|
[[Сурет:Vitamin E.jpg|thumb|alt=A.| ''ВитаминДәрумен''.]]'''Дәрумен''' ('''Витамин''')– ''адам мен [[жануарлар]]дың тіршілігіне, олардың организміндегі зат алмасудың бірқалыпты болуы үшін аз мөлшердегімөлшерде өте қажетті биологиялық белсендіактивті органикалық қоспалар.'' Витамин (латынша vіta – тіршілік) туралы ілімнің негізін 1880 жылы орыс дәрігері [[Николай Лунин]] салды. 1912 жылы поляк дәрігері [[Казимеж Функ]] сол кезге дейін жасалған тәжірибелер нәтижесін қорытындылап, ғылымға витамин терминін енгізді.
Витаминдердің көпшілігі ферменттердің негізгі құрамдас бөлігі болып табылады. Организмде үздіксіз жүріп жататын химиялық реакциялар, мысалы, ішкен тағамның, мал азығының ыдырап, қорытылуы, ферменттердің қызметіне байланысты. Тағамның құрамында витамин жеткіліксіз болса, адам әртүрліәр түрлі ауруға шалдығады. Ал витаминді (әсіресе, А және D витаминдерін) шамадан тыс көп қабылдау ағзаның улануына (гипервитаминоз) соқтырады. Ол көбінесе, жас балаларда жиі кездеседі. Қазір барлық витаминдерді суда еритін витамин, майда еритін витамин және витамин тектес заттар деп бөледі.
Витаминнің мал үшін де маңызы зор. Мал азығында витамин жеткіліксіз болса, малдың өнімі төмендейді, олар жүдеп, әртүрліәр түрлі ауруларға шалдығады. Мал азығында А, Д, Е, К витаминдері жеткілікті мөлшерде болуы қажет. Мысалы, А витамині жетіспеген жағдайда сиыр не бие көз ауруына шалдығады, сүті кемиді, сондай-ақ олар қысыр қалуы, іш тастауы мүмкін. Малға қажетті витамин балауса шөпте, [[жоңышқа]]да, сүрленген шөптерде, тағы датағыда басқа болады. Қыста авитаминозға шалдыққан, тағы датағыда басқа түрлі жағдайлармен жүдеген малға витамин концентраттарын, [[сәбіз]], [[балық]] майы, тағыда басқа витамині мол азық беру керек. Мал азығындағы витамин мөлшерін көбейту үшін арнайы витамин препараттары мен құрғақ ашытқылар шығарылады.
[[Сурет:ARS copper rich foods.jpg|thumb|left|Құнарлы тағамдар]]
Витамин жетіспеушілік, авитаминоз – күнделікті ішетін тағамда витаминдердің жетіспеуінен, олардың бойға сіңуінің бұзылуынан не витамин синтезделуінің тежелуінен туатын аурулар. Егер адам үнемі витамині аз, бірыңғай тағаммен (консервіленген, кептірілген, рафинадталған) тамақтанса, организмгеағзаға, негізінен көмірсулар (қант, тағыда басқа) ғана түсіп, ақуыз бен майлар аз түссе, ал көкөніс пен [[жеміс-жидек]]тер мүлдем болмаса витамин жетіспеушілік дамиды. Сондай-ақ азық-түлік дұрыс сақталмаса немесе олардан сапасыз тағам дайындалса, азық-түлік құрамындағы витаминдер бұзылады. Мысалы, құрамында [[никотин]] қышқылы (РР витамині) аз дәнді дақылдармен ғана қоректену пеллагра ауруына, ал қауызы алынған күрішпен және өте ұнтақталған бидай ұнынан жасалған нанмен ғана тамақтану бери-бери сырқатына әкелуі мүмкін.
