Уикипедия

Жер: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

Тарихын шолу
← Ескірек өңдемеЖаңарақ өңдеме →
Content deleted Content added
VisualWikitext
шӨңдеу түйіні жоқ
79-жол:
|жазықтықтағы температура =
|температура 1 атауы = [[Цельсий]]
|температура 1 минимум = −89,2  °C
|температура 1 орташа = 14  °C
|температура 1 максимум = 56,7  °C
|температура 2 атауы = [[Кельвин]]
|температура 2 минимум = 184  K
|температура 2 орташа = 287,2  К
|температура 2 максимум = 329,9  К
 
|атмосфера-ref =
|атмосфералық қысым =
|биіктік межелігі =
|атмосфера құрамы = 78,08 &nbsp;% [[Азот]] (N<sub>2</sub>)<br /> 20,95 &nbsp;% [[Оттегі]] (O<sub>2</sub>)<br /> 0,93 &nbsp;% [[Аргон]] (Ar)<br /> 0,039 &nbsp;% [[Көмір қышқыл газы]] (СO<sub>2</sub>)<br />Шамамен 1 &nbsp;% [[су буы]] (климатқа қарай)
}}
'''Жер''' — [[Күн жүйесі]]ндегі [[Күн (жұлдыз)|Күннен]] әрі қарай санағанда үшінші [[ғаламшар]] адамзаттың тіршілік ететін бесігі. Жер [[эллипс]]тік (дөңгелекке жуық) орбита бойымен 29,765 км/с жылдамдықпен 149,6 млн. км орташа қашықтықта 365,24 орташа күн тәулігі ішінде [[Күн]]ді бір рет айналып шығады. Оның табиғи серігі – [[Ай]]. Ай Жерді 384000 км орташа қашықтықта айналады. Жер осінің [[эклиптика]] жазықтығына көлбеулігі 66°33´22˝, оның өз осінен [[айналу периоды]] 23 сағ 56 мин 4,1 с. Жердің өз осінен айналуы себебінен Жерде күн мен түн ауысса, ал оның осінің орбита жазықтығына көлбеулігі мен Күнді айналуы салдарынан Жерде жыл мезгілдері өзгеріп отырады. Жердің жасы шамамен 4,5 млрд. жыл деп есептеледі. Жер Күнді айналып жүрген 9 планетаның ішінде мөлшері мен массасы бойынша 5 орында. Жердің массасы 5,975•1021 т, орташа тығыздығы 5,517 г/см³, көлемі 1,083 млрд. км³, ауданы 510,2 млн. км², сыртқы пішіні 3 осьті эллипсоидқа (сфероидқа) жақын. Осы күнгі [[космогониялық түсінік]] бойынша Жер осыдан 4,5 млрд. жыл бұрын Күн айналасындағы [[кеңістік]]те шашыраған газ-тозаң заттан, планеталар тартылыс күшінің әсерінен пайда болған. Қатты [[материя]] кесектерінің соқтығысып, жабысуынан планеталар ұлғая берген. [[Газ-тозаң]] зат іріктеліп, олардың жеңіл элементтері Күн сәулесінің қысымымен онан әрірек, ал біршама ауырлары Күнге жақын орналасқан. Жер құрамына Күн жүйесінде кездесетін барлық химиялық элементтер енеді. Заттың [[планета центрі]]не тартылуы және оның ось бойымен айналуы салдарынан Жер эллипсоидтық пішінге келген.
171-жол:
 
