Ерзурум: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

Content deleted Content added
Өңдеу түйіні жоқ
62-жол:
}}
 
'''Эрзурум''', '''Эрзерум''', '''Арзерум'''<ref name="ЭСБЕ 1">{{ВТ-ЭСБЕ|Эрзерум}}</ref> (қала) ({{lang-tr|Erzurum}}, көне атаулары: Карин, Карано, Каликала, Федосиополь, Ардзн-Рум, Арзен) – [[Түркия]]ның солтүстік-шығысындағы қала, Эрзурум илының (ил — Түркияның әкімшілік бөлінісінің аталуы) әкімшілік орталығы. Халық саны 361 235 мың адам. Теңіз деңгейінен 1700 м биіктікте орналасқан. Климаты – [[қоңыржай климат | қоңыржай]]. Қаладағы «Азизе Аныты» атты ескерткіш [[Ресей]]-[[Түріктер|Түрік]] соғысы кезінде қала тұрғындарының көрсеткен ерлігі үшін тұрғызылған еді. Қалада Түркияның атақты қолбасшысы [[Ататүрік]] атындағы университет бар.
 
== Тарихы ==
Эрзурум көнеармяндық '''[[Карин]]''' ({{lang-hy|Կարին}} немесе Гарин-Калаба) [[Карин]] қаласына жатады)<ref name="slovari.yandex.ru"/><ref>[http://www.wholeearth.ru/photo/sec9/pos2255 Эрзурум (Турция)]</ref>. Карин атауын гректер өз тілінде «Карано» деп атаса, арабтар Каликала деп атаған. Византия императоры ІІ Феодосий (408—450 жж.) қаланы нығайтып, 421 жылы оған «Феодосиполь» деген атау берді<ref name="slovari.yandex.ru">[http://slovari.yandex.ru/dict/monarchs_antiquity/article/rim/rim-185.htm?text=Карин%20область%20в%20Армении&stpar3=1.1 Рыжов К. В. Все монархи мира. Древняя Греция. Древний Рим. Византия]</ref><ref>[http://slovari.yandex.ru/dict/bse/article/00093/73600.htm?text=Эрзурум&stpar3=1.2 Эрзурум В БСЭ]</ref>. 502 жылы қала уақытша парсылардың билігінде болды. Осылайша VI ғасырда қала тұрғындарының басым бөлігі [[Хамадан]]ға көшірілді. Ерте ортағасырдан бері қала шығыс әлеміне Армениядағы кілем жасаудың орталығы ретінде кеңінен танылды. 647 жылы Хабиб бастаған арабтар қаланы жаулап алады. Одан кейін де қаланы жаулап алуға гректер қосылады, бірақ 1000-жылдан кейін қала гректерден азат болды.
647 жылы Хабиб бастаған арабтар қаланы жаулап алады. Одан кейін де қаланы жаулап алуға гректер қосылады, бірақ 1000-жылдан кейін қала гректерден азат болды.
 
1047 жылы көршілес жатқан көнеармянкөне армян қаласы Ардзн парсылардан соққы көріп, тұрғындары Каринге қашады. Осы кезден бастап Карин қаласы Ардзн-Рум деп аталды. Қаланың жаңа атауы 'Ромейлердің Ардэні' деген мағына береді (византиялықтар және гректердің көпшілігі өздерін ромейлер деп атаған; грекше 'Арзен Ромей'). Эрзурум атауы осы атаулардың фонетикалық өзгеріске ұшыраған түрі. 1049 жылы қаланы түріктер жаулап алды. Соқтығыс кезінде халықтың басым бөлігі аяусыз қырылды. Византиялық хронист Иоанн Скилицаның ақпараты бойынша, Эрзурумды алу кезінде 140 мың адам өлтірілді. Cандар тым асыра сілтеп айтылса да, түрік-селжұқтардың соққысы жергілікті армян және грек халықтарына ауыр зардабын тигізгені анық<ref>Каждан А. П. Новые исследования по византийской демографии // http://vremennik.biz/opus/BB/29/52013</ref>.
1049 жылы қаланы түріктер жаулап алды. Соқтығыс кезінде халықтың басым бөлігі аяусыз қырылды. Византиялық хронист Иоанн Скилицаның ақпараты бойынша, Эрзурумды алу кезінде 140 мың адам өлтірілді. Cандар тым асыра сілтеп айтылса да, түрік-селжұқтардың соққысы жергілікті армян және грек халықтарына ауыр зардабын тигізгені анық<ref>Каждан А. П. Новые исследования по византийской демографии // http://vremennik.biz/opus/BB/29/52013</ref>.
 
