Жасуша: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

'''Жасуша''' - тірі ағзалардыңорганизмдердің ([[вирус]]тардан басқа) құрылымының ең қарапайым бөлігі, құрылысы мен тіршілігінің негізі; жеке тіршілік ете алатын қарапайым тірі жүйе. Жасуша өз алдына жеке ағзаорганизм ретінде (бактерияда, қарапайымдарда, кейбір [[балдырлар]] мен [[саңырауқұлақ]]тарда) немесе көп жасушалы жануарлар, [[өсімдіктер]] және [[саңырауқұлақтар]]дың тіндері мен ұлпаларының құрамында кездеседі. Тек [[вирус]]тардың тіршілігі жасушасыз формада өтеді.

Жасушаның диаметрі 0,1 – 0,25 мкм-ден (кейбір бактерияларда) 155 мм-ге (түйеқұстың жұмыртқасы) дейін жетеді. Көпшілік эукариотты азғаларорганизмдер КлеткасыныңЖасушасының диаметрі 10 – 100 мкм шамасында. Жаңа туған жас сәбилерде – 2×1012 Жасуша, ал ересек адамның ағзасындаорганизмінде – 1014 Жасуша болса, ағзаныңорганизмнің кейбір тіндерінде Жасуша саны өмір бойына тұрақты болады. КлетканыңЖасушаның тірі заты – протоплазма. Ол биол. мембраналармен (жарғақтармен) шектелген биополимерлердің тәртіптелген құрылымдық жүйелері – цитоплазма және ядродан тұрады.

''Рибосома'' Жасушадағы ақуыздың түзілуін қамтамасыз етеді, ақуыз синтезі орт. деп қаралады. Оның диаметрі 20 – 25 нм. Рибосома цитоплазмада бос күйінде де, жалғасқан түрде де, сондай-ақ барлық тірі ағзалардыңорганизмдердің КлеткасындаЖасушасында кездеседі.

[[Цитоплазма]] – ядроны қоршап жатқан Жасуша бөлігі. Оның құрамындағы химиялық макро және микроэлементтерден күрделі органикалық қосылыстар ([[ақуыздар]], [[көмірсулар]], липидтер, [[нуклеин қышқылдары]], [[гормондар]], [[ферменттер]], [[витаминдер]], тағы басқа) және минералдық заттар түзіледі. [[Митохондрия]] – КлетканыңЖасушаның тыныс алу процесін қамтамасыз ететін органоид.

''Митохондрияның'' ұзындығы 10 мкм-дей, диаметрі 0,2 – 1 мкм, саны 1-ден 100 мыңға дейін болады. КлеткадағыЖасушадағы негізгі энергия тасушы зат – аденозин үш фосфор қышқылы. Бактерия, көк-жасыл балдырлар, т.б. тыныс алу процесін Жасуша мембранасы атқаратын ағзалардаорганизмдерде митохондрия болмайды.

Ядро – ағзадағыорганизмдегі ақуыздық алмасуды реттеу арқылы тұқым қуалаушылық қасиеттерді ұрпақтан ұрпаққа жеткізетін жасушаның негізгі бөлігі.

[[Эндоплазмалық тор]] – цитоплазмадағы көпіршіктердің, жалпақ қапшықтардың және түтікше құрылымдардың торлы жүйесі. Бұл әр түрліәртүрлі иондарды, қоректік заттарды тасымалдайды, [[липидтер]] мен көмірсулардың ([[полисахарид]]тер) алмасуына және улы заттарды залалсыздандыруға қатысады.

''Гольджи кешені'' – бір-бірімен қабаттаса тығыз орналасқан жалпақ жарғақты 5 – 10 «цистернадан» және олардың шетіндегі ұсақ көпіршіктерден құралған органоид. Мұнда өндірілген өнімдер жинақталып, пісіп жетіліп, сыртқа шығарылады, КлеткаЖасуша лизосомаларының түзілуіне қатысады.

[[Лизосома]] – қабырғасы мембранамен шектелген, қуысында ас қорыту ферменттері (протеиназа, нуклеаза, глюкозида, фосфатаза, липаза, тағы басқа) бар ұсақ көпіршіктер. Көпіршіктердің диаметрі 0,2 – 0,8 мкм. [[Лизосома]] ферменттерінің (20-дан астам) көмегімен КлеткаЖасуша ішіндегі ас қорытуға және КлеткаЖасуша құрамындағы жарамсыз құрылымдарды ыдыратуға қатысады.