Тағамда витаминдердің жеткіліксіз болуы, адам организмін әлсіретеді. Мұндай жағдайды гиповитаминоз деп атайды. Оған [[ауа райы]]ның қолайсыз жағдайы, ауасы лас жерде ұзақ уақыт жұмыс істеу, сондай-ақ гастрит, асқазан ісігі, [[гельминтоз]], лямблиоз,тағыда басқа аурулар себеп болады. Витамин жетіспеушілік болғанда организмде зат алмасу процесі бұзылып, оның жұқпалы ауруларға қарсы тұру қабілеті нашарлайды. Сондай-ақ, адамның көңіл-күйі күйзеліске ұшырағанда, ауа райының құбылмалы кезеңдерінде, әйелдердің жүктілігі не сәбиін емізуі,тағыда басқа жағдайларда организмде витамин жетіспеушілік артады. Мұндай жағдайда дәрігерге қаралып, арнаулы витаминдер қабылдап, [[көкөніс]] пен жемістерді көбірек пайдалану қажет. Витамин жетіспеушілік және [[гиповитаминоз]] жануарларда да болады. Мал авитаминозбен, көбінесе көктемде ауырады. Витамин жетіспеушіліктен аналық мал қысыр қалады, [[төл]] нашар өседі. Мысалы, В витамині жетіспеген жағдайда [[құс]] полиневритпен, [[шошқа]] пеллаграмен ауырады. D витамині жетіспесе, төл қатпа болады, ірі мал сүйек ауруына шалдығады.<ref>Балалар энциклопедиясы, III-том</ref> ▼
▲Тағамда витаминдердің жеткіліксіз болуы, адам организмінағзасын әлсіретеді. Мұндай жағдайды гиповитаминоз деп атайды. Оған [[ауа райы]]ның қолайсыз жағдайы, ауасы лас жерде ұзақ уақыт жұмыс істеу, сондай-ақ гастрит, асқазан ісігі, [[гельминтоз]], лямблиоз,тағыда басқа аурулар себеп болады. Витамин жетіспеушілік болғанда организмдеағзада зат алмасу процесі бұзылып, оның жұқпалы ауруларға қарсы тұру қабілеті нашарлайды. Сондай-ақ, адамның көңіл-күйі күйзеліске ұшырағанда, ауа -райының құбылмалы кезеңдерінде, әйелдердің жүктілігі не сәбиін емізуі,тағыда басқа жағдайларда организмдеағзада витамин жетіспеушілік артады. Мұндай жағдайда дәрігерге қаралып, арнаулы витаминдер қабылдап, [[көкөніс]] пен жемістерді көбірек пайдалану қажет. Витамин жетіспеушілік және [[гиповитаминоз]] жануарларда да болады. Мал авитаминозбен, көбінесе көктемде ауырады. Витамин жетіспеушіліктен аналық мал қысыр қалады, [[төл]] нашар өседі. Мысалы, В витамині жетіспеген жағдайда [[құс]] полиневритпен, [[шошқа]] пеллаграмен ауырады. D витамині жетіспесе, төл қатпа болады, ірі мал сүйек ауруына шалдығады.<ref>Балалар энциклопедиясы, III-том</ref>
== Витаминдердің топтары мен түрлері ==
[[Сурет:La Boqueria.JPG|thumb|Жемістер мен көкөністер құрамында витаминдердәрумендер көп]]
Барлық витаминдер '''майда''' және '''суда еритіндер''' деп екі топқа бөлінеді.
== Майда еритін витаминдер ==
'''А витамині''' ([[ретинол]]) организмніңағзаның өсуіне, дамуына әсер етіп, түрлі ауруларға қарсы тұра алу әрекетін арттырады. Іңірде, түнде көруді жақсартады. А витамині шаштың, [[тырнақ]]тың өсуі мен терідегі жасушалардың мүйізденуіне әсер етеді. Ол жетіспегенде тері құрғап жарылып, түсі күңгірттенеді. [[Май]] бездерінің құрамы өзгереді, көздің қасаңкасаң қабығыкабығы бұзылады. Адам іңірде, түнде нашар көреді. Бұл ауруды ''ақшам соқыр'' (''куриная слепота'') деп атайды.
А витамині бауырда, сүтте, жұмыртканың сарысында көп болады. Өсімдіктердің қызылкызыл, сары жемістерінде, [[сәбіз]]де, [[қызанақкызанақ]]та, өрікте, асқабақта кездеседі. А витаминінің организмгеағзаға қажет тәуліктік мөлшері 2,5-10,5 мг.
'''D витамині''' ([[кальциферол]]) адамның терісінде күннің [[ультракүлгін]] сәулелерінің әсерінен түзіледі. Ол [[кальций]] мен фосфордың ішектен бөлінуін жылдамдатып, сүйек ұлпасының мықтылығына әсер етеді. Адам организміағзасы D витаминін тағамның құрамынан да қабылдайды.
Жас сәбилерде D витаминінің жетіспеуінен болатын ауру ''мешел'' ([[рахит]]) деп аталады. Мешел ауруына шалдыққан балалардың қаңқасы дұрыс қалыптаспайды. Аяқ сүйектері дене салмағының әсерінен майысады, сүйек баяу дамиды, ұйқысы қашады.
Жұқпалы аурулармен көп ауырады. Сондыктан жас сәбилердің мешел ауруына шалдықпауы үшін күн сәулесіне шығарып шынықтырады. D витамині балық майында, бауырында, уылдырығында, жұмыртқаның сарысында, жануарлардың бауырында, сүт өнімдерінде мол. D витаминінің қажетті тәуліктік мөлшері 2,5 мг.
== Суда еритін витаминдер ==
'''С витамині''' ([[аскорбин қышқылы]]). ОрганизміңАғзаның жұқпалы ауруларға қарсы тұра алу әрекетін арттырады. Сүйекке және тіске беріктік қасиет береді. С витамині [[биологиялық тотығу]] кезінде зиянды заттардың түзілуін тежейді. Ол қарсы денелерді түзетін ферменттердің құрамына кіреді. Терідегі қантамырлардың қабырғасының бүлінуіне де кедергі жасайды. С витамині жетіспеген жағдайда организмағза тез шаршайды, сілемейлі қабықшалар қабынады, қызылиек қанталайды. Бұл витамин ұзақ уақыт жетіспесе, адам кауіпті құрқұлақ ([[цинга]]) ауруына шалдығады. Адам организміағзасы С витаминін түзбейтіндіктен, тамақпен бірге қабылдануы керек. С витамині организмгеағзаға қыс пен көктем айларында көбірек қажет. Жаңа піскен көкөністер, жемістер және тұздалған [[орамжапырақ]] құрамында көбірек кездеседі. Әсіресе итмұрынның, қарақаттың құрамында мол болады. ОрганизмгеАғзаға қажетті тәуліктік мөлшері 60-100 мг.
== Тағамдық өнімдеріндегі витаминдерді сақтау жолдары ==
Тағамдық заттарды дұрыс сақтамау және өңдеу кезінде құрамындағы витаминдер бұзылады. Тағамдық өнімдерді жоғары температурада өңдегенде С витамині жойылып, В тобындағы витаминдердің мөлшері азаяды. Тағамның құрамындағы витаминдерді сақтау үшін, төменгі температурада, тоңазытып барып сүрлемелеу әдісін қолданады. Бұл кезде тағамдық өнімдер 0-4°С температура аралығында өңделеді. [[Азық-түлік]] өнімдерін тез арада [[тоңазыту]] әдісі кезінде олардың құрамындағы витаминдер толығымен сақталады.
== В<sub>1</sub> витаминi ==
'''В<sub>1</sub> витаминi (тиамин )''' организмніңағзада дұрысдұры с
зат алмасуы үшін (әсіресе кеміртегінің) аса
қажет. Витамин жетіспегенде шаршағандық
сезіліп, ас қорыту процесі бұзылады. ОрганизмОр
ганизм витамингетиаминге зәру болған жағдайда, жүйке
жүйесі үлкен ауруға шалдығуы мүмкін.
В<sub>1</sub> витаминіне әсіресе сыра ашытқысы,
келтірілген және тығыздалғантығы зд алған наубайханалық
шикізаттар анағұрлым бай. Ал тағамдық
азықтардың ішінде, әсіресе жармалар (көбіне
қара құмық және сұлы жармалары), құнарсыз ұн сұрыптарынансорттарынан пісірілген нан болғаны
жөн. Дене және ой еңбегімен көп шұғылданғанда және суықта ұзақ болғанда организмағза
В<sub>1</sub> витаминін көп қажет етеді.
<ref>Шаңырақ : Үй-тұрмыстық энциклопедиясы. Алматы : Қаз.Сов.энцикл.Бас ред., 1990 ISBN 5-89800-008-9</ref>
== Витаминдер маңызы ==
Витаминдер тағамдық заттардың құрамында болатын ерекше ағзалық қосылыстар. Олар организмдеағзада ферменттердің түзілуіне қатысады. Витаминдер тағам құрамында аз мөлшерде болғанымен, организмағза үшін өте қажетті заттар. Витаминсіз организмніңағзаның өсуі, дамуы мен тіршілік жалғастыруы мүмкін емес. Сондықтан витамин сөзінің латынша тіршілік (өмір) үшін қажетті зат деп аталуы маңызы зор. Витаминдер көпшілігі тағамдық организмдердіңағзалардың құрамында болады, ал олал организмненағзадан адам организміндеағзасында түзіледі. Витминдерді 1880 жылы орыс дәрігері Николай Иванович Лунин (1853-1937) тапты. ВитаминдерВитаминдаер организмдегіағзадағы зат алмасу үдерісінде қарқынды әсер етеді. Қазіргі кезде витаминдердің 30-ға жуық түрлері бар. Витаминдер әсіресе балалар мен жасөспірімдер үшінс дұрыс өсуі, дамуы үшін өте қажет. ОрганизмніңАғзаның түрлі ауруларға қарсы тұра алу әрекетін арттырады.
==Дереккөздер==
| 