Уикипедия:Мақала: Нұсқалар арасындағы айырмашылық
Content deleted Content added
Arystanbek (талқылау | үлесі) |
|||
1-жол:
<ref>Дінмұхамед (Дінше, Мұқыш) Әділұлы</ref>
[[1239 × 1849 пикселей, размер файла: 445 КБ, MIME-тип: image/jpeg]]
<ref>Қоғам және мәдениет қайраткері, ағартушы Дінмұхамед (Дінше, Мұқыш) Әділұлы 1900 жылы патшалық Ресей құрамындағы Ақмола облысы, Ақмола үйезінің Шу болысында көшпелі малшы отбасында дүниеге келді. Кенесары хан қолбасыларының бірі Мыңжасар батырдың немересі. Жеті ағайынды, үлкен ағасы Байсейіт Әділұлы – алғашқы ревалюция жылдарындағы белгілі қоғам қайраткері.
Д.Әділұлы ауылда қазақша сауат ашып, 1909-13 жылдары Ақмола қалалық қазақ-орыс мектебінде, 1913-18 жылдары Омбы гимназиясында оқыған, 1919-21 жылдары Ташкенттегі Орта Азия университетінде дәрістер курсын тыңдаған.
1914-18 жылдары Омбы оқу орындарында оқып жүрген қазақ қыз-жігіттерінің саяси және мәдени-ағарту қауымдастығы ретінде танымал «Бірлік» ұйымының мүшесі, бірер мезгіл хатшысы болды. 1917 жылғы қазанда «Алаш» партиясы Ақмола облыстық комитетинің мүшесі болып сайланған. 1917 жылдың соңындағы саяси оқиғаларға байланысты солшыл қанатқа ауысып, жастардың демократиялық кеңесін құрасады.
1917 жылғы сәуірде Д.Әділұлы Ақмола облысы қазақтарының съезіне қатысады, съезде сайланған атқару комитетінің нұсқаулары ретінде Қошке Кемеңгеров екеуі Ақмолаға келіп, Сәкен Сейфуллинмен бірге үйездік қазақ комитетін, жастардың «Жас қазақ» ұйымын ұйымдастырады.
1917 жылғы қазан айында қазақ арасынан барған он шақты делегат жетекшісі ретінде Сібір автономистерінің съезіне қатысуы атақты қоғам қайраткері Әлихан Бөкейхановтың саяси бағдарындағы ірі бетбұрыс кезеңі болды. Ол съезден кері оралып келе жатқанында Омбыға аялдап, зиялылармен, оқып жүрген жастармен кездеседі. Алаш партиясын құрудың нақты қадамы да осы сапар жасалады. Большевиктердің Петроградтағы 1917 жылғы қазан төңкерісіне орай, Омбыда оқып журген жастар арасында екіұдай көзқкарас туғанда, Әділұлы ұйымның демократиялық қанатында болды.
Дінмұхамед жоғалып кетті. Бұл кезде қызыл әскерлермен Благовещенскіге өткен. Содан қанша қыл көпірден өтіп, минут сайын өмірін құрбан қылуға даяр болып, Омбы шаһарына келеді.
Ол Омбы жасақталған қызыләскерлер отряды құрамына Қиыр Шығысқа аттанып, 1918 жылдың сәуір-қыркүйек айларында ақтарға қарсы соғыстарға қатысты.
1918 жылы желтоқсанда Омбыда Колчак үкіметіне қарсы қарулы көтеріліс жасаушылар қатарында болды, көтерілісшілер жеңіліске ұшыраған соң ол жасырынып, ақтар билеген аймақтан кеңес өкіметі орнаған өлкеге қарай қашады.
Д.Әділұлы 1919 жылдың ортасынан Түркістан Республикасы коммунистерінің мұсылман бюросынан жұмыстарына қатысады. Сұлтанбек Қожановпен бірге Қазақ ағарту институтында оқытушы болып істейді, педагогикалық кеңестің хатшысы қызметін атқарады.
Түркатком мен Ағарту халкоматы оны 1920 жылғы мамырда Жетісу облыстық оқу бөлімінің меңгерушісі лауазымына тағайындап, Верныйға жібереді. Мұнда ол облыстағы оқу-ағарту ісін басқарып-ұйымдастырумен қатар, мұғалімдер дайындау курсына тарих пен мәдениеттен сабақ береді.
