|
'''ЭлементарҚарапайым бөлшектер''' – [[зат]]тың ең ұсақ және ішкі құрылымы ең қарапайым деп есептелетін бөлшектері.
== Толығырақ ==
ЭлементарҚарапайым бөлшектердің қасиеттері мен құрылымын зерттеу – қазіргі [[физика]]ның негізгі мәселелерінің бірі. Қазіргі кезде [[антибөлшектер]]ді қосқанда 200-ге жуық элементарҚарапайым [[бөлшек]] белгілі болып отыр. Солардың ішінен атомдар құрамына кіретін электрон, протон және нейтрон ғана. Протон мен нейтрондардан атом ядросы, ал электрондардан атомның электрондық қабықтары түзіледі. Қалған ЭлементарҚарапайым бөлшектер әдетте секундтың өте аз үлесіндей уақыт қана өмір сүреді. ЭлементарҚарапайым бөлшектер зат атомдарымен әсерлесуі нәтижесінде электрондар мен протондарға түрленеді. [[Электрон]], [[позитрон]], [[протон]], [[антипротон]], [[нейтрино]], [[антинейтрино]] және фотоннан басқа бөлшектердің барлығы өздігінен ыдырайды. Э.Қарапайым б-дің пайда болу мезеті мен ыдырау мезетінің арасындағы уақыт (тұрақсыз Э. б-дің өмір сүру уақыты деп аталатын) әдетте секундтың миллиондық және миллиардтық үлесіндей болады.
Табиғаттағы тұрақсыз ЭлементарҚарапайым бөлшектер ғарыштық сәулелерде (ғарыштағы үдей қозғалған протондар мен электрондардың атмосферадағы бөлшектерді соққылау кезінде) пайда болады. Алайда ғарыштық сәулелердегі тұрақсыз ЭлементарҚарапайым бөлшектердің қасиеттерін дәлірек зерттеу қиынырақ. Өйткені олардың қарқындылығы өте аз. Сондықтан одан гөрі зарядты бөлшектер үдеткішінде алынған ЭлементарҚарапайым бөлшектер шоғын зерттеу қолайлы. Үдеткіште жылдамдатылған протондардың не электрондардың энергиясы неғұрлым жоғары болған сайын ауыр, тұрақсыз ЭлементарҚарапайым бөлшектер алынады. Қазіргі кезде үдеткіштер бөлшектердің энергиясын 70 ГэВ-ке дейін жеткізе алады.
ЭлементарҚарапайым бөлшектердің мөлшері өте кішкентай (мыс., протонның мөлшері шамамен 10–13 см) болғандықтан, оларды ешқандай оптик. прибордың көмегімен көруге болмайды. Физиктер ЭлементарҚарапайым бөлшектер жөніндегі деректерді ЭлементарҚарапайым бөлшектердің зат арқылы өтуі кезінде пайда болған құбылыстарды зерттеу нәтижесінде алады. Мұндай құбылыстарға қозғалған бөлшектердің фотоэмульсиядағы (қ. Қалың қабатты фотопластинка әдісі) не арнаулы прибордағы (мыс., Вильсон камерасы, Көпіршікті камера, т.б.) іздері, ЭлементарҚарапайым бөлшектердің Черенков – Вавилов сәуле шығаруы, ЭлементарҚарапайым бөлшектер өткен кезде арнаулы санауыштарда пайда болатын разрядтар жатады.
ЭлементарҚарапайым бөлшектерді зерттеу саласында соңғы уақытта ірі табыстарға қол жетті. ЭлементарҚарапайым бөлшектердің құрылымы әзірше айқындалмаса да оларды нағыз элементар деп айтуға болмайды. ЭлементарҚарапайым бөлшектердің күрделі болатындығы олардың бір-бірімен әсерлесетіндігіне байланысты. ЭлементарҚарапайым бөлшектер бір-бірімен әсерлесе отырып басқа бір ЭлементарҚарапайым бөлшектерге түрленеді. Осы түрлену кезінде энергияның, импульстың және қозғалыс мөлшерінің заңдары, сондай-ақ арнаулы заңдар да (мыс, [[электр заряд]]ының сақталу заңы, ғажаптылықтың сақталу заңы) орындалады.
ЭлементарҚарапайым бөлшектердің фотоннан басқасы лептондар, мезондар және бариондар деп аталатын үш топқа бөлінеді. Әр топтың өздеріне тән кванттық сандары болады. Э. б. гравитац. өзара әсерден басқа – күшті, эл.-магн. және әлсіз өзара әсерге қатысады. Әрбір элементарҚарапайым бөлшектің антибөлшегі бар. Бөлшек пен антибөлшек жұбының қарапайым мысалына электрон мен позитрон жатады. Өзара әсерлесудің әр түріне сәйкес өзінің [[симметрия]]сы болады. 20 ғ-дың 60-жылдары барлық белгілі Э. б. құ-ралады деп жорамалданатын және адрондардың күшті өзара әсеріне қатысатын – [[кварк]]тер теориясы жасалды (американ физигі М.Гелл-Ман, австрия физигі Г.Цвейг). Кварктердің болатындығы әзірше іс жүзінде дәлелденген жоқ.
Біздерге таныс атом бөлшектері электрон, протон, нейтрон, солармен қатар фотон және нейтринолар элементарҚарапайым бөлшектер болып табылады. ЭлементарҚарапайым бөлшектер қатарына антибөлшектер де кіреді. Электронның антибелшегін позитрон, ал протондікін антипротон деп атайды. Олар бір-бірінен зарядтарының таңбасымен ғана ерекшеленеді. Мысалы, электронның бір теріс элементар заряды бар болса (е ), позитрон бір оң элементар зарядты иеленеді (е+). Дәл осылай протон (р) бір оң элементар зарядты, ал анти-протон (р) бір теріс элементар зарядты иеленеді.
'''''Өз құрылымы мен құрамы болмайтын бөлшекті элементар бөлшек дейміз.'''''
ЭлементарҚарапайым бөлшектер қатарына нуклондар мен электрондарды және басқа да бөлшектерді қосқанымызбен, олардың қаншалықты элементар екенін дәл басып айта алмаймыз. Бір кездері молекулаларды, одан кейін атомдарды дүниенің бөлінбейтін кірпіші, яғни элементар бөлшегі деп айтқан болатын. Ал қазір элементар бөлшектер қатарында 400-ден аса бөлшектер бар. Шынында да, олар элементар белшектер ме? Бұл сұрактың жауабы әзірге ғылыми болжамдар деңгейінен аса алмай отыр. Оған негіз де жоқ емес.<ref name=fiz2>[[Физика]] және [[астрономия]]: Жалпы білім беретін мектептің 9-сыныбына арналған оқулық. Өңд., толыкт. 2-бас. / Р. Башарұлы, Д. Қазақбаева, У. Токбергенова, Н. Бекбасар. — [[Алматы]]: "Мектеп" баспасы, [[2009]]. — 240 бет. ISBN 9965-36-700-0</ref>
== Дереккөздер ==
|
