Тыныс алу жүйесі: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

'''Тыныс алу жүйесі'''<ref>Краткая медицинская энциклопедия, 1-том. Москва - 1990. </ref> - [[ағза]] мен [[сыртқы орта]]ның [[Газ алмасу|газ алмасу процесін]] қамтамасыз ететін тыныс алу жолдарының жиынтығы.

== Тыныс алу жүйесінің жалпы сипаттамасы ==

Дем алғанда ағза мен сыртқы орта газдармен алмасады, ішке [[оттегі]] кіріп, сыртқа [[көмірқышқыл газ |көмірқышқыл газы]] айдалып тұрады. Бұл [[процесс]] кеуде қуысында орналасқан [[Өкпе альвеоласы|өкпенің альвеоларында]] ([[Латын тілі|лат.]] - ''ойма қуыс, науа'') жүреді. Тыныс алу кезінде өкпені [[атмосферма |атмосфермалық]] ауамен және одан газбен қаныққан ауаны тасымалдау тыныс алу жолдары арқылы жасалады. Дем алу және дем шығару [[Қан айналымы|қан айналым жүйесі]] арқылы ағзаның барлық мүшелеріне әсер етеді.

[[мал|Ересек мал]] қалыпты күйінде дем алғанда өкпеге 300-500 мл ауа кіреді және бір минутта 16-18 тыныс алу қозғалыстарын жасап, өкпесінен 6-7 [[литр |литр]] ауа өткізеді. Ауаның мөлшері адамның салмағына және бойына байланысты, бойы ұзын және салмақты болса, соғұрлым көп ауа өтеді. Ересек адамға қарағанда балаға ауа көбірек қажет. 2-3 жастағы баланың өкпесі арқылы 5-6 л., кейде 7 л. ауа өтеді, бұл баланың дем алу ерекшелігіне жатады, сондықтан баланың денесінен бу ретінде су көптеп шығып, тершең болады.

Кеуде қуысын кеңейту [[Тәсіл|тәсіліне]] қарай дем алудің екі түрі бар:

=== Тыныс алу жүйесі мүшелерінің құрылысы мен қызметі ===

{{main|Мұрын}}{{main|Көмей}} {{main|Кеңірдек}}{{main|Өкпе}}

[[File:Легкие01.jpg|thumb|250px|left|'''Өкпе құрылысы: ''' 1-оң жақ өкпенің төменгі бөлігі, 2-оң жақ өкпенің ортаңғы бөлігі, 3-оң жақ өкпенің жоғарғы бөлігі, 4-айыр без, 5-кеңірдек, 6-қалқанша шеміршек, 7-тіл асты сүйегі, 8-көмей сіңірі, 9-жүзік тәрізді желбезек, 10-париетальды өкпеқап, 11-сол жақ өкпенің жоғарғы бөлігі, 12-сол жақ өкпенің төменгі бөлігі, 13-кішкене тіл, 14-жүрек ойығы, 15- үлпершекпен жабылған жүрек]]

* ауаны сыртқы ортадан ішке және іштен сыртқа қарай қозғайтын тыныс алу жолдары - [[Мұрын|мұрын қуысы]], [[көмей]], [[кеңірдек]] және [[бронхы |бронхылар]].

Бұл мүшелер орналасулары бойынша жоғарғы және төменгі тыныс алу жолдарына болып бөлінеді:

==== Кеңірдек және бронхылар қызметі ====

[[Кеңірдек]] - өңештің алдында орналасқан ұзындығы 9-13 см, диаметрі 15 мм. түтік. Ол кеңірдек қабырғасының қабысып қалуына кедергі келтіретін шеміршекті жартылай сақиналардан тұрады. Сақиналар мойынның қандай қозғалысы болмасын ауаны ұстап қалмайды Өңешке кеңірдектің артқы жұмсақ қабырғасы жанасып, [[тағам|астың]] өңешпен еркін жылжуына мүмкіндік береді. V кеуде омыртқасы түсында кеңірдек екі бронхыға бөлінеді. Бронхылар өкпенің оң жақ және сол жақ бөліктеріне кіріп, тармақталып, бронхы ағашын түзеді. Ұштарындағы жіңішке тармақтары - [[Бронхиолалар|бронхиолалар]] өкпе көпіршіктері - [[Альвеола|альвеолалармен]] аяқталады.

[[Кіші қан айналымы]] арқылы өкпеге веналық (көк) қан түседі, бұл жерде оттегімен қанығып, көмір қышқыл газынан ажыратылып, алқызыл түсті [[Артерия қаны|артериялық қанға]] айналады. Көмір қышқыл газы [[өкпе көпіршіктері |өкпе көпіршіктеріне]] (альвеолаға) өтіп, дем шығару кезінде ағзадан шығады. Артериялық қан ары қарай [[үлкен қан айналымы]] арқылы дене мүшелеріне өтіп, олардың [[Жасуша|жасушаларын]] ауамен қамтиды, оны тұтыну барысында жасушалардан көмір қышқыл газы бөлініп шығып, қан қайтадан веналық (көк) болады.

== Сыртқы тыныс алу жүйесінің патофизиологиясы ==

Сыртқы тыныс алу жетіспеушілігінің белгілері: алқыну, [[Патология|патологиялық]] тыныс және [[асфиксия]].

* Алқыну - адамда ауа жетпеу сезімімен қабаттасатын, тыныс алу қозғалыстарының тереңдігі мен жиілігінің, дем алу мен дем шығару уақытының, тыныс алу ырғағының өзгеруімен сипатталады. Ол [[үрей |үрейлену]], қорқыныш, [[абыржу]] сезімдерімен қабаттасады. Алқыну түрлеріне терең және жиі тыныс ([[гипрепноз]]), терең және сире тыныс ([[брадипноз |брадипноз]]), үстіртін жиі тыныс ([[полипноз |полипноз]] немес [[тахипноз |тахипноз]]), [[инспирация |инспирациялық]] және [[Экспирация|экспирациялық]] алқынулар жатады.

** [[Экспирация|Экспирациялық]] алқынуда дем шығару ұзақтығы дем алу ұзақтығынан ұзақ болады. [[Өкпе көпіршіктері|Өкпе көпіршіктерінің]] жиырғыштылығы мен серпімділігі төмендегенде ([[өкпе эмфиземасы |өкпе эмфиземасында)]], тыныс алу жүйесінің қызметі бұзылғанда ([[асфиксия |асфиксияның]] 2- сатысында), ұсақ бронхылардың тарылуы және бітелуінде ([[бронхы демікпесі |бронхы демікпесі]]) байқалады

* [[Асфиксия |Асфиксияда]] (тұншығу) қанға оттегінің түсуі тоқтатылады, қаннан көмір қышқыл газы шығарылмайды. Ол тыныс алу жолдары қысылғанда, олардың саңлаулары бөгде затпен бітелгенде, өкпеге сұйықтық жиналғанда (суға тұншыққанда), кеуденің екі жағында пневматоркс (өкпеқапта ауаның немесе газдың жиналуы) дамығанда болады.

* Тыныс алу мүшелерінің физиологиялық көрсеткіштеріне дене еңбегі мен [[спорт]] әсер етеді. Өкпенің тіршілік сыйымдылығы (ӨТС) [[штангист|штангистерде]] - 4 л., [[футболшы |футболшыларда]] - 4, 2 л., [[боксшы|боксерлерде]] - 4, 8 л., [[қайықшылар |қайықшыларда]] - 5, 5 л. Тыныс алу жиілігі [[спортшы |спортшыларда]] минутына 6-8 рет, ал жаттықпаған адамдарда - 14-20 рет. [[Спортпен шұғылдану|Спортпен шұғылданатын]] адамдардың тынысы терең болады. Бұл ағзаның үнемді қызмет етуінің белгісі. Терең дем шығарғанда олардың сыртқа айдалған ауасының құрамындағы [[Көмір қышқыл газы|көмір қышқыл газы]] 2 есе көп болады. Мұндай терең дем алу [[Жүрек|жүрекке]] "массаж" жасайды да, оның қоректенуін және [[Физиология|физиологиялық]] қалпын жақсартады. Тыныс алу мүшелерін жаттықтыру, шынықтыру балалар мен жастардың тыныс мүшелері арқылы пайда болатын ауруларға қарсы тұру қабілетін арттырады.

* [[Гигиена|Гигиеналық]] талаптары - ауасы таза бөлмеде ұйықтау, бөлмелерді желдету, таза ауада серуендеу т.б. [[Киім|Киім кию]] де дұрыс дем алу және дем шығаруға әсер етеді, сондықтан киім жеңіл, денені қыспайтын, [[қимыл-қозғалыс |қимыл-қозғалысқа]] кедергі келтірмеуі қажет.