Көшпелілік

Үлгі:Қорық аймақ‎ Көшпелілік  – көшпелі халықтардың тарихи қалыптасқан әлеуметтік-экономикалық даму жүйесі, шаруашылық-мәдени типі. К. б.з.б. екі мыңыншы жылдықта еуразиялық және афроазиялық аридтік аймақта жайылымдық мал ш-н жетілдіру негізінде қалыптасты. Тарихшылар К-тің ежелгі, классик. және кейінгі кезеңдерін атап өтеді. Еуразиялық Ұлы даланың ежелгі көшпелілеріне сақтар, үйсіндер, қаңлылар, ғұндар, т.б. жатса, түркі-моңғолдық классик. көшпелілер уақытында бұл мәдени тип әлемдік үдерістерге өзінің терең әсерін тигізеді. Ғыл. әдебиетте К. өмір салтының мынадай белгілері айқындалған: 1) мал бағу шаруашылығының басым түрі; 2) жыл бойы малды табиғи жағдайда ұстауға негізделген шаруашылықтың экстенсивтік тәсілі; 3) жер жағдайына қарай маусымдық көшіп-қону; 4) шаруашылықтың натуралдық әдістерінің басымдығы. К. материалдық өндірістің дамуының сатысы бола тұра, тайпалық одақтар құрылған кезден-ақ өнім өндіру шаруашылығы ретінде орнығып, эвол. жолмен дами бастады. Көшпелі мал ш. жүйесі шыңдалған тұрмыстық ерекшеліктері бар, ретке келтірілген және едәуір дамытылған шаруашылық типін білдірді. Еуразия даласын мекендеген көшпелі халықтардың негізгі өндірістік құралына айналған мал ш. тамақ өнімдерін беріп қана қоймай, айырбас үшін де пайдаланылды. К. көшпелілердің мал жаюдың тәсілдерін жетілдіре отырып, күнделікті тұтынатын тұрмыстық заттар мен құралдардан бастап моральдық-этик. таным-түсініктеріне дейін шыңдаумен болды. Ол жергілікті халықтың тұрмыс салтына айналды, игерілмей жатқан жерлерді пайдаға асыруға қолайлы жағдай туғызды. Әрдайым көшіп-қонуға дайын отырған дала көшпелілері үшін мал күзету, аң, балық аулау, егін егу тұрмыстың дағдылы машығына айналды. К. отырықшылық ошақтарының мәдениетімен тікелей өзара байланысты болды, өйткені көшпелі халықтардың мәдениеті Шығыс пен Батыс елдері, жер иеленушілік алқаптары арасында делдалдық рөл атқарды. Қазақ мәдениетінің негізгі архетипі саналатын К-тегі маңызды мәселенің бірі – ондағы әлеум. құрылым, қоғамдық ұжымдасу ерекшеліктері, қауымдық тұтастықтың болуы. Еур. нарықтық қоғамда зат иелену мен азаматтық қатынастар шешуші қызмет атқарса, көшпелілерде туысқандық, рулық байланыстар аса құңды болып есептелінді. “Ата қоныс” ұғымы көшпелілер үшін қасиетті, өз жерінің тұтастығының кепілі және көршілес жатқан мекендерге де қол сұғуға болмайтындығын мойындау болды. Ата қоныстың әрбір геогр. аймағы халық санасында киелі жерлер деп есептелінді, яғни қоршаған орта киелі таулардан, өзендер мен көлдерден, аңғарлар мен төбелерден, аруақтар жатқан молалардан, т.б. тұрады. Олардың қасиеттілігі аңыз-әфсаналарда, жырлар мен көсемсөздерде болашақ ұрпақтарға мұра ретінде қалдырылған. Көшпелілер уақыт пен кеңістікті игеруі, танып түсінуі нәтижесінде көшіп-қонып, табиғаттың қолайлы белдеулерінде орналаса отырып, мәдениет пен климат ерекшеліктерін ұтымды қолдана білген. Мысалы, Қазақстанда ерте заманнан бері маусымдық жайылымдар пайдаланылған. Жауын-шашыны молырақ Арқаның теріскейіндегі орманды-далалы алқапты, оңт.-шығыстағы таулы өңірді жұрт ең алдымен жайлау, ал шығыс және орт. аймақты қыстау ретінде пайдаланып келген. Көктеу мен күзеу мал қыстайтын жерлерге тікелей жалғасып жатқан. Қалыптасқан дәстүр бойынша маусымдық жайылымдардың рулар арасында бөліске түскенімен мал қыстайтын жерлерден басқасын елдің бәрі бірдей пайдаланған. Қатал даланың табиғатын танып түсіну, оның ішкі заңдылықтарын терең білу, болжай білу – мұның бәрі көшпелілер мәдениетінің маңызды жақтарын көрсетеді. “Құрғақ даланы, – дейді ағылшын тарихшысы, социолог А.