Жасушалық мембрана – Жасуша цитоплазмасын сыртқы ортадан немесе Жасуша қабықшасынан (өсімдіктерде) бөліп тұратын КлеткаЖасуша органоиды. Оның қалыңдығы 7 – 10 нм. Негізінен КлеткаЖасуша мен оны қоршаған сыртқы орта арасындағы метаболизмге (зат алмасуға) қатысады, сондай-ақ, КлетканыңЖасушаның қозғалуы мен бір-біріне жалғануында үлкен рөл атқарады. КлетканыңЖасушаның жалпы құрылысы жануарларға да, өсімдіктерге де тән. Бірақ өсімдік Жасушасының құрылымы мен метаболизмінде жануарлар КлеткасынаЖасушасына қарағанда біраз айырмашылық бар. Өсімдіктер КлеткасыныңЖасушасының біріншілік плазмолеммасы күрделі полисахарид негізінде ([[матрикс]]) орналасқан целлюлозды микрожіпшелерден құралған. [[Микрожіпше]]лер өсімдік КлеткасыЖасушасы қабырғасының тіректік қаңқасын түзеді. Көп өсімдіктер беріктік қасиет беретін – екіншілік КлеткаЖасуша қабықшасын ([[целлюлоза]]дан) түзеді. Өсімдік КлетканыңЖасушаның целлюлоза талшықтары күрделі полимерлі зат – лигнинді сіңіріп, қатаяды да КлеткаЖасуша қабықшасы беріктенеді. Өсімдік КлеткасыныңЖасушасының цитоплазмасында арнайы органоид-пластидтер – [[хлоропласт]], [[хромопласт]], [[лейкопласт]] бар.<ref>Биология: Жалпы білім беретін мектептің 9-сыныбына арналған оқулық, 2-басылымы, өңделген / М. Гильманов, А. Соловьева, Л. Әбшенова. — Алматы: «Атамұра» баспасы, 2009 жыл. ISBN 9965-34-927-4</ref>

'''Жасуша теориясы''' - тіршіліктің негізін құрайтын жасушалардың құрылымы,көбеюі және көпжасушалы ағзалардыорганизмдерді қалыптастырудағы қызметі туралы жинақталған ұғым. Жасуша теориясының даму тарихы 300 жылға созылды.Оны зерттеуде әр түрліәртүрлі оптикалық әдістердің дамуы микроскоптың жетілдірілуіне негізделді. Алғашқы [[микроскоп]]ты 17 ғасырда ағылшын физигі [[Роберт Гук]] (1635-1703ж.) жасаған.Ол микроскоппен [[1662]] жылдан бастап түрлі объектілерді:тығын шұрықтарын (пораларын), қымыздық, қамыс және басқалардың ішкі қуыстарын көрді. Гуктің микроскопы қаралатын затты жүз еседен астам ғана үлкейтіп көрсететін болған. [[Роберт Гук]] өсімдіктерді микроскоп арқылы қарап отырып,олардың ұлпаларынан ара ұясы тәрізденген құрылысты тапқан.Ол осы ұяларды грек сөзімен “целлюлла“- “жасуша” деп атады.Бұл жерде [[Роберт Гук]] тіршілігін жойған жасушалардың ұяшығын ғана көрген еді. 17 ғасырдың 70-жылдарынан бастап голландық Антони Ван Левенгук объектіні үш есе үлкейтетін микроскоп жасап,оның көмегімен судағы біржасушалы ағзаорганизм-кірпікшелі кебісшені тұңғыш рет көрді. Тірі жасушаны алғаш рет [[1839]] жылы чех ғалымы [[Ян Пуркинье]] көрген еді. Ол жасушаның ішіндегі сұйықты [[протоплазма]] немесе алғышқы плазма деп атады.Қазір протоплазма тек тарихи дерек ретінде ғана пайдаланылады,оны ғылыми тілде цитоплазма дейді. Протоплазма дегеніміз-жасуша ішіндегі сұйықтық пен ядро. Роберт Броун жасуша протоплазмасының тұрақты бөлігі-ядроны ашты.19 ғасырдың басында жануарлар мен өсімдіктердің жасушалары кеңінен зерттеліп,олардан алынған мағлұматтар 1838-1939 жж.ботаник [[Маттиас Шлейден]] мен зоолог [[Теодор Шванн]]ға жасушалардың құрылысы туралы ортақ қортынды жасауға мүмкіндік берді. Олардың тұжырымдауы бойынша,өсімдіктер мен жануарлар жасушаларының құрылыстары өте ұқсас және тіршіліктің дербес иесі екендігі,тірі ағзаныңорганизмнің ең ұсақ бірлігі,сонымен қатар жасушасыз тіршілік болмайтындығы туралы ғылымға дұрыс түсінік берді.Осыдан кейін жасушаның тіршілік үшін маңыздылығы терең және жан-жақты зерттеле бастады.Мәселен,1858 жылы Рудольф Вирхов әрбір жасуша өзіндей жасушаның бөлінуі арқылы пайда болатынын анықтады. Карл Бэр сүтқоректілердің жұмыртқа жасушасын ашып,көп жасушалардың дамуы бір жасушадан басталатынын және аталық сперматозоид пен аналық жұмыртқа қосылғанда,зигота түзетінін анықтады. К.Бэрдің бұл жаңалығы жасушалардың ағзаорганизм дамуындағы маңызын дәлелдеді. Тірі ағзалар жасушаларының химиялық құрамы мен зат алмасуының ұқсастығының ашылуы жасуша теориясын дамытып,барлық органикалық әлемнің шығу тегі мен эволюциялық дамуының бірыңғай екенін дәлелдей түсті. Сонымен жасуша теориясының негізгі қағидалары төмендегідей: