Ақсу-Жабағылы қорығы: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

Content deleted Content added
Өңдеу түйіні жоқ
шӨңдеу түйіні жоқ
22-жол:
}}
 
'''АҚСУ — ЖАБАҒАЛЫ ҚОРЫҒЫ''' — Талас Алатауының /Батыс [[Тянь-Шань]]/ солтүстік-батыс бөлігін және Өгем жотасын алып жатқан 1926 ж. құрылған Қазақстандағы тұңғыш қорық. Құрамында Қаратаудағы “Қарабастау” (126 га) және “Әулие” (100 га), телімдері бар. Жерінің ауд. 75,09 мың га (1997). Қазір Ақсу — Жабағылы қорығы [[ЮНЕСКО]] жасаған дүниежүзілік қорықтар тізіміне енген. Қорық бірнеше биіктік белдеуде жатыр. Тау өңірінде бидайық, түрлі шөптер, боз жусан, жоғарысында селдір арша орманы, субальпі және альпі шалғыны өседі. Одан жоғарысын мұздықтар мен көп жылдық қар жапқан. Ақсу Жабағылы қорығының жерін Ақсу өзенінің аңғары (тереңд. 500м-дей) жарып өтеді. Өсімдіктер дүниесі әралуан. Онда мүктің 61, қынаның 58, жоғ. сатыдағы өсімдіктердің 1400 (дәрі-дәрмектік өсімдіктерден: қылша, сасыр, иманжапырақ, түйежапырақ, сарыағаш, шәйқурай, талас уқорғасыны), тех. өсімдіктен: арша, рауғаш, итқұмық, таран, жеміс-жидектерден: жабайы алма, шетен, шие, қарақат, бүлдірген, жемшөптік өсімдіктен жоңышқа, кекіребас, бедебас, түлкіқұйрық, көде, сондай-ақ эндемик өсімдіктерден майысқыш қияқ, талас қайыңы, ақшыл сары жоңышқа, қаратамыр, томағашөп, қандыгүл, реликті өсімдіктерден: жалған масақша, Минквиц кендіршесі, Қаратау сетені түрлері бар. Қорықтың жануарлар әлемі де өте бай: сүтқоректілердің 42 (арқар, таутеке, елік, марал, барыс, [[Тянь-Шань]] қоңыр аюы, борсық, сусар т.б.); құстардың 238 (гималай ұлары, кекілік, сақалтай, бүркіт, қара құтан, бозторғай, сарыторғай,ителгі, шымшық т.б.); бауырымен жорғалаушылардың 9 (алай жалаңкөзі, сары бауыр кесіртке, қалқантұмсықты қара шұбар жылан, сұржылан т.б.), қосмекенділердің 2 ( жасыл құрбақа және көлбақа) және балықтың 2 түрі тіршілік етеді. Омыртқасыз жәндіктердің де алуан түрлері осы өңірде қоныстанған. Ақсу Жабағылы қорығы — табиғаттың нағыз ғыл. лабораториясы, онда ғылыми-зерттеу жұмыстары үзбей жүргізіледі. Ғалымдар қорықтың табиғат байлықтары жөнінде 400-ден астам еңбектер жариялады.
<br />
 
Соңғы 10 жылда ҚР Үкіметінің шешіміне орай қорыққа Ақсай, Көксай өзендерінің жоғ. жағы және Майдантал өз. аңғарының бір бөлігі қосылды. Жерінің ауд. 75,09 мың га (1997), 128118 га (2007). А.-Ж. қ. Қазақстан, Өзбекстан мен Қырғызстан шекарасы тоғысқан жерінде Оңт. Қазақстан мен Жамбыл облыстарында орналасқан. Құрамында Қаратаудағы «Қарабастау» (126 га), «Әулие» (100 га) телімдері бар. Қорықтың негізгі аумағындағы тау жыныстарының басым бөлігін төм. тас көмір мен жоғ. девон әктастары құрайды. Әктас сілемдерінде трилобиттер, маржандар, бауыраяқтылар, губкалар қатып қалған күйінде сақталған. Шығыстан батысқа бойлай созылған тау жоталарының бедерлері бір-біріне ұқсас болады. Солт. баурайлары негізінен жазық, кең, тау адырлары қар және мұздықтармен көмкерілген. Орт. бөлігіндегі Бұғылытөр мұзды жота анық көрініп тұрады, ең ірі мұздықтардың аум. 1 км2-ден аспайды. А.-Ж. қ. табиғи нысандары мен керемет ландшафтыларымен ерекшеленеді. Мыс., Қасқабұлақ сайында атақты тас галереясы бар, ондағы суреттердегі жазулардың орындалу мәнері мен алуан түрлі көріністері қайран қалдырады. Негізінен тастарда арқар, марал, т.б. жануарлардың суреттері бейнеленген. Қорықтың ауа райы континенттік, қаңтарда жылдық орташа темп-расы –5,4°С, ал шілдеде 17,2°С, жылдық жауын-шашын мөлш. 950 мм. Қорық аум. 5 белдеуге бөлінеді. Ең жоғ. нивальды белдеуде (теңіз деңгейінен 3800 м биіктікте) топырақ және өсімдік жамылғысы жоқтың қасы. Биік таулы альпі белдеуі (2800 – 3000 м) көбінесе биік емес шөптесінді өсімдіктермен ерекшеленеді. Биік таулы субальпі белдеуі (2200 – 2800 м) тығыз өсімдік жамылғысымен сипатталады. Орта тау белдеуінде (1500 – 2200 м) шалғын өсімдіктер мен бұталар өседі. Аласа тау белдеуі (1500 м-ден төмен) қорықтың басым бөлігін алып жатыр, мұнда бұталылар мен далалық шалғынды өсімдіктер өседі. Қорық өсімдіктер дүниесіне бай, мұнда 12 типті құрайтын 60 өсімдік формациясы (жоғары сатыдағы өсімдіктердің 1300, саңырауқұлақтардың 250, мүк, қына, балдырлардың 60-тан астам түрлері) бар. Қазақстанның «Қызыл кітабына» енген 39 түр, мыс., Талас бекіресі, Талас қайыңы, Грейг және Кауфман қызғалдақтары, т.б. қорғалады. Қорық жануарлар әлеміне бай. Сүтқоректілердің 50-ден астам, құстардың 268, бауырымен жорғалаушылардың 11, қосмекенділердің 3, балықтардың 7 түрі кездеседі. Соның ішінде қорғауға алынып, «Қызыл кітапқа» енгендер: Түркістан сілеусіні, шұбар күзен, жайра және тас сусары, бүркіт, сақалтай, жұртшы, бақалтақ қыран, ителгі, қызылжолақ қарашұбар жылан, сарыбауыр жылан, даната құрбақасы, т.б. Қорықтың омыртқасыздар әлемі де алуан түрлі. Ең жақсы зерттелгені жәндіктер (2 мыңнан астам түрі), қоңыздардың 920 түрі, күндізгі көбелектердің 120 түрі анықталған. Мұнда жәндіктердің қорғауға алынған 25 түрі және жауын құртының сирек кездесетін түрі (жыланжегіш аллолобофора) мекендейді, олар Қазақстанның «Қызыл кітабына» енгізілген. А.-Ж. қ. табиғаттың нағыз ғыл. лабораториясы, онда ғыл.-зерт. жұмыстары үзбей жүргізіліп келеді, 4 ғыл.-көпшілік кинофильм түсірілді.
 
{{Қазақстан ЕҚТА-лары}}