Моңғол шапқыншылығы: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

Content deleted Content added
28-жол:
 
== Шыңғыстан соң ==
[[1227]]  ж. [[Шыңғыс хан]] қайтыс болды. Ол өлгеннен кейін [[1235]]  ж. [[Қарақорым]]да өткен монголмоңғол ақсүйектерінің құрылтай жиналысы Шығыс [[Еуропа]]ға жаңа жорық жасауға шешім қабылдады. Оны [[Жошы]]ның ұлы [[Бату хан|Бату]] басқаратын болды. [[Бату хан]] әскері еріксіз тайпалар өкілдерінен құралды. Басқару қызметтерін монголмоңғол феодалдары иеленді. [[Бату хан]] әскері [[1236]] жылы [[Кама]]дағы [[Бұлғар]]ды, Мордваларды талқандап, 1237-1240 жж. орыс жерлеріне келді. Рязань, Мәскеу, Владимир түбінде күшті шайқастар болды.
 
[[1239]]  ж. басында монғолдармоңғолдар Еділ өзенінің ту сыртынан орыс жеріне екінші жорыққа аттанды. 1240 ж. күзде Киев алынды. Монголдармоңғолдар Польша, Венгрия, Чехияны талады. Енді монголмоңғол жері батыста -Днестрге, шығыста Ертіске, оңтүстікте Солтүстік Кавказға дейін жетті. [[Бату хан]] иеліктері құрамына оңтүстік-шығыста Солтүстік хорезм мен Сырдың төмен жағындағы жерлер енді. Орыс кінәздықтары да [[Бату хан]]ға тәуелді бодан болды.
 
Осындай аса зор мемлекет шығыс деректемелерінде [[Көк Орда]], орыс жылнамаларында [[Алтын Орда]] деп атанды. Алғашында [[Алтын Орда]] Моңғолия империясына оның бір ұлысы ретінде енген еді, ал [[15 ғ.]] [[1460 жж.]] кейін ол дербес ел болып бөлінді. [[Алтын Орда]] халқы этникалық жағынан біркелкі болған жоқ. Отырықшы аймақтарда [[Еділ]] бұлғарлары, қала қыпшақтары, орыстар, армяндар, ежелгі хазарлар, хорезмдіктер тұрды. Ал далалық аймағында қыпшақ, найман, қоңырат т.б. мекендеді. [[Дешті-Қыпшақ]] пен [[Еділ]] бойына қоныс аударған монголдармоңғолдар жергілікті халықпен сіңісіп кетті. [[Алтын Ордан]]ыңОрданың орталық аймағы  — [[Еділ]] бойы ([[Сарытау]]дан (қазіргі Саратов) [[Аштарахан]]ғаАштараханға дейін) астанасы [[Берке сарайы]] немесе Сарай-әл-Жадид немесе [[Сарай-Жүк]]), негізгі әскери күші — қыпшақтар.
 
Алтын Орда өзін билеген хандары:
Алтын Орда өзін билеген хандары — [[Бату хан]] [[1241]]—[[1256]]; [[Берке]] − [[1257]]—[[1266]]; [[Мөңке-Темір]] — [[1266]]—[[1280]]; [[Төде-Мөңке]] — [[1280]]—[[1287]]; [[Төле-Бұқа]] − [[1287]]—[[1291]] жж, [[Тоқа]] — [[1291]]—[[1312]] жж; [[Өзбек хан]] — [[1312]]—[[1342]]; [[Жәнібек хан]] — [[1343]]—[[1357]] жж. күшейе түсті. Егер Жошы мен [[Бату хан]] Моңғолиядағы ұлы ханға бағынышты болса, Беркеден бастап [[Алтын Орда]] хандары өздерін тәуелсізбіз деп есептеді. Батыс [[Еуропа]]мен, [[Мысыр]]мен, [[Анадолы]]мен, [[Үндістан]]мен, [[Қытай]]мен сауда жүргізді. Ислам діні [[Өзбек хан]] тұсында үстем дінге айналды. Мемлекет құрылысы әскери негізде болды, шет аймақтарда әскери әкімшілік биледі. Қарулы күштер оң қол, сол қолға бөлініп, оларды ханзада — оғландар, түмен басы, мың басы, жүз басы, он басы басқарды. Қала мен бағынышты аймақты ұстау үшін даруғабектер, басқақтар тағайындалды.
* [[Бату хан]] [[1241]]—[[1256]];
* [[Берке]] − [[1257]]—[[1266]];
* [[Мөңке-Темір]] — [[1266]]—[[1280]];
* [[Төде-Мөңке]] — [[1280]]—[[1287]];
* [[Төле-Бұқа]] − [[1287]]—[[1291]] жж,
* [[Тоқа хан]] — [[1291]]—[[1312]] жж;
* [[Өзбек хан]] — [[1312]]—[[1342]];
* [[Жәнібек хан]] — [[1343]]—[[1357]] жж. күшейе түсті.
 
