Дәрумен: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

Content deleted Content added
шӨңдеу түйіні жоқ
1-жол:
[[Сурет:Vitamin E.jpg|thumb|alt=A.| ''Дәрумен''.]]'''Дәрумен''' ('''дәрумен''')– ''адам мен [[жануарлар]]дың тіршілігіне, олардың ағзасындағы зат алмасудың бірқалыпты болуы үшін аз мөлшерде өте қажетті биологиялық активті органикалық қоспалар.'' Дәрумен (латынша vіta – тіршілік) туралы ілімнің негізін 1880 жылы орыс дәрігері [[Николай Лунин]] салды. 1912 жылы поляк дәрігері [[Казимеж Функ]] сол кезге дейін жасалған тәжірибелер нәтижесін қорытындылап, ғылымға дәрумен терминін енгізді.
 
Дәрумендердің көпшілігі ферменттердің негізгі құрамдас бөлігі болып табылады. Ағзада үздіксіз жүріп жататын химиялық реакциялар, мысалы, ішкен тағамның, мал азығының ыдырап, қорытылуы, ферменттердің қызметіне байланысты. Тағамның құрамында дәрумен жеткіліксіз болса, адам әр түрлі ауруға шалдығады. Ал дәруменді (әсіресе, А және D дәрумендерін) шамадан тыс көп қабылдау ағзаның улануына (гипервитмаинозгипервитаминоз) соқтырады. Ол көбінесе, жас балаларда жиі кездеседі. Қазір барлық дәрумендерді суда еритін дәрумен, майда еритін дәрумен және дәрумен тектес заттар деп бөледі.
 
Дәруменнің мал үшін де маңызы зор. Мал азығында дәрумен жеткіліксіз болса, малдың өнімі төмендейді, олар жүдеп, әр түрлі ауруларға шалдығады. Мал азығында А, Д, Е, К дәрумендері жеткілікті мөлшерде болуы қажет. Мысалы, А дәрумені жетіспеген жағдайда сиыр не бие көз ауруына шалдығады, сүті кемиді, сондай-ақ олар қысыр қалуы, іш тастауы мүмкін. Малға қажетті дәрумен балауса шөпте, [[жоңышқа]]да, сүрленген шөптерде, тағыда басқа болады. Қыста адәруменозға шалдыққан, тағыда басқа түрлі жағдайлармен жүдеген малға дәрумен концентраттарын, [[сәбіз]], [[балық]] майы, тағыда басқа дәрумені мол азық беру керек. Мал азығындағы дәрумен мөлшерін көбейту үшін арнайы дәрумен препараттары мен құрғақ ашытқылар шығарылады.
 
[[Сурет:ARS copper rich foods.jpg|thumb|left|Құнарлы тағамдар]]
Дәрумен жетіспеушілік, авитмаинозавитаминоз – күнделікті ішетін тағамда дәрумендердің жетіспеуінен, олардың бойға сіңуінің бұзылуынан не дәрумен синтезделуінің тежелуінен туатын аурулар. Егер адам үнемі дәрумені аз, бірыңғай тағаммен (консервіленген, кептірілген, рафинадталған) тамақтанса, ағзаға, негізінен көмірсулар (қант, тағы да басқа) ғана түсіп, ақуыз бен майлар аз түссе, ал көкөніс пен [[жеміс-жидек]]тер мүлдем болмаса дәрумен жетіспеушілік дамиды. Сондай-ақ азық-түлік дұрыс сақталмаса немесе олардан сапасыз тағам дайындалса, азық-түлік құрамындағы дәрумендер бұзылады. Мысалы, құрамында [[никотин]] қышқылы (РР дәрумені) аз дәнді дақылдармен ғана қоректену пеллагра ауруына, ал қауызы алынған күрішпен және өте ұнтақталған бидай ұнынан жасалған нанмен ғана тамақтану бери-бери сырқатына әкелуі мүмкін.
 
