Мысыр: Нұсқалар арасындағы айырмашылық
Content deleted Content added
ш 145.255.177.114 (т) өңдемелерінен Arystanbek соңғы нұсқасына қайтарды |
шӨңдеу түйіні жоқ |
||
75-жол:
== Жағрапиясы ==
Бүгінгі Мысыр – [[Африка]]ның солтүстік-шығысында орналасқан ірі араб елі. Оның аумағының бір бөлігі - [[Синай түбегі]] - [[Азия]]да жатыр. Екі құрлықтың арасындағы [[шекара]] [[Суэц каналы]]ның бойымен өтеді. Мысырдың миллион текше километрден асатын аумағының 96% - бұл сирек кездесетін шұрайлы жерлерден тұратын шөлді дала, ал шөлді даланың аумақты бөлігі –құмды емес, таулы болып келеді. Қалған бөлігінде 70-миллиондық тұрғыны бар елдің 9 пайызды әлі күнге дейін өмір сүріп жатқан [[Ніл]]дің алқабы мен атырауы. Тіпті ежелгі грек тарихшысы Геродот «Египет – Нілдің сыйы» деп айтқан болатын. Ұлы өзеннің арнасы мың жарым километрге созылып, оңтүстіктен, Суданмен жалғасып жатқан шекарасынан солтүстікке, [[Жерорта теңізі]]нің жағалауына дейін, шығыс Аравия шөлейтін Батыс Ливия шөлейтінен бөліп жатыр. Нілдің бойындағы «тіршілік жолағының» арнауы оңтүстігінде бір километрден Каир ауданына дейін 20-25 километрге дейін жетеді.
Шөлейт жерлерінің өзі: құм, құм төбелер, көшпенділердің тілдерінде ғана атауы түсінікті – сарыдан, қою сары секілді күлгін түске дейінгі небір түстердің түрлері аса бір әсерде қалдырады.
Line 84 ⟶ 82:
[[Сурет:AmmutPapyrus.jpg|thumb| alt=A.| [[Папирусқа салынған сурет]].]]
[[Сурет:Milkau Der heilige Baum von Heliopolis mit Thot und Seschet 15-2.jpg|thumb| alt=A.| [[Гелиополиядағы киелі ағаш және ежелгі Мысыр құдайлары]].]]
Ежелгі Мысыр – Африканың солтүстік-шығысында [[Ніл]] өзені бойында құрылған ертедегі мемлекет. Мысыр жерін адам баласы палеолит дәуірінен мекендей бастаған. [[Неолит]] кезеңінен [[климат]] өзгеріп, бұрынғы саванналарды құм басып, адамдар [[Ніл өзені|Ніл өз]]. бойына жинала бастады. Б.з.б. 4-мыңжылдық шамасында Ніл өз. бойына жиналған [[тайпалар]] ([[протосемит]], [[бербер]], [[кушит]], т.б.) өзара араласып, Мысыр халқы қалыптасты. Халық санының күрт өсуіне, аңшылық пен балық аулау кәсіптері арқылы тамақ табудың қиындауына байланысты [[мал шаруашылығы]] мен егіншілік дами бастады. Қоғамның әрі қарай дамуы нәтижесінде алғашқы мемл. бірлестіктер пайда болды. Олардың арасынан екі мемлекет іріктеліп шығып, елдің оңтүстігінде жоғарғы Мысыр, ал солтүстігінде төменгі Мысыр патшалықтары құрылды. Б.з.б. 3-мыңжылдық шамасында жоғ. Мысыр билеушісі [[Менес]] (''Мена'') төменгі Мысырды басып алып, елді біріктірді. 1. Ең ежелгі патшалық (''б.з.б. 3000 – 2800'') кезеңінде елді екі билеуші әулет кезек-кезек басқарды. Жерді суғару қолға алынып, мыстан қару-жарақтар, құрал-саймандар соғылды, айырбас сауда дүниеге келді. [[Нубия]]ға, [[Ливия]]ға, [[Синай]] түбегіне жорықтар жасалды. 