Алтын Орда өзін билеген хандары — [[Бату хан]] [[1241]]—[[1256]]; [[Берке]] − [[1257]]—[[1266]]; [[Мөңке-Темір]] — [[1266]]—[[1280]]; [[Төде-Мөңке]] — [[1280]]—[[1287]]; [[Төле-Бұқа]] − [[1287]]—[[1291]] жж, [[Тоқа]] — [[1291]]—[[1312]] жж; [[Өзбек хан]] — [[1312]]—[[1342]]; [[Жәнібек хан]] — [[1343]]—[[1357]] жж. күшейе түсті. Егер Жошы мен [[Бату хан]] Моңғолиядағы ұлы ханға бағынышты болса, Беркеден бастап [[Алтын Орда]] хандары өздерін тәуелсізбіз деп есептеді. Батыс [[Еуропа]]мен, [[Мысыр]]мен, [[Анадолы]]мен, [[Үндістан]]мен, [[Қытай]]мен сауда жүргізді. Ислам діні [[Өзбек хан]] тұсында үстем дінге айналды. Мемлекет құрылысы әскери негізде болды, шет аймақтарда әскери әкімшілік биледі. Қарулы күштер оң қол, сол қолға бөлініп, оларды ханзада  — оғландар, түмен басы, мың басы, жүз басы, он басы басқарды. Қала мен бағынышты аймақты ұстау үшін даруғабектер, басқақтар тағайындалды.
Алтын Орда ішінде азаттық күрестер де, феодалдардың өзара күресі де күшейді. [[1238]] ж. [[Бұқар]]да қолөнерші Махмұд Тараби бастаған көтеріліс болды. 10 мың монгол жауынгері өлтірілді. Бірақ осы ұрыста Махмұд Тараби де қаза тапты. Монголдар көтерілісті басып тастады. [[1240]]—[[1241]] жж, [[1270]] ж. [[Кама]] булғарлары көтерілді. Бұл [[Алтын Орда]]ны әлсіретті. [[1250]] ж. [[Ұлы Новгород]]та, 1262 ж. [[Ростов]]та, Суздальда]], [[Ярославль]]де болған көтерілістен [[Алтын Орда]] іргесі шайқалды.
 
Алтын Орда ішінде азаттық күрестер де, феодалдардың өзара күресі де күшейді. [[1238]]  ж. [[Бұқар]]даБұқарда қолөнерші [[Махмұд Тараби]] бастаған көтеріліс болды. 10 мың монголмоңғол жауынгері өлтірілді. Бірақ осы ұрыста Махмұд Тараби де қаза тапты. Монголдармоңғолдар көтерілісті басып тастады. [[1240]]—[[1241]] жж, [[1270]]  ж. [[Кама]] булғарлары көтерілді. Бұл [[Алтын Орда]]ны әлсіретті. [[1250]]  ж. [[Ұлы Новгород]]та, 1262 ж. [[Ростов]]та, Суздальда]], [[Ярославль]]де болған көтерілістен [[Алтын Орда]] іргесі шайқалды.
[[1377]] ж. [[Мәскеу]]дің [[ұлы кнәзы]] [[Дмитрий]] мен Суздаль-Нижегород кнәзының әскерлері Қазанға жорық жасады. [[Рязань]] кнәздығына шабуыл жасаған татарларды [[1378]] ж. орыстар Вожа өзені бойында (Оканың оң саласы) талқандады.
 
[[1377]]  ж. [[Мәскеу]]дің [[ұлы кнәзы]] [[Дмитрий]] мен Суздаль-Нижегород кнәзының әскерлері Қазанға жорық жасады. [[Рязань]] кнәздығына шабуыл жасаған татарларды [[1378]]  ж. орыстар Вожа өзені бойында (Оканың оң саласы) талқандады.
[[1380]] ж. [[Алтын Орда]] нояны [[Мамай]] үлкен әскер күшімен орыстарға қарсы шабуылға шықты. Орыс кнәздықтарының біріккен күштері Непрядва (Донның оң сапасы) өзені жағасында, Куликово даласы деп аталатын жерде [[1380]] ж. 8 қыркүйекте Мамай әскерінің тас-талқанын шығарды. Бұл Алтын Орданың құлауын тездетті.
 