Тағамда дәрумендердің жеткіліксіз болуы, адам ағзасын әлсіретеді. Мұндай жағдайды гиповитаминоз деп атайды. Оған [[ауа райы]]ның қолайсыз жағдайы, ауасы лас жерде ұзақ уақыт жұмыс істеу, сондай-ақ гастрит, асқазан ісігі, [[гельминтоз]], лямблиоз, тағы да басқа аурулар себеп болады. Дәрумен жетіспеушілік болғанда ағзада зат алмасу процесі бұзылып, оның жұқпалы ауруларға қарсы тұру қабілеті нашарлайды. Сондай-ақ, адамның көңіл-күйі күйзеліске ұшырағанда, ауа-райының құбылмалы кезеңдерінде, әйелдердің жүктілігі не сәбиін емізуі, тағы да басқа жағдайларда ағзада дәрумен жетіспеушілік артады. Мұндай жағдайда дәрігерге қаралып, арнаулы дәрумендер қабылдап, [[көкөніс]] пен жемістерді көбірек пайдалану қажет. Дәрумен жетіспеушілік және [[гиповитмаинозгиповитаминоз]] жануарларда да болады. Мал авитмаинозбенавитаминозбен, көбінесе көктемде ауырады. Дәрумен жетіспеушіліктен аналық мал қысыр қалады, [[төл]] нашар өседі. Мысалы, В дәрумені жетіспеген жағдайда [[құс]] полиневритпен, [[шошқа]] пеллаграмен ауырады. D дәрумені жетіспесе, төл қатпа болады, ірі мал сүйек ауруына шалдығады.<ref>Балалар энциклопедиясы, III-том</ref>
 
== ВитаминдердіңДәрумендердің топтары мен түрлері ==
[[Сурет:La Boqueria.JPG|thumb|Жемістер мен көкөністер құрамында дәрумендер көп]]
Барлық витаминдердәрумендер '''майда''' және '''суда еритіндер''' деп екі топқа бөлінеді.
 
'''Майда еритіндерге''' А, D, Е, К витаминдерідәрумендері жатады.
 
'''Суда еритін витаминдергедәрумендерге''' С, РР және В тобындағы барлық витаминдердәрумендер жатады.
соңғы кезде витаминдердідәрумендерді классификациялап үлкен 4 топқа боледі:
алифатты ,
алициклды,
23-жол:
гетероциклды,
 
== Майда еритін витаминдердәрумендер ==
'''А витаминідәрумені''' ([[ретинол]]) ағзаның өсуіне, дамуына әсер етіп, түрлі ауруларға қарсы тұра алу әрекетін арттырады. Іңірде, түнде көруді жақсартады. А витаминідәрумені шаштың, [[тырнақ]]тың өсуі мен терідегі жасушалардың мүйізденуіне әсер етеді. Ол жетіспегенде тері құрғап жарылып, түсі күңгірттенеді. [[Май]] бездерінің құрамы өзгереді, көздің касаңқасаң кабығықабығы бұзылады. Адам іңірде, түнде нашар көреді. Бұл ауруды ''ақшам соқыр'' (''куриная слепота'') деп атайды.
А витаминідәрумені бауырда, сүтте, жұмыртканың сарысында көп болады. Өсімдіктердің кызылқызыл, сары жемістерінде, [[сәбіз]]де, [[кызанаққызанақ]]та, өрікте, асқабақта кездеседі. А витаминініңдәруменінің ағзаға қажет тәуліктік мөлшері 2,5-10,5 мг.
 