1201 жылы Эрзурум селжұқтардың, ал 1247 жылы моғолдардың қолына өтті. XV ғасырда Самарқандқа жол тартқан испандық тарихшы Руи Гонсалес Де Клавихо саяхат кезінде мынадай деректерді көзі шалған:
XV ғасырда Самарқандқа жол тартқан испандық тарихшы Руи Гонсалес Де Клавихо саяхат кезінде мынадай деректерді көзі шалған:
{{start citation}}Қала жазықтықта орналасқан. Онда тас қабырғалар мен мұнаралар және қамалдар бар. Қала халқының тығыздығы төмен, мұнда керемет шіркеу бар. Бұл шіркеу бұрын осында қоныстанған армян христиандарының шіркеуі еді{{end citation|қайнары=Самарқандтағы Темір сарайына бара жатқан саяхатшы күнделігінен}}<ref>[http://www.vostlit.info/Texts/rus8/Klavicho/frametext4.htm Руи Гонсалес Де Клавихо "Дневник путешествия в Самарканд ко двору Тимура" часть 2]</ref>
[[File:1680 Erzerum map Turcicum imperium by Frederik de Wit BPL 15917 detail.png|thumb|250px|Эрзурумның 1680 жылғы картасы]]
1472 жылы қала парсылардың қолына өтті, ал 1522 жылдан бастап бұл аумақты түріктер билей бастады. Иван Паскевичтің басшылығымен орыстар түріктерді жеңіп, 1829 жылдың шілдесінде Эрзурумды жаулап алды. Нәтижесінде пашалық Эрзурум өзінің басты қаласымен Ресей билігіне өтті, бірақ Адрианополь келісіміне сәйкес (1829 жыл, қыркүйек) қала сұлтанға қайтарылды. 1877 жылы Мұхтар-паша Аладжинда болған қақтығыста Соганлуг арқасына қарай кері шегінеді. Ал бұл аймақ генерал Гейман әскерінің бақылауында болатын. 23 қазанда Гейман әскері Деве-Бойну маңында қайта шабуылдады. Түріктер Эрзурумға кері шегінуге мәжбүр болды. Қаланы ескертусіз басып алу әрекеті жүзеге аспады. Гейман әскері қамалдың маңайындағы қысқы пәтерлерде қоныстанды. 1878 жасалған келісім бойынша Эрзурум ақпан айында орыс әскерлерінің бақылауында болып, [[Берлин тарактаты]]на сәйкес Түркияға қайтарылып берілді. 1895 жылы қалада армяндарға қарсы Эрзурум қырғыны болды. 1916 жылы Бірінші дүниежүзілік соғыс кезінде 1916 жылдың сәуірінен 1917 жылдың жазына дейін қала Кавказ майданының орыс әскерімен дайындық жүргізді. 1919—1920 жылдар аралығында Эрзурумда алғашқы түрік ұлттық қозғалысының орталығына айналды; Эрзурумда алғашқы түрік ұлттық ассамблеясы құрылды. XXI ғасырдан бастап қалада қысқы спорт ойындары дамып келеді. 2011 жылдың 27 қаңтарында Эрзурумда XXV Қысқы универсиада өтті.
1472 жылы қала парсылардың қолына өтті, ал 1522 жылдан бастап бұл аумақты түріктер билей бастады.
Иван Паскевичтің басшылығымен орыстар түріктерді жеңіп, 1829 жылдың шілдесінде Эрзурумды жаулап алды. Нәтижесінде пашалық Эрзурум өзінің басты қаласымен Ресей билігіне өтті, бірақ Адрианополь келісіміне сәйкес (1829 жыл, қыркүйек) қала сұлтанға қайтарылды.
1877 жылы Мұхтар-паша Аладжинда болған қақтығыста Соганлуг арқасына қарай кері шегінеді. Ал бұл аймақ генерал Гейман әскерінің бақылауында болатын. 23 қазанда Гейман әскері Деве-Бойну маңында қайта шабуылдады. Түріктер Эрзурумға кері шегінуге мәжбүр болды. қаланы ескертусіз басып алу әрекеті жүзеге аспады. Гейман әскері қамалдың маңайындағы қысқы пәтерлерде қоныстанды. 1878 жасалған келісім бойынша Эрзурум ақпан айында орыс әскерлерінің бақылауында болып, [[Берлин тарактаты]]на сәйкес Түркияға қайтарылып берілді.
1895 жылы қалада армяндарға қарсы Эрзурум қырғыны болды.
1916 жылы Бірінші дүниежүзілік соғыс кезінде 1916 жылдың сәуірінен 1917 жылдың жазына дейін қала Кавказ фронтының орыс әскерімен дайындық жүргізді.
1919—1920 жылдар аралығында Эрзурумда алғашқы түрік ұлттық қозғалысының орталығына айналды; Эрзурумда алғашқы түрік ұлттық ассамблеясы құрылды.
XXI ғасырдан бастап қалада қысқы спорт ойындары дамып келеді. 2011 жылдың 27 қаңтарында Эрзурумда XXV Қысқы универсиада өтті.
 
== Климаты ==
Line 135 ⟶ 126:
 
== Қала ескерткіштері ==
Қаланың тарихи маңызды ескерткіші «Азизе Аныты» ескерткіші. Бұл ескерткіш Эрзурум халқының Орыс-түрік соғысында жасаған ерліктері үшін қойылған<ref>[http://www.vilar-tours.ru/guide_book/turkey/ost_anatoly/ Турция — Восточная Анатолия<!-- Заголовок добавлен ботом -->]</ref>. Эрзурумның оңтүстігінде, қаладан 5 км жерде [[Паландокен]] атты таулы курорт бар. Қаланың тарихи жерлері мен орталықтарының қатарында Тортум көлі, Тортум сарқырамасы, XIII ғасырда селжұқтар салған Аракс көліндегі Чобандеде атты 220-метірлік көпір, Пасинер және Олту атты қамалдар бар<ref>http://www.kultur.gov.tr/RU/Genel/BelgeGoster.aspx?1C04EA51480895DA7A2395174CFB32E189593F297AD6282C Түркия республикасының мәдениет министрлігі</ref>.
Эрзурумның оңтүстігінде, қаладан 5 км жерде [[Паландокен]] атты таулы курорт бар. Қаланың тарихи жерлері мен орталықтарының қатарында Тортум көлі, Тортум сарқырамасы, XIII ғасырда селжұқтар салған Аракс көліндегі Чобандеде атты 220-метірлік көпір, Пасинер және Олту атты қамалдар бар<ref>http://www.kultur.gov.tr/RU/Genel/BelgeGoster.aspx?1C04EA51480895DA7A2395174CFB32E189593F297AD6282C Түркия республикасының мәдениет министрлігі</ref>.
[[File:Citadel of Erzurum.JPG|thumb|right|250px|Эрзурум қамалы]]
* [[Геотермалды қайнар|Геотермалды қайнарлар]]: Ылыджа және Думлу;
* Пасинлер [[минералды су]]ы
* Тортум бұлағы
Line 170 ⟶ 160:
* Чифте Минарели и Якутие медресесі (Хатуние деген атпен де танымал)
* Ахмедие, Куршунлу, Первизоглу, Шейхлер және Кадыоглу медреселері
* Эрзурум және Испира қамалдарының мешіттері; Тепси мұнарасы
* Лала паша, Мұрат паша, Гюльджю Капысы (Али Аға), Бояхане, Джаферие, Куршунлу (Фейзие), Первизоглу, Дервиш Аға, Гюмрюк, Бакырджи, Нарманлы, Ибрагим паша, Шейхлер, Дженнетзаде, Топал Чавуш, Чарши (Тугрул Шах), Арслан паша, Сиваслы, Сүлейман хан ижәне Бардыз мешіттері
* [[Қабір]]лер: Эмир Салтук (Мелик Гази), Каранлык, Гюмюшлю, Джиджиме Султан, Рабия Хатун, Мехди Аббас (Эмир Шейх), Эврени, Сөйлемез Ана, Сөйлемез Баба, Мысри Зиннун, Феррух Хатун, Гюльпери Хатун
* Ташхан керуен-сарайы (Рустем паша)
Line 182 ⟶ 172:
[[File:Cemal Gürsel.jpg|thumb|140px|right|Джемал Гюрсел. Tүрік қоғамдық қайраткері, Түрік республикасының 4-президенті (1961 — 1966).]]
* Ованнес Аветаранян ''(туылған кездегі есімі — Мехмет Шүкри)'' — армяндық христиан миссионері.
* Маркос Вафиадис — Грецияның коммунистік партиясы қайраткерлерінің бірі және ГрецияныңГрекияның демократиялық армиясының генералы.
* Грант Гамбарян — армян жазушысы (1894—1915), армян геноциді кезінде қайтыс болды.
* Армен Гаро (Гарегин Пастермаджян) — армян ұлт-азаттық қозғалысының қайраткері, Арменияның халық қаһарманы
«https://kk.wikipedia.org/wiki/Ерзурум» бетінен алынған