Жоғары температуралар мен [[қысым]] әсерінен магмалық және шөгінді
жыныстардың минералдық құрамы мен құрылымы елеулі езгеріске түсіп, олардан [[метаморфтық жыныстаржыныс]]тар қалыптасады. ''[[Метаморфизм]]'' деп аталатын бұл процесс нәтижесінде минералдардың [[кристалдық тор]]ы түгелдей қайта құрылады: [[гранит]] қайта кристалданып — [[гнейс]]ке, [[құмтас]] — [[кварцит]]ке, [[әктас]] немесе [[доломит]] — [[мәрмәр]]ға айналады. Сондай-ақ өздеріңе таныс [[таскөмір]] де ағаш сүрегінің метаморфтық процесс нәтижесінде өзгеруінен пайда болады. Бұл [[тау жыныстары]]ның түзілуі көптеген бағалы және сирек кездесетін металл кендерінің, алтын, [[уран]], [[графит]]тің, құрылыс материалдарының, әсіресе асыл тастардың кен орындарының пайда болуына негіз болады. Ресей жеріндегі [[Орал тауы]]нда метаморфтық жыныстармен байланысты түзілген минералдар кеңінен таралған.<ref name=geo10>География: Дүниежүзіне жалпы шолу. ТМД елдері. Жалпы білім беретін мектептің жаратылыстану-математика бағытындағы 10-сыныбына арналған оқулық/ Ө. Бейсенова, К. Каймулдинова, С. Әбілмөжінова, т.б. — Өңд., толықт. 2-бас. — Алматы: Мектеп, 2010. — 304 б., сур.ISBN 978-601-293-170-9</ref>
 
=== Литосфера ===
193-жол:
* [[экзосфера]] деп ажыратылады.
 
Олар бір-бірінен температуралық, физикалық және химиялық қасиеттерімен ерекшеленеді. Атмосфера қабаты Жер бетіне келіп түсетін Күн сәулесінің [[радиация]]сын ұстап қалады. [[Көмір қышқыл газы|Көмір қышқыл газ]] және [[су]] буының әсерінен Жерден жылу шығару мөлшері төмен болады («парниктік әсер»).
 
=== Биосфера ===
Тіршілік Жерде бұдан 3 – 3,5 млрд жыл бұрын материяның күрделі [[эволюция]]лық өзгеруі нәтижесінде пайда болған. Оған Жер бетіндегі [[физика]]лық және [[химия]]лық жағдайлардың қолайлылығы септігін тигізді. Жердің тірі организмдер мекендейтін қабатын ''[[биосфера]]'' деп атайды. Биосферада Жердегі [[биология]]лық зат айналымы үздіксіз жүріп тұрады. Жерде екі миллионға жуық [[өсімдіктер]] мен [[жануарлар]] түрі бар. Түр жағынан жануарлар басым болса, [[биомасса]]сының көлемі бойынша өсімдіктер басым. Жануарлар мен өсімдіктердің ең көп тараған аймағы – жылы әрі ылғалды [[тропиктік ормандар]], ең сирек жері – құрғақ және ыстық [[тропиктік шөлдершөл]]дер, [[Арктика]]ның және Антарктиданың мұз қапсырып жатқан өңірлері. Құрлықтағы биомасса (6,5•10<sup>12</sup> тонна) мұхит биомассасынан жүздеген есе көп деп саналады.
 
=== Географиялық белдеулер ===
Жер бетінде өтетін процестердің негізгі энергия көзі – [[Күн радиациясы|Күннің электрмагниттік радиациясы]]. Жер бетіне секундына 1,7•1017 Дж Күн сәулесінің энергиясы түседі. Осы энергияның, шамамен 50%-ы мұхит пен теңіздің беткі қабатына, топырақ пен өсімдікке, ішінара атмосфераға сіңіп, бірқатар өзгерістерден кейін атмосфераның [[Инфрақызыл Сәуле|инфрақызыл сәулесінесәуле]]сіне айналып кеңістікке тарайды. Қалған бөлігі атмосферадан, бұлттан, Жер бетінен шағылып кейін қайтады.
 
Күн сәулесі Жер бетіне әр түрлі бұрыш жасап түсетіндіктен [[тропиктер]]ден полюстерге қарай кеми береді. Нәтижесінде ендіктік климат және географиялық белдемділік қалыптасады. Жер шарында бір экваторлық, екі-екіден ''(Солтүстік және Оңтүстік жарты шарларда)'' [[Субэкваторлық Белдеу|субэкваторлық, тропиктік]], [[Субтропиктік Белдеу|субтропиктік]], [[қоңыржай белдеу]]лік, сонымен бірге субтропиктік және [[Арктикалық белдеу|арктикалық]] ''(Солтүстік жарты шардың жоғарғы ендіктерінде)'', [[Субантарктикалық Белдеу|субантарктикалық]] және [[Антарктикалық белдеу|антарктикалық]] ''(Оңтүстік жарты шардың жоғарғы ендіктерінде)'' климаттық белдеулер бар. Олар өзара температуралық, климаттық, [[Географиялық ландшафт|ландшафттық]] жағдайларымен ерекшеленеді.
 