'''D витаминідәрумені''' ([[кальциферол]]) адамның терісінде күннің [[ультракүлгін]] сәулелерінің әсерінен түзіледі. Ол [[кальций]] мен фосфордың ішектен бөлінуін жылдамдатып, сүйек ұлпасының мықтылығына әсер етеді. Адам ағзасы D витаминіндәруменін тағамның құрамынан да қабылдайды.
Жас сәбилерде D витаминініңдәруменінің жетіспеуінен болатын ауру ''мешел'' ([[рахит]]) деп аталады. Мешел ауруына шалдыққан балалардың қаңқасы дұрыс қалыптаспайды. Аяқ сүйектері дене салмағының әсерінен майысады, сүйек баяу дамиды, ұйқысы қашады.
Жұқпалы аурулармен көп ауырады. СондыктанСондықтан жас сәбилердің мешел ауруына шалдықпауы үшін күн сәулесіне шығарып шынықтырады. D витаминідәрумені балық майында, бауырында, уылдырығында, жұмыртқаның сарысында, жануарлардың бауырында, сүт өнімдерінде мол. D витаминініңдәруменінің қажетті тәуліктік мөлшері 2,5 мг.
== Суда еритін витаминдердәрумендер ==
'''С витаминідәрумені''' ([[аскорбин қышқылы]]). Ағзаның жұқпалы ауруларға қарсы тұра алу әрекетін арттырады. Сүйекке және тіске беріктік қасиет береді. С витаминідәрумені [[биологиялық тотығу]] кезінде зиянды заттардың түзілуін тежейді. Ол қарсы денелерді түзетін ферменттердің құрамына кіреді. Терідегі қантамырлардың қабырғасының бүлінуіне де кедергі жасайды. С витаминідәрумені жетіспеген жағдайда ағза тез шаршайды, сілемейлі қабықшалар қабынады, қызылиек қанталайды. Бұл витаминдәрумен ұзақ уақыт жетіспесе, адам кауіпті құрқұлақ ([[цинга]]) ауруына шалдығады. Адам ағзасы С витаминіндәруменін түзбейтіндіктен, тамақпен бірге қабылдануы керек. С витаминідәрумені ағзаға қыс пен көктем айларында көбірек қажет. Жаңа піскен көкөністер, жемістер және тұздалған [[орамжапырақ]] құрамында көбірек кездеседі. Әсіресе итмұрынның, қарақаттың құрамында мол болады. Ағзаға қажетті тәуліктік мөлшері 60-100 мг.
== Тағамдық өнімдеріндегі витаминдерді сақтау жолдары ==
Тағамдық заттарды дұрыс сақтамау және өңдеу кезінде құрамындағы витаминдердәрумендер бұзылады. Тағамдық өнімдерді жоғары температурада өңдегенде С витаминідәрумені жойылып, В тобындағы витаминдердіңдәрумендердің мөлшері азаяды. Тағамның құрамындағы витаминдердідәрумендерді сақтау үшін, төменгі температурада, тоңазытып барып сүрлемелеу әдісін қолданады. Бұл кезде тағамдық өнімдер 0-4°С температура аралығында өңделеді. [[Азық-түлік]] өнімдерін тез арада [[тоңазыту]] әдісі кезінде олардың құрамындағы витаминдердәрумендер толығымен сақталады.
 
[[Азық-түлік]] өнімдерін күнге кептірген кезде де, олардың құрамындағы витаминдердәрумендер азаяды. Тұздау кезінде витаминдердәрумендер сақталады. Витаминдердідәрумендерді сақтау үшін [[эмаль]], [[шыны ыдыстар]]ын пайдаланады.<ref>«Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «[[Қазақ энциклопедиясы]]» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, IV том</ref><ref>Биология:Жалпы білім беретін мектептің 8-сыныбына арналған оқулық. Алматы: Атамұра, 2008. ISВN 9965-34-812-Х</ref><ref>Патологиялық анотомия терминдерінің орысша – латынша – қазақша түсініктеме сөздігі.- Ақтөбе. ISBN 9965-437-40-8</ref>
 
== В<sub>1</sub> витаминiдәруменi ==
'''В<sub>1</sub> витаминiдәруменi (тиамин )''' ағзада дұры сдұрыс
зат алмасуы үшін (әсіресе кеміртегінің) аса
қажет. Витаминдәрумен жетіспегенде шаршағандық
сезіліп, ас қорыту процесі бұзылады. Орағза тиаминге зәру болған жағдайда жүйке
ганизм тиаминге зәру болған жағдайда жүйке
жүйесі үлкен ауруға шалдығуы мүмкін.
В<sub>1</sub> витаминінедәруменіне әсіресе сыра ашытқысы,
келтірілген және тығы зд алған наубайханалық
шикізаттар анағұрлым бай. Ал тағамдық
Line 50 ⟶ 49:
қара құмық және сұлы жармалары), құнарсыз ұн сорттарынан пісірілген нан болғаны
жөн. Дене және ой еңбегімен көп шұғылданғанда және суықта ұзақ болғанда ағза
В<sub>1</sub> витаминіндәруменін көп қажет етеді.
 
== В<sub>2</sub> витаминідәрумені ==
'''В<sub>2</sub> витаминідәрумені ( рибофлавин)''', басқа да витамин дердәрумендер сияқты ағзаның бірқалыпты
өсуіне қажетті, ол биологиялық тотығу процестеріне қатысады. Жарақаттардың тез
жазылуына мүмкіндік береді, көздің жақсы
көру қабілетін сақтайды. Бұл витаминдәрумен жетіспеген жағдайда ерін құрғап, кезереді, ұшық
шығады, денеге түскен жарақат баяу жазылады. Вг витаминідәрумені нан ашытқысында, бауырда,
сондай-ақ сүт пен сүт тағамдарында көбірек
болады. Витаминдәрумен ыстыққа төзімді, бірақ
жарықтық әсерінен тез бұзылады.
 
== В<sub>6</sub> витаминiдәруменi ==
'''В<sub>6</sub> витаминiдәруменi (пиридоксин)''' ақуыздардың құрамдас бөлігі болып табылатын амин қышқылдарының алмасуы на қатысады. В<sub>6</sub> витаминініңдәруменінің жетіспеушілігі жас балалардың
бойының өсуін тежеп, қан аздығы мен сезіміне тез қозғыштығын тудырады, ал екіқабат
әйелдердің бетінде қара дақ пайда болады.
В6 витаминідәрумені мал етінде, балықта, сүтте,
ірі қара малдың бауырында, ашытқыларда
және көптеген өсімдік өнімдеріне бар; әдеттегідей дұрыс тамақтанып жүрген жағдайда
бұл витаминдәрумен ағзада жеткілікті болады. В6
витаминіндәруменін молырақ қажетсіну ағзаның
өсуі, әйелдің екіқабат және бала емізу кезеңдерінде жиірек байқалуы мүмкін.
 
== В<sub>12</sub> витаминідәрумені ==
'''В<sub>12</sub> витаминідәрумені (цианокобаламин )''' қанның
пайда болу процесіне қатысады. Бұл витаминдәрумен
жетіспеген жағдайда ағзада қан азаю
процесі дамиды. Бауырда, бүйректе, балық
Line 81 ⟶ 80:
уылдырығында) көбірек болады. Еттің, сүт
пен ірімшіктің, жұмыртқа сары уызының
құрамында В<sub>12</sub> витаминідәрумені анағұрлым аз.
 
== В<sub>15</sub> витаминiдәруменi ==
'''В<sub>15</sub> витаминiдәруменi (кальций пангаматы)'''. [[Химия]]лық табиғаты мен әсер ету күші әлі жеткілікті зерттелмеген. Емдік мақсатта атеросклероз, қан айналысының бұзылуы, бауыр
ауруларына және басқа да сырқаттарға
пайдаланылады.
 
== Е витаминiдәруменi ==
'''Е витаминiдәруменi(токоферол)''' бұлшық еттердің
және жыныс бездерінің қызметін жақсартады.
Ол өсімдік майының, жаңғақтық, бұршақ пен
жүгері түқымдарыныңтұқымдарының және көкөністің құрамында көбірек болады. Сондай-ақ малдың
бауырында, жұмыртқада, сүттің құрамында
бар.
 
== К витаминiдәруменi ==
'''К витаминiдәруменi (филлохинон)''' қанның ұю
процестеріне қатысады. Өсімдіктердің көктеп
енетін бөліктерінде (жасыл жапырақты саумалдық, түбірлі және жапырақты капустақырықжапырақ,
қалақай және т. б.), сондай-ақ сәбіз және
томат құрамында болады. Малдан алынатын
өнімдердің ішінде бауырдан басқа да К витаминдәрумен жоқ.
 
== Р витаминiдәруменi ==
'''Р витаминiдәруменi (биофлавоноидтер)'''—жіңішке қан тамырларының беріктігін арттырып,
қызметін қалыпқа түсіріп отыратын [[биология]]лық [[зат]]тар тобы. Бұл С витаминімендәруменімен
араласқанда анағұрлым тиімді. Р витаминідәрумені
шайдың (әсіресе көк шайдың) құрамында,
сондай-ақ итмұрын, лимон, құрма, қара
Line 113 ⟶ 112:
ұнтағында өте көп.
 
== РР витаминідәрумені ==
РР дәрумені (ниацин) . Табиғатта ең таралған суеріткіш топтары никотинді қышқыл және никотинамид деген атпен белгілі. Көмірсулар алмасуын жақсартады, тамырларды кеңетеді, қан ағымын жақсартады, бауыр жэұмысынжұмысын жақсартады, жара мен терең жаралардың жазылуына әсер етеді. РР дәрумені жетіспеген жағдайда көңіл-күйдің болмауы, еріннің құрғақтығы мен бозарыңқылығы, іш өту және бұлшық ет ауруы. Көктем мен жаз кезінде теріде қызғылт тез өсетін дақ пайда болады, зақымданған тері жуандайды да кір қызыл-қоңыр түске боялады, қабыршықтанады.
 
== Фолий қышқылы ==
Line 121 ⟶ 120:
жапырақты көкөністердің құрамында болады,
сонымен бірге помидор, алма, картопта,
бауыр, бүйрек, ашытқылаашытқылар бар.
 
Пантотен қышқылы зат алмасуының маңызды реакцияларына қатысады. Мал өнімдерінен және өсімдіктен дайындалатын көптеген
тағамдардың құрамында бар. Бұл витаминніңдәруменнің
тәулік ішінде адам ағзасына қажет мөлшері күнделікті тамақ құрамында жеткілікті
болуға тиіс.<ref>Шаңырақ : Үй-тұрмыстық энциклопедиясы. Алматы : Қаз.Сов.энцикл.Бас ред., 1990 ISBN 5-89800-008-9</ref>
болуға тиіс.
== Витаминдердәрумендер маңызы ==
<ref>Шаңырақ : Үй-тұрмыстық энциклопедиясы. Алматы : Қаз.Сов.энцикл.Бас ред., 1990 ISBN 5-89800-008-9</ref>
Витаминдердәрумендер тағамдық заттардың құрамында болатын ерекше ағзалық қосылыстар. Олар ағзада ферменттердің түзілуіне қатысады. Витаминдердәрумендер тағам құрамында аз мөлшерде болғанымен, ағза үшін өте қажетті заттар. Витаминсіздәруменсіз ағзаның өсуі, дамуы мен тіршілік жалғастыруы мүмкін емес. Сондықтан витамин сөзінің латынша тіршілік (өмір) үшін қажетті зат деп аталуы маңызы зор. Витаминдердәрумендер көпшілігі тағамдық ағзалардың құрамында болады, ал ал ағзадан адам ағзасында түзіледі. Витминдердідәрумендерді 1880 жылы орыс дәрігері Николай Иванович Лунин (1853-1937) тапты. Витаминдаердәрумендер ағзадағы зат алмасу үдерісінде қарқынды әсер етеді. Қазіргі кезде витаминдердіңдәрумендердің 30-ға жуық түрлері бар. Витаминдердәрумендер әсіресе балалар мен жасөспірімдер үшінсүшін дұрыс өсуі, дамуы үшін өте қажет. Ағзаның түрлі ауруларға қарсы тұра алу әрекетін арттырады.<ref>Биология:Жалпы білім беретін мектептің 8-сыныбына арналған оқулық. Алматы: Атамұра, 2008. ISВN 9965-34-812-Х</ref>
== Витаминдер маңызы ==
Витаминдер тағамдық заттардың құрамында болатын ерекше ағзалық қосылыстар. Олар ағзада ферменттердің түзілуіне қатысады. Витаминдер тағам құрамында аз мөлшерде болғанымен, ағза үшін өте қажетті заттар. Витаминсіз ағзаның өсуі, дамуы мен тіршілік жалғастыруы мүмкін емес. Сондықтан витамин сөзінің латынша тіршілік (өмір) үшін қажетті зат деп аталуы маңызы зор. Витаминдер көпшілігі тағамдық ағзалардың құрамында болады, ал ал ағзадан адам ағзасында түзіледі. Витминдерді 1880 жылы орыс дәрігері Николай Иванович Лунин (1853-1937) тапты. Витаминдаер ағзадағы зат алмасу үдерісінде қарқынды әсер етеді. Қазіргі кезде витаминдердің 30-ға жуық түрлері бар. Витаминдер әсіресе балалар мен жасөспірімдер үшінс дұрыс өсуі, дамуы үшін өте қажет. Ағзаның түрлі ауруларға қарсы тұра алу әрекетін арттырады.
 
==Дереккөздер==
Биология:Жалпы білім беретін мектептің 8-сыныбына арналған оқулық. Алматы: Атамұра, 2008. ISВN 9965-34-812-Х
 
== Дереккөздер ==
«https://kk.wikipedia.org/wiki/Дәрумен» бетінен алынған