Деконструкция: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

Content deleted Content added
шӨңдеу түйіні жоқ
шӨңдеу түйіні жоқ
4-жол:
 
[[Сурет:Derrida-by-Pablo-Secca.jpg|thumb|right|200px|Жак Деррида]]
Деконструкция жобалау үлгісі ретінде ХХғ. 80 жылдары дәурендеген. Философиялық қайнары 1967 жылғы ж. Дерриданың (Jacque Derrida,1930——2004) тілдегі құрылымдарды сынау негізінде "Деконструкция" теориясын жасауымен байланысты. Оның идеясының негізі құрылым атаулыны жақтырмау, символ шындықты ашуға жеткілікті, әрбір жекені зерттеу бүтіндіктің құрылымын зерттеуден маңызды дегенге саяды. М.Хайдеггер бойынша батыс философиясы тарихы метафизика тарихы. Оның түпнұсқасы "болмыстың" "осындалығына" негізделген. М.Хайдеггердің бұл ұғымын Ж.Деррида "осындағы метафизика" деп атады. Осындағы метафизиканың мағынасы: бүкіл әлемнің артында түп негіз ретіндегі ереже бар, орталық сөз мәтіні бар, ортақ қозғатушы күш бар, жасырын Тәңірі, құдірет бар. Бұл ақырғы, шынайы, бірінші нәрсе біртекті Логосты(logos) құрастырады. Барша адам мен зат логос есігінің алдында тұрып, логостың айналым логикасына бойұсынады. Ал, логос мәңгілік, ол Жаратушының заңымен тектең, Логосқа қарсы келу сандырақ пен сұрқиялыққа беттеу деген сөз.
 
Деррида және оның деконструкция ілімі дәл осы логоцентризм дәстүріне қарсы тұрды! Яғни Деконструкция ағымындағылар қазіргі тармақ, -тармаққа бөлінген тәртіп атаулыны бұзуды өз міндеті етті. Бұл тәртіп тек қоғамдық тәртіп, неке тәртібі, этика тәртібі ғана емес, адамдардың жеке санасындағы тәртіптер, мысалы жасампаздық әдеті, қабылдау салты, ойлау әдеті, ішкі жан дүниесіндегі мәдениетке ынталандырған дерексіз сезімдер мен коллектив санасыздық, тіпті ол ұлттық мінездегі ережелер болуы мүмкін. Деконструкция тәртіпті шағуды және тіпті де жақсы тәртіп құруды көздейді.
 
Деконструкция қазіргі заманның негіздік қағидасы мен өлшем талаптарын сынауды жол етіп ұстанып, модернизм, постмодернизм терминдерін қолданады, сөздер мен сөз тіркестері арасындағы байланыстарды қайта құрып, дәстүрлі қоғамның дәстүрлі ережесінің құрастырылу қисынын (этика, динамика, функция) терістеп, жаңа мәнділік қарастырады. Сөз мағынасына қайта сәп салып мағынаны қайта мәндестіреді. Сөгу, шағу, қатарлау, қайта құру, жекеге мән беру, бөлшектің өздік ерекшелігі ұғымдарымен жұмыс жасап, бүтіндіктің бірлігіне тойтарыс беріп, бөлшектеу мен тұрақсыздықтан қайта құрастыратын мағына астарын аршып алуға тырысады.
12-жол:
Йель университетінің сыншылдық бағытының мүшесі Г.Миллер былай деген болатын: "Деконструкция сөзін жұртшылық бейне әкесінің сағатын бөлшектеп тастаған баладай мәлім бүтіндікті өзара байланысы жоқ, қайта құрастырылмайтын бөлектерге бөлу деп түсінеді. Бірақ деконструкция масылдық емес, қарсылық. Ол батыстың метафизика дәстүрін қайта жасалмайтындай етіп бүлдірумен шұғылданады".
 
Жак Деррида өзінің "Әдебиет лингвистикасы", "ДауысСөйлеу және құбылыс", "Жазу және өзгешелік" деген үш кітабы арқылы деконструкцияны орнықтырды. Ол әсіресе адамзаттың ақпарат таситын құралы - тілді қайта таразылады. Деррида адамның "әрдайым қатысушы" екендігін уәж етіп, жазу мен оқудың арасындағы айырмашылық мәңгі сақталады деп есептеді. "Осындағылық" деген логикалық ой қисынын жойып, белгі-таңбалар бүтіндігін бөліп, қаратылым (ұғымның неге қаратылуы) мен қаралымды (адам ұғым арқылы неге қарады) бірлестіру үшін "өзгешелену" ұғымына айырықша мағыналар қосты.
 