Жер бетіндегі жылдық орташа температура 14,8°С-ты құрайды. Егер [[атмосфера]] қабаты болмаса, Жер бетіндегі орташа температура –23°С болар еді. Ең ыстық аймақ Солтүстік [[Африка]] ''([[Ливия]])'' мен [[Солтүстік Америка]]да ''([[Америка Құрама Штаттары|АҚШ]], [[Ажал аңғары]])''. Бұл аймақтарда температура 57 – 58°С-ты көрсетеді. Ең төменгі температура ''(–90°С)'' [[Антарктида]]ның орталық бөлігінде байқалған. Жер шарындағы жауын-шашынның жылдық орташа мөлшері 1000 мм шамасында. Жауынның көп түсетін аймағы – Шығыс [[Үндістан]]ның тропиктік аудандарында ''(Гималайдың оңтүстік беткейлері, жылына 12000 мм)'', ең аз жауатын жері ''(бірнеше мм, кейде жыл бойы жауын-шашын түспейді)'' субтропиктік және тропиктік шөлдерде, Антарктида мен [[Арктика]]ның жоғарғы ендіктеріндегі мұзды шөлдерде тіркелген. Жердің климаты әр түрлі геологиялық дәуірлерде өзгеріп отырған. Жердің Күн жүйесіндегі басқа планеталардан ерекшелігі – мұнда тіршілік бар.
284-жол:
=== Жер ғаламшарының қозғалыстары ===
[[Сурет:Rotating earth (large).gif|thumb|right|175px|Жердiң айналуы]]
Күн жүйесінің барлық басқа ғаламшарлары тәрізді Жер де Күнді эллипстік орбита бойымен айналады. Сондықтан Күнге дейінгі қашықтық тұрақты емес. [[Афелий]]— орбитадағы Күннен ең қашық нүкте ''(152 млн км)'', Жер ол нүктеден 5 шілдеде өтеді; ал [[перигелий]]ден — ең жақын нүктеден ''(147 млн км)'' [[каңтардың 3|3 каңтардакаңтар]]да өтеді. Орбитаның жалпы ұзындығы — 940 млн км, оның бойымен Жер түрліше жылдамдықпен қозғалады. Орташа қозғалу жылдамдығы — 29,8 км, сонда Жер өз орбитасын 365 тәулік 6 сағ 9 мин 9,6 с-та бір рет айналып шығады. Осы уақыт аралығын жұлдыздың жыл деп атайды. Ал бізге мәлім 365 күндік [[Күнтізбе|календарлық]] жыл қайдан шықты? Қалған 6 сағат пен минуттарды 4 жылда бір тәулікке жинақтап, ең қысқа ай — [[ақпан]]ға апарып қосады да, ол жылды [[кібісе жыл]]ы ''(високосный год)'' деп атайды. Бұл — күнтізбе жасауды жеңілдету үшін қолданылған шара.
 
Жер шары өз білігінен сағат тіліне қарсы бағытта батыстан шығысқа қарай
24 сағатта бір рет айналып шығады. Бұл қозғалыс нәтижесінде күн мен түн
алмасуы жүреді. Жердің өз білігшен айналуы кезінде оның бетіндегі барлық денелер қозғалысында ауытқу пайда болады. Бұл ауытқуды тудырушы құбылыс — [[Кориолис күші]] ''(француз ғалымы [[Гаспар-Гюстав Кориолис|Г. Кориолис]] есімі бойынша)'' деп аталады. Кориолис күші әсерінен солтүстік жарты шардағы жер бетімен қозғалатын барлық денелер оңға, ал оңтүстік жарты шардағы денелер солға бұрылады. Өсіресе бұл қозғалыстар [[жел]]дер мен беткі [[ағыс]]тардан айқын байқалады.
 
