|
''Биологияда'' – [[организм]]нің антигендік қасиеттері бар жұқпалы және жұқпалы емес бөгде заттарды, [[жұқпалы аурулар]] қоздырғышын немесе олар бөліп шығаратын кейбір улы заттарды қабылдамаушылық қасиеті және оларға қарсы тұру қабілеті. Иммунитет – көрінісі мен механизмі бойынша әрқилы болып келетін жалпы жоғары сатыдағы [[организм]]дерге (адамдар, [[жануарлар]], [[өсімдіктер]]) ортақ [[биология]]лық қасиет. Организмнің бұл қасиеті оның жеке басының тіршілік ортасына бейімделу ерекшеліктерімен тікелей байланысты. Иммунитет кезінде ағзада аса күрделі биологиялық процестер жүріп, ағзаның қорғаныштық қасиеті арта түседі. Соның нәтижесінде түрлі зиянды [[микроорганизмдер]]ді, олардың уларын, т.б. бөгде заттарды ыдыратып, бейтараптап жойып жіберетін қабілеті күшейеді.
Иммунитет - ағзаныңорганизмнің ауру тудыратын агенттерді олардың тіршілік ету өнімдерін, сондай-ақ [[генетика]]лық табиғаты басқа заттарды қабылдамаушылығы. Иммунитеттің қалыптасуына тұтас жүйе ретінде бүкіл ағзаорганизм қатысады, өйткені оның қорғану механизмі бір-біріне байланысты, әрі нейрогуморальдынейрогуморалды реттеу жағдайында әрекет етеді.<ref>Орысша-қазақша түсіндірме сөздік: [[Биология]] / Жалпы редакциясын басқарған профессор Е. Арын – [[Павлодар]]: [[2007]] - 1028 б. ISBN 9965-08-286-3</ref>
===Зерттеулер===
[[Сурет:Tableau Louis Pasteur.jpg|thumb|right|Л.Пастер зерттеу үстінде]]
Иммунитет құбылысын жан-жақты зерттеуде Л.Пастер, [[Мечников|И.И. Мечников]], т.б. зерттеуші-ғалымдардың сіңірген еңбегінің маңызы зор болды. Мысалы, [[1897]] жылы неміс ғалымы П.Эрлих (1854 – 1915) алғаш рет ағзадағыорганизмдегі иммундық реакцияның химиялық моделін (кескінін), яғни “бүйірлі тізбек теориясын” ұсынды. Ал [[1959]] жылы австралиялық ғалым Ф.Бернет (1899 – 1985) және даниялық ғалым Н.Кай Ерне (1911 жылы туылғантуған) иммунитеттің клондық-сұрыпталу (арнайы антидененің түзілуі) теориясын ұсынды. Бұл жаңалықтар ғылымда иммунитеттің белгісіз қасиеттерін ашуға жол салды.<br>Иммунитет – өсімдіктер арасында да ауруға қарсы төзімділік туғызатын биологиялық қасиет. Өсімдіктер иммунитеті туралы ғылымның негізін салған Н.И. Вавилов. Ол өсімдіктер иммунитетнің екі формасы: сортты иммунитет және түрлік иммунитет бар екенін анықтады. Өсімдіктер иммунитеті олардың морфол., физиологиялық және биохимиялық ерекшеліктерімен байланысты, олардың біреулері шешуші, ал екіншілері қосымша рөл атқарады. Иммунитет заңдылықтарына сүйене отырып, адам мен жануарлар арасында кездесетін әр түрлі жұқпалы ауруларға диагноз қою, емдеу және оларға қарсы егу әдістерін енгізуде, ауруға тұрақты өсімдік сорттарын шығару бағытында [[Қазақстан]] ғалымдары айтарлықтай зерттеулер жүргізді.
===Қорғаушы заттар, антидене===
Организмнің зиянды микробтар енуіне қарсы тұра алатын ерекше бейімделушілігін ағзаныңорганизмнің табиғи төзімділігі (резистенттілігі) деп атайды. Бұған ағзаныңорганизмнің кез келген бөгде заттарға қарсы тұрып оларды жоюға қатысатын тері эпителийінің механикалық қасиеті, сонымен бірге ауру қоздыратын микробтарды жойып жіберетін бактериоцидтік заттар бөлуі, асқазан сөлінің микроб жойғыш қасиеті, шырышты қабаттардың, лимфобездердің қорғаныс қабілеті, көз жасының, сілекейдің микробтарға қарсы әсер ету қасиеті, қан сарысуының құрамында болатын қорғаушы заттар – фагоциттер, лизоцим, бактериолизин, т.б. жатады. Бұлар иммунитеттің жалпы әсер етуші факторларына жатады. Өйткені олар дені сау адамдар мен жануарлардың барлығында әр түрліәртүрлі мөлшерде тұрақты түрде болады. Ал ағзағаорганизмге зиянды микробтар (олардың улы заттары) түскенде оларды тікелей жоюға қатысатын белок, яғни табиғаты, қорғаушылық қабілеттілігі өте күшті арнайы заттар – [[антидене]]лер (иммундық глобулиндер) түзіледі. Олар [[көк бауыр]], [[бауыр]], [[сүйек кемігі]], т.б. [[ұлпа]]ларында өндіріліп, қан арқылы барлық ағзағаорганизмге тарайды. Мұндай антиденелер қандай затқа қарсы пайда болса, соны ғана жоюға қатысады. Олар иммунитеттің арнаулы факторларына жатады.