== Тарихи астары ==
19ғ. соңында Ф.Ницше "Жаратушының өлімі" туралы тосын ой жариялап, "құндылық атаулылардыатаулыны қайта таразыдан өткізу" талабын ұсынды. Оның дәстүрлі жолға керілігі батыс қоғамында ұзыннан ұзақ жаңғырық пайда қылды. Ақылға сенбейтін, дәстүрді төңкергісі келетін Ницше философиясы Деконструкция философиясының маңызды қайнары болды. Бұдан басқа Хайдеггердің Болмыс теориясы да, сосын Гуссерльдің феноменологиясы да Деконструкция ілімін ауыздандырған теориялар.
 
1968ж. белсенді студенттер қозғалысы капиталистік Еуропа мен Америкада жандана бастады. Франциядағы қарсылық қозғалысы "Май Бұрқасыны" деген атпен белгілі. Дегенмен ол тез тиылды. Содан кейінгі жылдары аталған саяси құштарлық біртіндеп өмір мен қоғамды тіпті де терең қабаттанқабатта талдап "сөгу" даналығына ұласты. Батыс қоғамы өзінің тілі, сенімі, құрылымы, түзімі, ғылыми жүйесі мен билік торы қатарлы қалыптасқан, дамыған жүйесінен бас тартпайтыны белгілі болатын. Деконструкция қозғалысы сондай жағдайда басталдыбасталған қарсылық түрі.
 
Метафизикаға, логоцентризмге қарсы тұрып, тұйықталған жүйені ыдырату үшін деконструкция ағымы субъекттің жоғалуын, мағынаның өзгешеленуін, еркіндіктің бағытталуын дәріптеді. Былайша айтқанда, олар тіл мен ойдың еркін ойынын дәріптеп, тіпті бұл еркіндік бір түрлі "кісен таққан би болса да мейлі" деген ұстанымға келісті. Олардың қарсылық, керілік табиғатына орай деконструкция ағымы өз-өзіне қайшы ағым болды. Дерриданың айтуы бойынша, деконструкция мәлім бір "осындағы" орнықтылықты емес, "із" салуды" көрсетеді. Ол шектеусіз, пішінсіз, белгісіз, барлық жерді, баршаны кернеген. Деконструкция өзінің анықтамасын өзі жеміріп тастайтын жеміру идеясы. Деконструкцияның екі негізгі ерекшелігі оның ашықтығы мен шектеусіздігі. Бір сөздің құрылымын сөгіп деконструкциялау, бір ұғым, бір дәстүрлі сенім ережесінің ішкі мәнін аршу оның барлық философиялық қырын жайып салуға апарады.
 
== Деконструкцияның сипаты ==
Деконструкциялау структурализмге де қарсы. Олардың ойынша құрылымда өзек жоқ, құрылым қашанда тұрақсыз болады, құрылым көптеген айырмашылықтардан тұрады. Құрылымдық өзгешелік өзгеріске түсетіндіктен, құрылым да өзгеріп отырады және құрылым өзінің тұрақсыздығы мен ашықтығын үздіксіз паш етумен болады. Структурализмнен бет бұрғандықтан, деконструкцияныдеконструкциялауды кейде постструктурализмпостструктурализмдік тәсіл деп атайды. Дерриданың ойынша мәтінде қатып қалған тұрақты мән-мағына жоқ, шығарманың мәңгілік өзгермейтін ақырғы мәні деген бірдеңе өмір сүрмейді.
 
Деконструкциялық талдау жасаудың негізгі әдісі алдымен мәтін бойындағы екі жақты қайшылықтарды (мысалы, еркек-әйел, мықты-әлсіз, биік-аласа, алдыға-кері, оң-теріс) тауып шығу, сондай-ақ қайшыласқан екі жақтың шынтуайтында ауыспалы және бір-бірінен бөлшектегісіз екенін, қатал бөлінген екі жақ, бөтен екі түр еместігін айқындау. Қалыпты қорытынды бойынша, бұл екі бөлім түрі толық формада тұрақты өмір сүрмейді.
 