2. Ежелгі патшалық (''б.з.б. 2800 – 2250'') үшінші әулеттің билікке келуімен басталды. [[Ауыл шаруашылығы]], [[қолөнер]], айырбас [[сауда]] мен құрылыс жұмыстары жетілдіріліп, жерге жеке меншік пайда болды. [[Перғауын]] мен мемлекеттік аппараттың билігі күшейтілді, тұрақты әскер құрылды. Құл еңбегін кеңінен қолдана отырып, [[перғауын]]дарға арналған пирамидалар салынды. Мысырдың бірінші бөлінуі б.з.б. 2250 – 2050 ж. болды. Жер көлемінің тым ұлғайуына байланысты жергілікті тайпа көсемдерінің билігі күшейіп, нәтижесінде б.з.б. 23 – 22 ғасырларда Мысыр бірнеше ұсақ иеліктерге бөлініп кетті. Ұсақ мемлекеттер өзара қырқыса бастады. Дегенмен сауда мен қолөнердің дамуы елдің бір орталыққа бағынуын қажетсінді. Сөйтіп, б.з.б. 21 ғ-дың ортасына таман ел қайтадан бірікті. 3. Орта патшалық (''б.з.б. 2050 – 1700'') 12-ші әулеттің билік басына келуімен тікелей байланысты. [[Өсақ]] иеліктер қайтадан бір орт-қа біріктірілді. Суландыру жұмыстары, қолөнер, сауда бұрынғысынан да өркендеді. Сириямен, Крит аралдарымен сауда байланыстары жақсарды. Бұл кезеңнің соңына таман орт-тың билігі әлсіреп, перғауындар арасында билік үшін күрес басталды. Мысырдың екінші рет бөлінуі кезінде (''б.з.б. 1700 – 1580'') елге солт.-шығыстан гиксос тайпалары [[шабуыл]] жасап, мемлекеттің көпшілік бөлігін басып алды да 110 жылдай билік құрды. Мысыр перғауындары тек елдің оңт. жағында үстемдік етті. 15 – 17-әулеттен шыққан перғауындар елден басқыншыларды қуып шығу үшін үздіксіз соғыс жүргізгенімен, тек 18-әулеттің тұсында ғана Мысыр толық азат етілді. 4. Жаңа патшалық (''б.з.б. 1580 – 1070'') кезеңінде қола мен темірден әр түрлі бұйымдар (''соқа, жіп иіретін құралдар, дөңгелек, шыны-пиала, т.б.'') шығарылды. Сирияға, Палестинаға жасалған жорықтар нәтижесінде он мыңдаған тұтқындар құлға айналды. [[Арбакештер]] әскері пайда болды. Перғауындар – [[Тутмос І]], [[Тутмос ІІІ]], [[Аменхотеп ІІ]] заманында Мысырға [[Сирия]], [[Палестина]], оңт-те Ніл өз-нің бастауына дейінгі жерлер қосылды. [[Вавилон]], [[Хетт]] патшалықтарымен дипломат. қарым-қатынас орнады. Елдің күшейген тұсы [[Аменхотеп ІІІ]] (''б.з.б. 15 ғ-дың 1-жартысы'') заманы. Б.з.б. 15 ғ-дың 2-жартысынан бастап Сирия үшін хеттермен, кейін “теңіз халықтарымен” және ливиялықтармен үздіксіз соғыс жүргізілді. Нәтижесінде б.з.б. 11 ғ-да елдің саяси-экон. жағдайы қатты нашарлап кетті. 5. Кейінгі патшалық (''ливия-парсы'') кезеңінде (''б.з.б. 1070 – 332'') ел қайтадан бір орт-қа біріктіріліп, экономика әрі қарай дамыды, металл ақшалар пайда болды. Бірақ кейін Мысыр. қайтадан ыдырай бастап, б.з.б. 671 ж. Ассирияның қол астына қарады. Дегенмен [[Сайс Псамметих І]] (''б.з.б. 663 – 610'') тұсында ел азат етілді. Оның мұрагері Нехо ІІ Грекиямен және Жерорта т-нің шығыс жағалауын мекендеген мемлекеттермен тығыз сауда байланысын орнатты. Бірақ б.