Андромеда (шоқжұлдыз): Нұсқалар арасындағы айырмашылық

Content deleted Content added
13-жол:
Жүздеген жылдың алдында адамзаттың ғарыш туралы көзқарасы күзету және зерттеу құралдарының шектемесіне байланысты Құс жолы жүйесі аумағымен шектелген болатын. Ол кезде көптеген бұлт пішінді аспан денелері байқалып, олар біртұтас [[Тұмандықтар]] деп аталды. Кейбір астрономдар жарықты бөлу тәсілін қолданып [[тұрақты жұлдыз]]дар мен тұмандықтарға күзету және зерттеу жасап, кейбір тұмандықтардың біртұтас аспан денесі еместігін байқады. Тұмандықтардың кейбірі газ бен тозаңды денелерден құралатын газ күйдегі тұмандықтар екен. Ал, кейбіреулері көптеген тұрақты жұлдыздардың тығыз топтасуынан қалыптасқан тұрақты жұлдыздар шоғыры екен, олар көбінесе үйірілісті айналыс (спиралды) күйінде болып, оларды [[Спиралды галактика]]лар деп те атайды. [[Андромеда галактикасы]] дәл осындай үйіріліп айналған спиралды галактиканың бірегейі үлгісі есептеледі.
 
[[Сурет:Andromeda galaxy.jpg|thumb|right|400px|Андромеда галактикасы]]
Спиралды галактика қандай аспан денесі жүйесі? Олар [[Құс жолы]] ішінде ме, әлде сыртында ма? Бұл мәселе ұзақ уақыт бойы талас туғызып келді. 1920 жылы АҚШ мемлекеттік Академиясы осы мәселеге байланысты «Әлемнің өлшемі» тақырыбында халықаралық конференция шақырып, Құс жолының шамасы жөнінде және Спиралды галактикалардың қайда орналасқанының шын сыры туралы пікір алмастырды. Олар көтерген бұл екі тақырып өзара қатысты мәселе болатын, егер Құс жолы жеткілікті деңгейде үлкен болып, ал Спиралды галактика шағын болып шықса, онда кейінгісі алдыңғысының құрамдас бөлігі болатыны анық. Болмаса Спиралды галактика Құс жолы жүйесінің сыртындағы дербес “ғарыштық арал” болғаны.
 
[[Сурет:H. D. Curtis Lick Observatory.jpg|thumb|right|200px|Гебер Дуст Кертис]]
[[Сурет:HarlowShapely-crop.jpeg|thumb|left|200px|Харлоу Шепли]]
Ғарыштық аралықты өлшеуді жоғары табысқа жеткен әйгілі ғалым Кертис(Curtis,Heber Doust)Спипралды галактика Құс жолының сыртындағы дербес жүйе деп есептеді. Ол Андромеда шоқжұлдызындағы Андромеда галактикасының (М31) жарық шамасының жоғарылығына сүйеніп оның тым алыс қашықққа жайғасқанын мөлшерледі. Яғни ол бізден 1 млн жарық жылы қашықтықта болып, ал бұл Құс жолы жүйесінің диаметрінен зор екенін есептеп шықты. Кертистің айтуынша: “Құс жолы жүйесінің сыртындағы тәуелсіз галактика ретіндегі бұл Спиралды галактика бізге осыған дейінгі қиялдағанымыздан да ұлы және ұланқайыр әлемге жол нұсқайды”.
 
Құс жолы галактикасының құрылымына талдау жасаған Харлоу Шепли (Harlow Shapley) болса Кертистің пікіріне қосылмай, Спиралды және басқада галактикалар Құс жолы галактаикасының ұсақ мүшелері деп есептеді. Ол Голландия астрономы Адриан ван Мааненнің (Adriaan van Maanen) ұсынған өлшеу нәтижесін дәлел ретінде қолданып Спиралды галактиканың қашықтығы мыңдаған жарық жылдан ұзамайды, демек ол Құс жолы аумағында шектелген болады деп есептеді.
 
Кертис пен Шеплидің әйгілі дауыпікірталасы ұзақбіраз жылға созылды, екі тарап бір-бірін жеңе алмады, бірақ Кертис Шеплиге қарағанда шешен ғана емес, оның ақылға қонымды тұсы да көп екені байқалды. Ақыры бұл мәселеге біршама толымды нүкте қойған әйгілі астроном Э́двин Пауэлл Хаббл (Edwin Powell Hubble) болды.
 
[[Сурет:Edwin-hubble.jpg|thumb|right|300px|Э́двин Пауэлл Хаббл]]
Астрономдар Спиралды галактиканың мәні мәселесіне басын қатырып, қызу талқылап, дауласып жатқан кезде, жас астроном Хаббл 1923 жылы Обсерватория Вильсон тауы обсерваториясында 2.54 метірлік шағылыстырғыш алып телескоп арқылы Спиралды галактиканың біршама тұнық суретін түсірді. Хаббл Спиралды галактиканың бұл суреттеріне ұқыптылықпен нәзік талдау жасады, М31 Андромеда галактикасының сыртқы бөлігінің тұрақты жұлдыздар екенін айқындады. Бұл тұрақты жұлдыздардан ол алғашқы жаңа жұлдыз туғызатын өзгеріс күйіндегі Цефеид жұлдызын ажыратты. Келесі жылы ол Андромеда галактикасынан көптеген Цефеидтерді ажыратты.
 
[[Сурет:100inchHooker.jpg|thumb|left|200px|Хаббл пайдаланған телескоп]]
Цефеид жұлдыздарының тағы бір аты "Аспан өлшегіш", яғни, цефеидтер өзгерісі арқылы олар орналасқан галактикалардың орнын дәл анықтауға болады. Бұл Спиралды галактиканың сырын анықтаудың дұрыс бағыты болатын. Хаббл М31 галактикасының қашықтығы 900 мың жарық жылы қашықтықта екенін есептеді, ал ол кезде белгілі болған Құс жолының диаметрі 100 мың жарық жылы болатын. Сөйтіп Хаббл Андромеда галактикасының (М31) Құс жолы жүйесінен дербес жұлдыздық жүйе екенін айқындады. 1924 жылдың соңында Хабблдың Спиралды галактика туралы бұл қорытындылары жарияланды және ғалымдардың бірдей мойындауына ие болды.