Әбу Райхан әл-Бируни: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

Content deleted Content added
ш уикилендіру
1-жол:
[[Сурет:Biruni-russian.jpg|thumb|200px]]
'''Абу Рейхан Мухаммед ибн Ахмед аль Бируни''' (4.10.973), кят, қазіргі Бируни - 13.12.1048, газни (газна), қазіргі [[АфганистанАуғанста]], орта азиат оқымысты-энциклопедші және ойшыл<ref name="ReferenceA">Ислам. Энциклопедиялық анықтамалық. Алматы: “Аруна Ltd.” ЖШС, 2010 ISBN 9965-26-322-1</ref>. тәжірибелік жаратылыстану [[білім]]нің негізін қалаушылардың бірі, [[ғылым]] мен [[дін]]нің [[шекара]]сын ажыратуды қарастырды. білім таратудың жақтаушысы, б. ғылым мен ағартушылық халықтарды дөрекіліктен, кедейліктен босатады деп ойлады. ол оқыту мен тәрбие [[жұмыс]]ын ізгілік ойлау қасиеттерін қалыптастыру - [[бақыт]]қа жету амалы деп санады.<ref>Биекенов К., Садырова М. Әлеуметтанудың түсіндірме сөздігі. — Алматы: Сөздік-Словарь, 2007. — 344 бет. ISBN 9965-822-10-7</ref> Ол нашар [[мінез-құлық]]ты тәрбиелеу арқылы түзетуге болады деді. Араб тілдерінде жазылған көптеген табиғи-ғылыми шығармалардың авторы, (30 түрі сақталды). [[Математика]], астрономия, [[география]] және басқа [[ғылым]]дар негізінде жазылған «Жұлдыздар жайлы» кітабы (араб, парсы тілдерінде) бірнеше [[ғасыр]]лар бойы медреседелерде оқу құралдары болып пайдаланылды. Оқыту тәжірибесіне математикалық және астрономиялық [[мәселе]]лерді енгізді. Өз еңбектерімен қатар ол Птоломей, Эвклидтің кейбір шығармаларын санскритке аударды. Үндістанда Бируни («Үндістан» еңбегіндегі) [[педагогика]] тарихын (1020-ға жуық) оқытуға ынта білдіруде.<ref>Орысша-қазақшатүсіндірмесөздік: Педагогика / О 74 Жалпыредакциясынбасқарғанэ.ғ.д., профессор Е. Арын — Павлодар: "ЭКО" ҒӨФ. 2006. - 482 б.ISBN 9965-808-85-6</ref> Ай шарындағы бір таудың аты аль Бируни атымен аталғаны белгілі.
[[File:Biruni Iranian.jpg|thumb|300px|Әбу Райхан Мұхаммед ибн Ахмед әл-Бируни]]
 
== Толығырақ==
'''Әбу Райхан әл-Бируни, Әбу Райхан Мұхаммед ибн Ахмед әл-Бируни''' – ортаазиялық [[энциклопедист]]-[[ғалым]]. Әбу Райхан әл-Бируни ''973 жылы қазан айы''ның төртінде [[Қияттар|Қият қаласының]] маңында өмірге келген. Негізгі еңбектері [[тарих]], [[математика]], [[астрономия]], [[география]], [[топография]], [[физика]], [[медицина]], [[геология]], минералогия, т.б. [[ғылым]] салаларын қамтиды. Ол [[Орта Азия]] мен [[Иран]] қалаларында болып, атақты [[астроном]], математик [[Әбу Наср Мансур ибн Ирактан]] дәріс алды. Әбу Райхан әл-Бируни – '''''парсы, араб, грек, үнді''''' (''санскрит'') тілдерін меңгерген оқымысты. ''995 – 1010 жылдары'' [[Иран]]да тұрды. Ол 1000 жылы орта ғасыр ғылымының энциклопедиясы аталған, өзінің әйгілі '''''«әл-Асар әл-Бақйия ән әл-Құрұн әл-Халийа»''''' (''«Бұрынғы ұрпақтар ескерткіші»'') деген еңбегін жазды. 1010 жылы [[Хорезм]] әкімі [[Мамун ибн Мұхаммед]] ұйымдастырған [[Үргеніштегі]] ғылыми орталықта Әбу Райхан әл-Бирунидің басшылығымен [[Әбу Әли ибн Сина]] (Авиценна), Әбу Саһл Массих, Әбу-л-Хасан ибн Хаммар, ибн Мискуайх, т.б. көрнекті ғалымдар [[ғылыми-зерттеу жұмыстары]]н жүргізді. Әбу Райхан әл-Бирунидің ғылыми мұрасының бірсыпырасы бізге жетпеген, сақталып қалған шығармаларының көпшілігі толық жиналып жарияланбаған. Жалпы алғанда ол жүз елу еңбек жазған, олардың қырық бесі [[астрономия]] мен математикаға арналған. Астрономиялық шығармаларында Әбу Райхан әл-Бируни дүниенің гелиоцентрлік жүйесін (''Коперниктен 500 жыл бұрын''), денелердің Жерге қарай тартылуын (''Галилей мен Ньютоннан 600 жыл бұрын'') болжаған.[[File:Lunar eclipse al-Biruni.jpg|thumb|left|300px]] [[Арал теңізі]]нің жағасында, Үндістанда, Ауғанстанда астрономиялық бақылау жұмыстарын жүргізіп, жер мөлшерін дәл анықтаған. Әбу Райхан әл-Бирунидің географиясында сол кездегі белгілі жерлердің бәрі айтылған, сонымен қатар ''[[мұхит]], [[теңіз]], [[тау]], [[өзен]], [[шөл]], мемлекеттер мен халықтардың аттары'' толық келтірілген. Әбу Райхан әл-Бирунидің картасы Тынық мұхиттан Атлант мұхитына, Үнді мұхитынан Солтүстік мұзды мұхитқа дейінгі жерлерді қамтыған. Әбу Райхан әл-Бируни ''түрлі өсімдіктерді, дәрілік шөптерді, сан алуан [[жануарлар]] тіршілігін'' зерттеген. Әбу Райхан әл-Бируни [[топография]]ға байланысты '''''«Геодезия»''''' атты үлкен еңбек жазды. Онда Әмударияның бұрынғы кездегі ескі арналары жөніндегі зерттеулері аса қызғылықты баяндалған. Әбу Райхан әл-Бирунидің тарихи-географиялық еңбектерінде [[Орта Азия]] мен [[Шығыс Сібір]]дің тарихи этнографиясы, сондай-ақ [[Орта Азия]] көшпелі тайпаларының батысқа, Шығыс [[Еуропа]]ға дейін қоныс аударулары, Қазақстан географиясы, оны мекендеген түркі тайпалары, олардың әдет-ғұрпы, салт-жоралғылары жөнінде құнды деректер беріледі. '''''«Үндістан»'''''(1031), '''''«Бұрынғы ұрпақтар ескерткіші»''''' (1048), '''''«Масғуд каноны»''''', т.б. еңбектері ''ағылшын, неміс, орыс, парсы'', т.б. тілдеріне аударылған. Ол 1048/50 жылы желтоқсан айының он біріне қараған күні [[Ғазни]] қаласында қайтыс болған.<ref name="ReferenceA"/>