з.б. 525 ж. елді парсы патшасы Камбис жаулап алды. Парсы билеушілері елдегі биліктерін сақтап қалу үшін Мысыр. абыздарына көп жеңілдіктер жасады. 6. Грек-рим кезеңі (''б.з.б. 332 – б.з. 395'') Мысырды А.Македонскийдің жаулап алуымен басталды. Аса ірі сауда және мәдени орталық – [[Александрия]] қаласының негізі қаланып, бұдан басқа да көптеген сауда және қолөнер орталықтары құрылды. Орт. Азия, Үндістанға дейінгі елдермен байланыс орнатылып, Мысыр жерінде Батыс және Шығыс мәдениеттері біріктірілді. Алғашқы патшалықтар тұсында перғауын сарайларында арнайы мектептер ашылып, болашақ шенеуніктер даярланды. Мектептерде 5 – 16 жас аралығындағы ер балалар оқып, 12 жастан бастап әр түрлі [[мекеме]]лерде көшірмеші, хатшылық жұмыстарды атқарды. Мектептерде сауатты жазу мен есепке баса назар аударылып, қосымша гимнастик. жаттығулар, суда жүзу, өзін-өзі дұрыс ұстау үйретілді. Діни мектептерде [[астрономия]] мен [[медицина]] оқытылды. Ақсүйектердің балаларына әскери білім берілді. [[Математика]] ғылымы алгебра мен геометрияға бөлінді. Қарапайым [[алгебра]] есептері шешіліп, пирамидалар геометр. жолмен салынды. Мысыр абыздары жұлдыздарды зерттеу арқылы жылды 3 маусымға (''сулы-жаңбырлы, егінді, құрғақ'') 12 айға бөлді. Әр айда 30 күннен болды. Ал қалған 5 күнді жылға қосты. Уақытты есептеу үшін құм және су сағаттары қолданылды. Елді мекендердің алғашқы карталары мен қалалардың жоспары жасалынды. Анатомия мен хирургия да жақсы дамып, өлген адамдардың денесі бальзамдалды, хирург. аспаптар пайда болды. Бұған қоса адам емдеуде магия, сиқыршылық, кері дуалап оқу әдістері кеңінен қолданылды. Денені мумиялау, дәрі-дәрмек, түрлі-түсті бояулар жасау арқылы химия ғылымы да дами бастады. Мысыр теңізшілері перғауындардың бұйрығы бойынша алыс елдерге саяхат жасады. Грек-рим мәдениеті келгенге дейін Мысырда нақты тарихи оқиғалар тек жартастағы жазулар мен аңыз-әңгімелер арқылы ғана сақталып отырған. Мысыр мәдениеті ежелгі дәуірде антик. [[мәдениет]]тің, кейіннен Еуропа және мұсылман мәдениеттерінің бастауы болды. Гректер Мысырды ежелгі данышпандар елі деп атап, оларды өздерінің ұстаздары санады.<ref>Балалар Энциклопедиясы, 6 том.</ref>▼
▲3. Орта патшалық (''б.з.б. 2050 – 1700'') 12-ші әулеттің билік басына келуімен тікелей байланысты. [[Өсақ]] иеліктер қайтадан бір орт-қа біріктірілді. Суландыру жұмыстары, қолөнер, сауда бұрынғысынан да өркендеді. Сириямен, Крит аралдарымен сауда байланыстары жақсарды. Бұл кезеңнің соңына таман орт-тың билігі әлсіреп, перғауындар арасында билік үшін күрес басталды. Мысырдың екінші рет бөлінуі кезінде (''б.з.б. 1700 – 1580'') елге солт.-шығыстан гиксос тайпалары [[шабуыл]] жасап, мемлекеттің көпшілік бөлігін басып алды да 110 жылдай билік құрды. Мысыр перғауындары тек елдің оңт. жағында үстемдік етті. 15 – 17-әулеттен шыққан перғауындар елден басқыншыларды қуып шығу үшін үздіксіз соғыс жүргізгенімен, тек 18-әулеттің тұсында ғана Мысыр толық азат етілді. 4. Жаңа патшалық (''б.з.б. 1580 – 1070'') кезеңінде қола мен темірден әр түрлі бұйымдар (''соқа, жіп иіретін құралдар, дөңгелек, шыны-пиала, т.б.'') шығарылды. Сирияға, Палестинаға жасалған жорықтар нәтижесінде он мыңдаған тұтқындар құлға айналды. [[Арбакештер]] әскері пайда болды. Перғауындар – [[Тутмос І]], [[Тутмос ІІІ]], [[Аменхотеп ІІ]] заманында Мысырға [[Сирия]], [[Палестина]], оңт-те Ніл өз-нің бастауына дейінгі жерлер қосылды. [[Вавилон]], [[Хетт]] патшалықтарымен дипломат. қарым-қатынас орнады. Елдің күшейген тұсы [[Аменхотеп ІІІ]] (''б.з.б. 15 ғ-дың 1-жартысы'') заманы. Б.з.б. 15 ғ-дың 2-жартысынан бастап Сирия үшін хеттермен, кейін “теңіз халықтарымен” және ливиялықтармен үздіксіз соғыс жүргізілді. Нәтижесінде б.з.б. 11 ғ-да елдің саяси-экон. жағдайы қатты нашарлап кетті. 5. Кейінгі патшалық (''ливия-парсы'') кезеңінде (''б.з.б. 1070 – 332'') ел қайтадан бір орт-қа біріктіріліп, экономика әрі қарай дамыды, металл ақшалар пайда болды. Бірақ кейін Мысыр. қайтадан ыдырай бастап, б.з.б. 671 ж. Ассирияның қол астына қарады. Дегенмен [[Сайс Псамметих І]] (''б.з.б. 663 – 610'') тұсында ел азат етілді. Оның мұрагері Нехо ІІ Грекиямен және Жерорта т-нің шығыс жағалауын мекендеген мемлекеттермен тығыз сауда байланысын орнатты. Бірақ б.з.б. 525 ж. елді парсы патшасы Камбис жаулап алды. Парсы билеушілері елдегі биліктерін сақтап қалу үшін Мысыр. абыздарына көп жеңілдіктер жасады. 6. Грек-рим кезеңі (''б.з.б. 332 – б.з. 395'') Мысырды А.Македонскийдің жаулап алуымен басталды. Аса ірі сауда және мәдени орталық – [[Александрия]] қаласының негізі қаланып, бұдан басқа да көптеген сауда және қолөнер орталықтары құрылды. Орт. Азия, Үндістанға дейінгі елдермен байланыс орнатылып, Мысыр жерінде Батыс және Шығыс мәдениеттері біріктірілді.
7 ғасырда Мысырды арабтар жаулап алды. Мұнда араб тілімен бірге өз діндерін – исламды таратты. Мысыр [[1952]] жылғы революциядан кейін ғана шын мәніндегі ерікті мемлекетке айналды. Оған дейін көп жыл бойы [[Ұлыбритания]] үкіметі қол астында еді. Республикада 1952 жылғы революциядан соң көптеген зауод, фабрикалар салынды.
Line 108 ⟶ 102:
Барлық еңбекке жарамды тұрғындардың 30% ауыл шаруашылығымен айналысады. Өнеркәсіпте тоқыма [[фабрика]]лары мен азық-түлік өндіру жөніндегі кәсіпорындарының маңызы зор. Хелундағы орзан зор металлургиялық комбинаттын өздерінің мол жерасты қазба байлықтары шикізатпен қамтамасыз етеді. Электр энергиясын ең алдымен Асуан гидростансасы береді. Табиғи газдың ірі жерасты қоры бар.