===Жасанды және туа пайда болған иммунитет, иммунитеттеу===
Егу арқылы қалыптастырады. Жұқпалы ауруға қарсы ауру туғызатын бактрияриялардың немесе вирустардың, әлсіретілген немесе үльтракүлгін сәулемен өлтірілген екпе түрін егеді. Мұндай жағдайда ауру жеңіл түрде өтеді. АғзадаОрганизмде қарсы дене пайда болып, жасанды иммунитет тұрақты түрде көмектесу үшін құрамында дайын қарсыденесіқарсы барденесі аубар малдың қан сарысуын егеді. Малдарға мөлшерін бірте көбейтіп, микробтарды жұқтырады. Ауық-ауық малдан қан алып, құрамындағы жасушалармен фибриноген нәруізін бөліп, емдік сарысу алады. бұл кезде иммунитет уақытша ғана қалыптасады.
Кейбір жануарлар мен адамның қанында ағнаныорганизмді жұқпалы аурудан қорғайтын заттар іштен туа пайда болады, ондай иммунитетті ''туа пайда болған иммунитет'' деп атайды. Бұл қасиет тұқым қуалайды. Туған күнінен бастап, өзінің барлық тіршілік ету кезеңдерінде түзілетін ағзаныңорганизмнің қарсы тұру қабілеттілігін жүре пайда болатын иммунитет деп атайды. Ол ''табиғи'' және ''жасанды'' деп екіге бөлінеді (екеуі де белсенді және енжар болып ажыратылады). Бұл иммунитеттің табиғи жолмен түзілген белсенді түрі жұқпалы аурулармен науқастанып тұрғаннан кейін пайда болады. Әдетте, ол ұзақ мерзімге созылады, кейбір жағдайда өмір бойына сақталады. Мысалы, адамдар [[шешек]], [[қызылша]], т.б. жұқпалы аурулармен бір рет ауырып тұрса, екінші рет қайталап ауырмайды. Ал табиғи иммунитеттің енжар түрі нәрестеге құрсақта жатқанда бала жолдасы (плацента) арқылы, ал туғаннан кейін анасының сүтімен беріледі. Мұндай иммунитет ұзаққа созылмайды, сәби 1 жасқа келгенше сақталуы мүмкін.<br>Ауруды болдырмау үшін алдын ала егудің немесе биологиялық препараттар енгізудің нәтижесінде түзілген иммунитет ''жасанды иммунитет'' деп аталады. Егер де ондай иммунитет [[вакцина]] егуден кейін пайда болса – белсенді, ал дайын иммунды [[қан]] сарысуын құйғанда пайда болса – енжар иммунитет дейді. Жасанды жолмен, яғни егудің нәтижесінде құралған белсенді иммунитет енжар түріне қарағанда, ұзағырақ (6 айдан бірнеше жылға дейін) сақталады. Мысалы, шешек ауруына, қызылша, [[туберкулез]], [[сіреспе]], күл, т.б. ауруларға қарсы егу. Ал сарысу енгізгеннен кейін пайда болатын енжар иммунитеттің 2 – 3 аптадан 1 айға дейін ғана тиімділігі бар. Мысалы, сіреспе, күл ауруларына, ботулизмге қарсы иммунды қан сарысуларын егу. Иммунитеттің түзілуіне бүкіл ағзаорганизм қатысады. Басқарушы және бағыттаушы орган – орталық жүйке жүйесі болып табылады. Адам мен жануарлар ағзасындаорганизмінде жасанды иммунитет туғызуға болады. Оны – ''иммунитеттеу'' деп атайды. Ол да белсенді және енжар болып екіге бөлінеді. Белсенді иммунитеттеу антигендерде – вакцина препараттарын (тірі микроағзаларданмикроорганизмдерден алынған) егу (теріге жағу, тері астына, ет арасына, мұрынға, ауызға тамызу) арқылы туғызылады. Иммунитет күші, қасиеті иммунитет туғызған вакциналық препараттың мөлшеріне, сапасына, дайындық мерзіміне байланысты болады. Белсенді иммунитеттеуді 1 – 2 жетіде қайталап егеді. Әсіресе, күшті әсер ететіні – бірнеше айдан не жылдан кейін егілген иммунитет. Енжар иммунитеттеуде қан не қан сары суына қосылған арнайы препараттарды тері астына, [[ет]] арасына егеді. Бұлар дайын антиденелер болады. Енжар иммунитеттеу бір айға ғана созылады. Сондықтан қызылша, күл, сіреспе, [[гангрена]], [[тұмау]], т.б. ауруларға арналған иммунитеттеуді қайталап егеді. Иммунитеттеу ветеринарияда да жиі қолданылады. Әсіресе, [[аусыл]], жамандат, қарасан, [[кебенек]], [[сарып]], т.б. ауруларға қарсы жүргізіледі. Адам иммунитеті сыртқы орта және әлеуметтік жағдайларға, адамның жасына және жынысына байланысты болады. Адамның дене қызуы көтерілуі, салқынға шалдығуы, шамадан тыс қатты шаршауы, қайғы-қасіретке ұшырауы, ауыр жарақат алуы, әр түрліәртүрлі ауруларға (әсіресе, эндокринді) шалдығуы, дұрыс тамақтанбауы, [[витаминдер]] және кейбір химиялық [[микроэлементтер]]дің, [[фосфор]], [[кальций]] тұздарының жетіспеушілігі – ағзадаорганизмде иммунитеттің жақсы түзілуін тежейді.
==Конституциялық құқықта==
|