[[1380]]  ж. [[Алтын Орда]] нояны [[Мамай]] үлкен әскер күшімен орыстарға қарсы шабуылға шықты. Орыс кнәздықтарының біріккен күштері Непрядва (Донның оң сапасы) өзені жағасында, Куликово даласы деп аталатын жерде [[1380]]  ж. 8 қыркүйекте Мамай әскерінің тас-талқанын шығарды. Бұл Алтын Орданың құлауын тездетті.
Оның үстіне [[14 ғ.]] соңында, яғни [[1391]] және [[1395]] жылдары [[Ақсақ Темір]] [[Алтын Орда]]ға бас көтертпей екі рет соққы берді. Осыдан кейін ел ыдырай бастады. [[15 ғ.]] басында [[Тоқтамыс хан]]мен [[Едіге би]]дің өзара таласы [[Алтын Орда]]ны өзара қажытты. [[15 ғ.]] 1 жартысында онан бұлғарлар, Қазан мен Қырым бөлініп шықты. [[1480]] жылы орыс кнәздықтары монголдардан толық тәуелсіздік алды. Сол шамада Қазан, Қырым, Аштархан (Ноғай), Қазақ, Сібір хандықтары құрылды.
 
Оның үстіне [[14 ғ.]] соңында, яғни [[1391]] және [[1395]] жылдары [[Ақсақ Темір]] [[Алтын Орда]]ға бас көтертпей екі рет соққы берді. Осыдан кейін ел ыдырай бастады. [[15 ғ.]] басында [[Тоқтамыс хан]]мен [[Едіге би]]дің өзара таласы [[Алтын Орда]]ны өзара қажытты. [[15 ғ.]] 1 жартысында онан бұлғарлар, Қазан мен Қырым бөлініп шықты. [[1480]] жылы орыс кнәздықтары монголдарданмоңғолдардан толық тәуелсіздік алды. Сол шамада Қазан, Қырым, Аштархан (Ноғай), Қазақ, Сібір хандықтары құрылды.
Монғол шапқыншылығы кезінде монголдардың жаңа жерлерге қоныс аударғандары да болды. Батыс, солтүстік Қазақстанға олар келді. Біраз уақыттан кейін монголдар түркі тілдес халықпен сіңісіп кетті. Монголдар жаулап алған елдерін уәкілдер-даруғашылар, мен тамғашылар арқылы басқарды. Монгол шонжарлары жергілікті тілде сөйлей бастады. Ежелгі дәстүр бойынша тек Шыңғыс ұрпағы «алтын ру» ([[төре]]) өкілі ғана хан бола алатын еді. Шыңғыс әулетінен тараған сұлтандар [[Алтын Орда]] құлап, жаңа мемлекеттер құрылғаннан кейін де халыққа билік жүргізу құқын сақтап қалды.
 
Монғолмоңғол шапқыншылығы кезінде монголдардыңмоңғолдардың жаңа жерлерге қоныс аударғандары да болды. Батыс, солтүстік Қазақстанға олар келді. Біраз уақыттан кейін монголдармоңғолдар түркі тілдес халықпен сіңісіп кетті. Монголдармоңғолдар жаулап алған елдерін уәкілдер-даруғашылар, мен тамғашылар арқылы басқарды. Монголмоңғол шонжарлары жергілікті тілде сөйлей бастады. Ежелгі дәстүр бойынша тек Шыңғыс ұрпағы «алтын ру» ([[төре]]) өкілі ғана хан бола алатын еді. Шыңғыс әулетінен тараған сұлтандар [[Алтын Орда]] құлап, жаңа мемлекеттер құрылғаннан кейін де халыққа билік жүргізу құқын сақтап қалды.
 
Қазақстан жеріне монголдармоңғолдар [[Шыңғыс хан]]ныңханның құқық нормаларын «[[Ұлы жасақ]]» енгізді. Ол бойынша жергілікті халық соғысқа қатысу үшін әрбір 10 үйден бір жауынгер беруге тиіс еді. Көшпелі малшылар копчур деп аталатын салық төледі. Оның мөлшері жүз бас малдан бір бас мал беру. Егіншілерден де астықтай салық алынды. Әрбір 10 тугар (түтін) егістен қазына пайдасына бір тугардың өнімі, кейбір жерлерде харадж (жер салығы) алынды.
 
Қазақстан жеріне монголдар [[Шыңғыс хан]]ның құқық нормаларын «[[Ұлы жасақ]]» енгізді. Ол бойынша жергілікті халық соғысқа қатысу үшін әрбір 10 үйден бір жауынгер беруге тиіс еді. Көшпелі малшылар копчур деп аталатын салық төледі. Оның мөлшері жүз бас малдан бір бас мал беру. Егіншілерден де астықтай салық алынды. Әрбір 10 тугар (түтін) егістен қазына пайдасына бір тугардың өнімі, кейбір жерлерде харадж (жер салығы) алынды.
== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}