[[Экватор]] бойында Кориолис күші өлсіз, керісінше полюстерге карай күшейеді. Кориолис күшінің ықпалын есепке алу өсіресе жел бағытын анықтауда ерекше маңызды, себебі өте күшті дауылдар туғызатын [[Тропиктер|тропиктік]] [[циклон]]дар қозғалысын білудің қашан да маңызы зор.
 
Күн мен түннің алмасуы табиғаттағы тәуліктік ырғақтылықты туғызады,
ол [[жарық]] пен [[жылу]]дың өзгерісіне байланысты жүзеге асады. [[Адам]]ның [[әлеумет]]тік өмірі де [[тәуліктіктәулік]]тік ырғақтылыққа сәйкес келеді.
 
=== Сағаттық белдеулер ===
Жердің өз білігінен айналуы нәтижесінде пайда болатын уақыт айырмашылығын реттеу мақсатында [[Жер]] шары шартты түрде 24 [[Белдеулікбелдеулік Уақыт|белдеуге]]уақытқа бөлінген. Белдеулер арасы 15°, [[Гринвич Меридианы|Гринвич меридианынанмеридианы]]нан басталады. Әрбір белдеу келесі белдеуден 1 caғат айырма жасайды. Егер Гринвич меридианында тал түс болса, 180° бойлықта түн жарымы, Гринвичтен шығысқа қарай 90° бойлықта кеш болса, ал [[Гринвичтік уақыт|Гринвичтен]] батысқа қарай 90° [[бойлық]] бойында таң атады. Жердің шар тәрізді пішіні оның бір [[меридиан]] бойында орналасқан кез келген бөлігінде тәулік ішіндегі уақыт көрсеткіші бірдей болады. Осы көрсеткіш жергілікті уақыт деп аталады. Бойлық бойынша жергілікті уақыт батысқа және шығысқа қарай жүрген сайын бірнеше сағатқа ауысып кетеді. Бұл елдер арасындағы байланысты қиындатады. Сондықтан халықаралық келісім бойынша сағаттық белдеу және сағаттық [[уақыт]] көрсеткіштері енгізілді. Сағаттық белдеу [[Гринвичтік уақыт|Гринвичтен]] басталады және ол нөлдік ''(24 сағаттық белдеу)'' деп аталады. Одан шығысқа қарай 7°30' ш.б.—1 сағаттық белдеу, 22°30' ш.б.—2 сағаттық белдеу және т.б. Ең соңында 24 сағаттық ''(нөлдік)'' белдеумен аяқталады. Сағаттық белдеудің ортасы арқылы сағаттық уақыт белгіленеді. Сағаттық белдеулер шекарасы бойлықтармен сәйкес келмейді, ол көп жағдайда әкімшілік шекарасына сәйкестендіріледі. Қазақстан жері екі ''(4 және 5)'' сағаттық белдеуде орналасқан. 180° меридиан сызығы арқылы уақыт ауысу сызығы өтеді, оның екі жағында уақыт өлшемі бірдей, тек күнтізбелік уақыт бір тәулікке айырма жасайды.
 
== Жылу белдеулері ==
307-жол:
Жер шарының 52%-ға жуық бөлігін екі жарты шардың тропик және поляр
шеңберлері арасында орналасқан екі [[қоңыржай белдеу]] алып жатыр. Бұл
белдеулерде Күн еш уақытта зенитте тұрмайды. [[Күн Мен Түннің Теңелуі|Күн мен түннің]] ұзақтығы белдеу мен жыл мезгілдеріне тәуелді. Поляр маңдарында ''(60° пен 65°)'' жазда Күн азғана уақыт көкжиектен көтерілмей, кешкіі және ертеңгі күн шапағы сәулеленіп, "ақ түндер" деген атпен белгілі ерекше атмосфералық құбылысты қалыптастырады.
 
Жер шарының қалған 8%-ға жуығын суық бепдеупер құрайды. Оған солтүстік
«https://kk.wikipedia.org/wiki/Жер» бетінен алынған