Дж. Тойнби (1889 – 1975), – тек бақташы ғана меңгере алады, бірақ сол далада тіршілік етіп, табыстарға жету үшін ол өзінің шеберлігін тынбай жетілдіре беруге міндетті, ол ерекше адамгершілік және парасаттылық қасиеттерді қалыптастырады”. Малшылық егіншіліктен гөрі күрделілеу, өйткені дихан табиғат өнімдерін тікелей тұтынса, көшпелілерде мал табиғи өсімдіктерді өңдейтін механизм тәрізді. Белгілі бір парасаттылық, ізгілік, ұстамдылық, жоғары интуициялық қабілеттері жоқ адамдар қатал далада өмір сүре алмас еді. Кеңістікпен үйлесімді дамыған мәдениет адам мен табиғаттың арасында нәзік үндестікті білдіретін дәнекер қызметін атқарды. Көшпелі қоғамның тіршілік етуінің көшпелі, жартылай көшпелі мал ш. болуы олардың дүниетанымына шешуші әсер етті. Көшпелілер мәдениетінің ажырамас бөлігі “әлем” және “адам” түсініктеріне негізделіп дамыған дүниетаным жүйесі болды. Табиғатты игеру және адамдардың практик. іс-әрекетін бейнелейтін алуан түрлі дәстүрлі әдет-ғұрыптар, әпсаналар, қарапайым түсініктерді тудырды. Ертедегі көшпелілер дүниетанымының негізі – көк аспан, шексіз әлем болса, сол көк аспан мен шексіз әлемнің құдіретті жаратушысы – көктегі Күн. Көшпелі өмір, төрт түлік мал, жер-ана барлығы жинала келе көшпелілердің материалдық игілігін, дүниетанымын қалыптастырып, төл мәдениетін жасады. Уақыт пен кеңістікті игеру арқылы К-ке тән әрі тұрмысқа қажетті алғашқы астрон., ғарыштық талғам-түсініктер орнықты. Көшпелі өмір салты жас буынға тәлім-тәрбие берудің айрықша талап-тілектерін дүниеге әкеліп, жас адамның ел-жұртқа жағымды моральдық-психол. нормаларын белгіледі. Көшпелі өмір тіршілігіне сай қара күшке мығым, қиыншылыққа төзімді, құбылмалы табиғат жағдайына тез икемделгіш, ат үстіндегі алыс сапарларды қайыспай көтеретін дала перзенттері, жан-жүйесі жағынан да шыңдалған, қоғаммен үйлесімдігі, қауыммен етене жақын жан-жақты жетілген адамдар қалыптасты. Дала көшпелілерінің ақынжанды болуы, ой-қиялының жүйрік болып келетіні көшпелі тіршіліктің арқасы еді. Көшпелілердің сан ғасырларға созылған тарихи-әлеум. дамуы барысында материалдық және рухани игіліктер жинақталып, көшпелілердің болмыс-бітімінің, рухани өрісінің кеңдігін, өмірлік арман-тілектері мен дүниеге талғам-түсініктерін ашып бейнеледі. Көшпелі халықтардың рухани өмірі мен дүниетанымы кездейсоқ, жүйесіз деп танылып, олардың адамзат өркениетінің дамуына қосқан рөлі төмендетіліп, оған қатысты жабайылық, тағылық секілді орынсыз пайымдаулар айтылды. Алайда, ғыл. негізделген дәйектер К-тің адамзат тарихында елеулі рөл атқарғандығын дәлелдейді. Қазіргі уақытта К-тің отырықшы өркениет елдерінің шаруашылығынан, мемл. атрибуттары мен қоғамдық билік жүйесінен, мәдени бітімінен ешбір кем емес екендігі дәлелденіп отыр; қ. Дала өркениеті.  Әдеб.: Толыбеков С.Е., Кочевое общество казахов в XVІІ –начале ХX века, А.-А., 1971; Кшибеков Д., Кочевое общество (генезис, развитие, упадок), А.-А., 1984; Тойнби А., Постижение истории. М., 1991; Ғабитов Т., Мәдениеттануға кіріспе. А., 1996; Сейдімбек А., Қазақ әлемі. Этномәдени пайымдау, А., 1997; Ғабитов Т., Мүтәліпов Ж., Құлсариева А., Мәдениеттану, А., 2003. Т. Ғабитов, Г. Сабденова