|
[[Сурет:Vitamin E.jpg|thumb|alt=A.| ''Дәрумен''.]]'''Дәрумен''' ('''Витаминдәрумен''')– ''адам мен [[жануарлар]]дың тіршілігіне, олардың организміндегіағзасындағы зат алмасудың бірқалыпты болуы үшін аз мөлшерде өте қажетті биологиялық активті органикалық қоспалар.'' ВитаминДәрумен (латынша vіta – тіршілік) туралы ілімнің негізін 1880 жылы орыс дәрігері [[Николай Лунин]] салды. 1912 жылы поляк дәрігері [[Казимеж Функ]] сол кезге дейін жасалған тәжірибелер нәтижесін қорытындылап, ғылымға витаминдәрумен терминін енгізді.
ВитаминдердіңДәрумендердің көпшілігі ферменттердің негізгі құрамдас бөлігі болып табылады. ОрганизмдеАғзада үздіксіз жүріп жататын химиялық реакциялар, мысалы, ішкен тағамның, мал азығының ыдырап, қорытылуы, ферменттердің қызметіне байланысты. Тағамның құрамында витаминдәрумен жеткіліксіз болса, адам әр түрлі ауруға шалдығады. Ал витаминдідәруменді (әсіресе, А және D витаминдеріндәрумендерін) шамадан тыс көп қабылдау ағзаның улануына (гипервитаминозгипервитмаиноз) соқтырады. Ол көбінесе, жас балаларда жиі кездеседі. Қазір барлық витаминдердідәрумендерді суда еритін витаминдәрумен, майда еритін витаминдәрумен және витаминдәрумен тектес заттар деп бөледі.
ВитаминніңДәруменнің мал үшін де маңызы зор. Мал азығында витаминдәрумен жеткіліксіз болса, малдың өнімі төмендейді, олар жүдеп, әр түрлі ауруларға шалдығады. Мал азығында А, Д, Е, К витаминдерідәрумендері жеткілікті мөлшерде болуы қажет. Мысалы, А витаминідәрумені жетіспеген жағдайда сиыр не бие көз ауруына шалдығады, сүті кемиді, сондай-ақ олар қысыр қалуы, іш тастауы мүмкін. Малға қажетті витаминдәрумен балауса шөпте, [[жоңышқа]]да, сүрленген шөптерде, тағыда басқа болады. Қыста авитаминозғаадәруменозға шалдыққан, тағыда басқа түрлі жағдайлармен жүдеген малға витаминдәрумен концентраттарын, [[сәбіз]], [[балық]] майы, тағыда басқа витаминідәрумені мол азық беру керек. Мал азығындағы витаминдәрумен мөлшерін көбейту үшін арнайы витаминдәрумен препараттары мен құрғақ ашытқылар шығарылады.
[[Сурет:ARS copper rich foods.jpg|thumb|left|Құнарлы тағамдар]]
ВитаминДәрумен жетіспеушілік, авитаминозавитмаиноз – күнделікті ішетін тағамда витаминдердіңдәрумендердің жетіспеуінен, олардың бойға сіңуінің бұзылуынан не витаминдәрумен синтезделуінің тежелуінен туатын аурулар. Егер адам үнемі витаминідәрумені аз, бірыңғай тағаммен (консервіленген, кептірілген, рафинадталған) тамақтанса, ағзаға, негізінен көмірсулар (қант, тағыдатағы да басқа) ғана түсіп, ақуыз бен майлар аз түссе, ал көкөніс пен [[жеміс-жидек]]тер мүлдем болмаса витаминдәрумен жетіспеушілік дамиды. Сондай-ақ азық-түлік дұрыс сақталмаса немесе олардан сапасыз тағам дайындалса, азық-түлік құрамындағы витаминдердәрумендер бұзылады. Мысалы, құрамында [[никотин]] қышқылы (РР витаминідәрумені) аз дәнді дақылдармен ғана қоректену пеллагра ауруына, ал қауызы алынған күрішпен және өте ұнтақталған бидай ұнынан жасалған нанмен ғана тамақтану бери-бери сырқатына әкелуі мүмкін.
Тағамда витаминдердіңдәрумендердің жеткіліксіз болуы, адам ағзасын әлсіретеді. Мұндай жағдайды гиповитаминоз деп атайды. Оған [[ауа райы]]ның қолайсыз жағдайы, ауасы лас жерде ұзақ уақыт жұмыс істеу, сондай-ақ гастрит, асқазан ісігі, [[гельминтоз]], лямблиоз, тағыда тағы да басқа аурулар себеп болады. ВитаминДәрумен жетіспеушілік болғанда ағзада зат алмасу процесі бұзылып, оның жұқпалы ауруларға қарсы тұру қабілеті нашарлайды. Сондай-ақ, адамның көңіл-күйі күйзеліске ұшырағанда, ауа-райының құбылмалы кезеңдерінде, әйелдердің жүктілігі не сәбиін емізуі, тағыда тағы да басқа жағдайларда ағзада витаминдәрумен жетіспеушілік артады. Мұндай жағдайда дәрігерге қаралып, арнаулы витаминдердәрумендер қабылдап, [[көкөніс]] пен жемістерді көбірек пайдалану қажет. ВитаминДәрумен жетіспеушілік және [[ гиповитаминозгиповитмаиноз]] жануарларда да болады. Мал авитаминозбенавитмаинозбен, көбінесе көктемде ауырады. ВитаминДәрумен жетіспеушіліктен аналық мал қысыр қалады, [[төл]] нашар өседі. Мысалы, В витаминідәрумені жетіспеген жағдайда [[құс]] полиневритпен, [[шошқа]] пеллаграмен ауырады. D витаминідәрумені жетіспесе, төл қатпа болады, ірі мал сүйек ауруына шалдығады.<ref>Балалар энциклопедиясы, III-том</ref> ▼
▲Тағамда витаминдердің жеткіліксіз болуы, адам ағзасын әлсіретеді. Мұндай жағдайды гиповитаминоз деп атайды. Оған [[ауа райы]]ның қолайсыз жағдайы, ауасы лас жерде ұзақ уақыт жұмыс істеу, сондай-ақ гастрит, асқазан ісігі, [[гельминтоз]], лямблиоз,тағыда басқа аурулар себеп болады. Витамин жетіспеушілік болғанда ағзада зат алмасу процесі бұзылып, оның жұқпалы ауруларға қарсы тұру қабілеті нашарлайды. Сондай-ақ, адамның көңіл-күйі күйзеліске ұшырағанда, ауа-райының құбылмалы кезеңдерінде, әйелдердің жүктілігі не сәбиін емізуі,тағыда басқа жағдайларда ағзада витамин жетіспеушілік артады. Мұндай жағдайда дәрігерге қаралып, арнаулы витаминдер қабылдап, [[көкөніс]] пен жемістерді көбірек пайдалану қажет. Витамин жетіспеушілік және [[гиповитаминоз]] жануарларда да болады. Мал авитаминозбен, көбінесе көктемде ауырады. Витамин жетіспеушіліктен аналық мал қысыр қалады, [[төл]] нашар өседі. Мысалы, В витамині жетіспеген жағдайда [[құс]] полиневритпен, [[шошқа]] пеллаграмен ауырады. D витамині жетіспесе, төл қатпа болады, ірі мал сүйек ауруына шалдығады.<ref>Балалар энциклопедиясы, III-том</ref>
== Витаминдердің топтары мен түрлері ==
[[Сурет:La Boqueria.JPG|thumb|Жемістер мен көкөністер құрамында дәрумендер көп]]
|