Деконструкция туралы ғылым саласы мен БАҚ саласында өте қайшылықты пікірталас туғаны белгілі. Ғылымда бұл ағымды нигилизмге теңестіріп, масылдығы жоғары және нағыз жындылық идеясы деп те айыптады. БАҚ беттерінде декострукциялау әдісін ғылымның нақты шындықтан ажырап қалғанының жанды мысалы деп бағалады. Осындай күшті айыптауларға қарамастан, деконструкциялау қазіргі заман философиясы мен әдебиетіндегі өте бір қуатты ағымдардың бірі саналады.
Құрылыс саласында, деконструкциялау ХХғ. соңы мен ХХІғ. басында бөлшектену"бөлшектеу" амалы арқылы құрылыс саласында өзін көрсетіп, дәстүрлі әдіснамалардағы жоғары-төмен, оң-сол, іші-сырты деген ажыратуларды мәнсіздестірді.
 
== Анықтама берудің қиындығы ==
Батыс философиясында бұл әдіснамаға анықтама беру оңай емес. Ницшелік бұзып-шағып жол ашуды айтпағанда, тұңғыш рет осы ұғымды философияда көтерген адам М.Хайдеггер болатын. Қазақ тіліне бұл ұғым орыс тілінен аударылған батыстық постмодернизм жазушыларынан келгені белгілі және аударутілден тілге көшіп әрең жету барысында көптеген бедері кетіп, сөз өзінің әуелгі мағынасынан ауытқып түсінілуі де ғажап емес. Көптеген адамдар, атап айтсақ Ролан Барт, Г.Ч. Спивак, Хьюстон Бейкер, R. Gasché, Барбара Джонсон, Миллер секілді көптеген майталмандар осы ағым туралы іргелі зерттеулер жасады.
 
Бұл жазушылардың ешқайсысы бұл ұғымды қарапайым сөзбен анықтай салуға бармаған. Ж.Дерридадан деконструкциялаудың мағынасын сұрағанда, ол былай деген болатын: «Бұл мәселеге қарата менде қарапайым және қалыпқа түскен анық жауап жоқ. Бәріміз барлық шығармаларымызда осынау қорқынышты сұрақтан айналып өтуге тырысқанымызды жасырмаймыз». (Деррида, 1985ж.) Деконструкция өзі туралы мағынаны шатастыратын түрлі мәселеге барып тіреледі, – ол бір ағым, ол бір мәтін оқу әдіснамасы (қалыпқа түскен анықтамада көбі осы сөзді пайдаланады), мәтін субстанциясы (Деррида бірде осылай дарытпалады). Бұл ұғымның шекарасын айқындаған кезде жағдайға қарай аталған айтылымдарға шекті жүгінуге болады, бірақ ұғымның жасырған мағынасына жинақы шоғырлану қиын.
42-жол:
== Мәтіннің мағынасы ==
=== Өзгешелік ===
Өзгешелік (Différance); екі қабат мағынаға ие: бірі сыртқа бағытталу (кеңею); енді бірі кедергі, яғни тіл мағынасының ақырғы есепте игерілмеуі. Мағына тек үздіксіз сыртқа кеңейетін барысүрдіс. Мағынаның бейберекеттігі, тарқақ болуы мен бүтінсіздігі метафизикалық өзек пен қайнарды сөгіп, жаңа өзек пен қайнар құруға қарсылық көрсетеді. Мағына үздіксіз туылады, ауысады, үздіксіз жойылады, ақыры бұл мағынаның өзін жұтып тынады. Өзектің өшуі мағынаның да өшуін, мағынаның өзгешеленуін білдіреді және ол дүниеде ақырғы өзгермес мағынаның болуын жоққа шығарады.
=== Із ===
Із – өзгешеленудің қозғалысты күйін сипаттайды. Із – жемірілуден түскен қалдықтардан қалыптасады, кейде анық, кейде бұлдыр күйде алдыңғы күйге де, кейінгі күйге де қаратылады және өзі сұрақ туғызады. Мәтін дегеніміз мағына мен сөз егесіп, түрлі ілік болар із қалтыратын, ақырғы нысанасы мәңгі тұрақсыз барыстыкеңеюді көрсетеді.
=== Жазу ===
Тіл түсіну үшін жаза бастағанда деконструкцияда неқандай жағдай туылады, міне бұл мәселе. Деррида адам тума сөйлеуге бейім, жазуға жат келеді деген идеямен келіспейді. Айтушы мен сөйлеуші логостық бірлікке келген кезде сөз түсінікті болады., Алал, жазу логосты айқындайды дейміз. Дегенме деконструкция бойынша айырмашылық, жарқаш қашанда өмір сүреді және шығарма мәңгі оқылып бітпейді, шығарма жазушы мен шығарма ортасындағы алшақтық сақталады, шығарманың арғы мағынасы тіпті шығарманың өзінде сыналған идея болуы да мүмкін дегендей пікірлер айтады.
 
== Деконструкцияға айтылған сын ==
Дерриданың "деконструкция мәселесі қарапайым мәселе емес, барлық мақалаларымда "анықтамасынан айналып өттім" деген сөзі тіл арқылы бәрін айқындап түсіндірудің мүмкінсіздігін көрсететіндей.
 
Дериданы қорғаушылар Дерриданың біртұтастығын уәж етіп, «деконструкция» сөзі сөздіктегі кез келген сөздер арасында жөңкіледі деп сипаттайды. Ал, сынаушылар Дерриданың «тәртіпсіздігін», жалтақтап айналып өтуін мін етіп айтады.
55-жол:
Дерриданың деконструкцияны оң жағынан түсіндіруден алыс тұруын бір түрлі терістеумен шектелу (апофатика) амалы деп түсіндіретіндер де бар.
 
Дерриданың ойынша, деконструкция талдау жасау емес, сынау теориясы да емес, оны дәстүрлі қалыпқа,қалып бойынша философиялық түсінуге келмейді. Бұл түрдегі теріс мағынадағы деконструкциядан Дерриданың дәстүрлі философиялық ұғымдарды тықпалаудан сақтану сергектігене талпынатынын байқаймыз. Әрине, бұл деконструкция анализге, сынға, түрлі әдіс-амалдарға еш қатысы жоқ дегендік емес, қайта бұл тек аталған әдістерден белгілі қашықтықта тұруға тырысу деуге болады. Дерриданың мақсаты кейбір Гуссерльдің фенемонологиялық Редукция іліміне ұқсап кететін бөліктерді өшіру болғаны анық. Әрине, Дериданың терістеумен шектелуін апофатизм (терістеу теологиясы) деп те атайтындар бар.
*Бұдан басқа айтылатын сындар:
 
=== *Қолдануға жарамсыздығы ===;
=== *Түсініксіздігі ===;
=== *Қатаңдық пен мөлдірліктің кемдігі; ===
=== *Саяси мағынадағы сын ===;
=== *Деконструкцияны нигилизм, релятивизм депбағытының түсінужаңа шапан киген түрі деп ===айыптау.
 
== БАҚ-тағы деконструкция ==
'''Түр деконструкциясы''' дәстүрлі өнер түрлерінің классикалық формасы мен бейнелеу тәсіліне сенімсіздік білдіреді, оларды өзгертіп, қайта жөндеу арқылы мәтін құнының жаңа көркемдік форма алуын, бұқаралық мәдениетте кең таралуын іске асырады.
 
'''Қорғаушы''' – дәстүрлі АҚШ суреттеріндегіcуреттердегі ғажайып батырлар образын шынайы тарихи кеңістікке қойып, бәрінен мықты батыр образын деконструкциялап, батырдың адамгершілік пен әлеуметтік жағдайға әсерін саралап, оның барлық мәселені шешетін дәрі еместігін, ол тіпті пәлебасы болуын мөлшерлейді.
 
'''Жезтырнақ''' – албастылар туралы түрлі суреттерге деконструкция жасап, сиқырдың тілекті орындауы төлемсіз болмайтынын, мақсаттың орындалуы қалаудың жемісі еместігін көрсетіп береді.
 
'''Мәтіндерді өзара деконструкцилау''' – өзін жарқырату, өзін қайта таразылау, өзін терістеу арқылы деконструкция мақсатына жету.
 
'''Оның өзгешелігі''' - егер модернизммодернизмдік кезеңіндекезең сын дегеніміз дәстүрді құлату, жою, күйрету кұралы болса, Деконструкция сынаса да сын объектісін жоюға тырыспайды. Керісінше, оның бүге-шігесіне жетіп, кайта тірілтуге бейім болады. Әрине, тірілткенде, ол шартты түрде тірілтеді. Бірақ постструктурализмнің ең үлкен жеңісі - ойлау процесінің шарттылығын ұғыну, метафизикадан бас тарту.
 
=== Деконструкциялық құрылыс ===