1979 жылдан шетел капиталдарының құйылуы анағұрлым өсті. Елдің барлық аудандарын бірімен-бірін жалғастырып жатқан жол құрылысы кеңейді, мектептер, емханалар салынды, сымтетік байланысы жаңартылып, кеңейді. Мысырдық фунт тұрақты валютаға айналды. Туризм индустриясы қарқынды дамуда - ондаған жаңа қонақ үйлер бой көтерді, [[Қызыл теңіз]]де жаңа курорт орталықтары құрылды, көптеген ежелгі ескерткіштер қалпына келтірілді.
==Музыкасы==
Мысырдың бізге жеткен музыкалық аспаптары біздің заманымыздан бұрын 3 мың жыл жылдыққа саяды. Қабыт қабырғаларына, бедерлеп түсірген әншілердің, музыканттардың бейнелері музыканың ерте заманнан бастап дамығанын көрсетеді. Мысыр музыкасы ең алғашқы жеке дауыс түрінде қалыптасқан. Алғаш көп дауысты музыка ''Жаңа патшалық дәуірінде '' туғанға ұқсайды. ЕАР-ды мекендеген елдерде сақталып келген музыкалық аспаптардың төркіні Ежелгі Мысырда жатыр.
Line 117 ⟶ 111:
* Керней
* Органдар,
* Әр түрлі барабандар, Дүние жүзінің мұражайларында сақтаулы жатыр. Музыка өнерін түсінудің
== Табиғаты ==
Line 134 ⟶ 128:
* 1 қаңтар – Жаңа жыл
* 7 қаңтар – Рождество
* 25 сәуір – Синай түбегін 1973 ж. Октябрь соғысында азат ету
* 1 мамыр – Еңбек күні
Line 145 ⟶ 139:
== Халқы ==
Бүгінгі күні Мысырдың тұрғындары 70,5 млн. адамнан асады және жыл сайын 1,3 млн. өсіп отырады. [[Каир]]да қазір 17 млн. адам өмір сүріп жатыр, бұл дегеніміз 50-ші жылдардағы барлық елдің тұрғындарының саны. Ежелгі египеттіктердің арабтанған ұрпақтары тұрғындардың 99% құрайды. Этникалық азшылықты нубийлықтар, сонымен қатар бедуиндер және өзге де көшпелі тайпалар құрайды. Тұрғындардың 80% - шаруалар (феллахтар)
=== Тілі ===
Мысырдағы өзара сөйлесу тілі араб тілінің бір диалектасы, ресми тілі – “жоғары” араб тілі деп аталатын тіл. Арабтар оңнан солға қарай жазады.. Бірақ сандары солдан оңға қарай жазылып, оқылады. Мысырда ағылшын тілі білімі өте көмектеседі. Қалалар мен курорттық орталықтарда тұратын көптеген арабтар ағылшын тілінде тілдесе алады; жол көрсеткіштерінде және көше атауларында жие-жие ағылшын және латын шрифтері пайдаланылады.
=== Тұрмыс салттары мен ғұрыптары ===
Мысыр– төтенше қонақжай ел. Қонақтарын қашанда ашық көңілмен қарсы алады
Саяхатшы, әрине, мысырдықтардың, алдымен ауылдық жерлерде айқын көрінетін, бірақ та қала өміріне де бөтен емес ұлттық киімінің ерекшеліктеріне назар аударады. Мысырдықтар кең пішілген жейделер киеді, жәй адамдар әдетте ақ түсті таңдайды, ал әйелдер әр түрлі түстегі элементтермен әрлендіреген, қара түсте киінеді, арасында әшекеймен немесе шілтермен безендіреді. Көптеген әйелдер мұсылмандық құндылықтарға бет бұра күйеулерінің немесе жанұясының дегенімен хигаб – бетті жаппай, тек шашты жауып тұратын паранжының бір түрін, және ұзын кең көйлек – галабей киеді.
| |||