1920 жылғы қазанда өткен Қазақстан Кеңестерінің Ұйысу құрылтайында Д.Әділұлы Қазатком (КирЦИК) мүшесі болып сырттай сайланады. Орынборға келіп, Ішкі істер халкоматының алқа мүшесі, халком орынбасары болады. 1991-24 жылдары- Қазақ ағарту институтының оқытушысы, директоры, ТР Ағарту халкоматы ғылыми кеңесінің мүшесі.
Құрылтай автономиясындағы «халық ағартудың кезекті мәселелері жөнінде» арнайы қарар қабылдады. Осы қарарда съезд делегаттары «тұрмысы жүдеу, артта қалған Қазақстанды күшті, шаруашылығы жаңғырған, мәдениетті кеңес республикасына айналдыру» жолдарын, оның ішінде ұлт театрын құру мәселесінде атап айтып, жеке 29-бабпен «Қазақтың ұлттық театрын құру жеделдетілсін» деп тұжырған болатын. Тарих бұл шешімнің орындалуын жүзеге асыруды Діншенің еншісіне бұйыртты.
1925 жылы Қазақ Республикасы Ағарту халкоматында істеп жүріп, Ұлт театры Мұхтар Әуезов атындағы қазақ мемлекеттік академиялық драма театрының бірінші тікелей ұйымдастырушысы, тұңғыш директоры. Сонымен бірге, әрине, маман кадрдан жұрдай жаңа өнер отауының шаңырақ көтерер шақтағы алғашқы көркемдік жетекшісі де, бас режиссері болды.
Қатыгез заманның, әділетсіз уақыттың сызы әлі кетіп болмағаны шығар. Дінмұхамед Әділұлының ардақты есімін кей зерттеушілер тәуелсіздік дәуірінде де әр саққа жүгіртуден кет әрі емес. Алайда шындық түптің түбінде жеңбей қоймаса керек иншалла, ұлтымыздыңиаяулы азаматы тарихтағы өз орнына қадірлеп апарылатын болар.
Білім айдынына Дінше қайық салған жылдарда бағыт-бағдар мен алшақтықтары мейлінше айқындала түскен қазақ зиялылары ішінде сонау екі идеялық ағым өзара қақтығыса дамыды. Оң қанат (Қаратаев) халықтың отырықшыға айналып, өзге де мұсылман дініндегілермен қатар, шариғат құқығын мойындау негіізінде өсіп-өркендеуін қалады. Сол қанат (Бөкейханов) керісінше, қазақтың үйреншікті көшпелі тұрмыс кеше бергенін қолдады, шариғатқа қарсы болды, сот істерінде әдет құқығы сақталуын жөн көрді, « қазақ үшін фанатизмге шырмалған Орта Азия емес, өнер-білімі жарқыраған батысқа бет бұру тиімді» деп есептеді.
1928 жылы ОГПУ тергеушісіне берген жауаптарында Дінмұхамед Әділов өзінің 1918 жылғы көкек-қыркүйек айларында Қызыл армия қатарында Қиыр Шығыста ақтарға қарсы шайқасқандығын, өліммен талай бетпе-бет келгенін, сол жылдың күзінде Благовещенск қаласындағы ақтардың түрмесіне түскенін айтқан.
Діншенің Омбы большевиктерімен астыртын байланыста болғаны, солар жағында, сол кезде земствода қызмет істеп жүрген Жанайдармен бірге қарулы көтеріліске қатысқаны, одан қаладан жасырынып шығуға мәжбүр болғаны «Тар жол, тайғақ кешуде» де айтылады.
Жетісу облысының халыққа көмек беру бөлімі ол тұста қазіргі Қырғыз Республикасының едәуір аймағы мен Алматы және бұрынғы Талдықорған облыстарын қамтитын территориялардағы үйездердің халыққа білім беру ісін ұйымдастырып-басқаруды жүзеге асырғанын, аталған курста сол өңірлердің баршасында тұратын қазақтар мен қырғыздардан шақырылған болашақ мұғалімдердің оқығанын айта кету ләзім.
Осынау байтақ өлкедегі кілең европалық ұлт өкілдері істейтін, ұдайы солар меңгеріп келе жатқан облыстық оқу бөлімін жергілікті ұлт ішінен тұңғыш рет 1920 жылы 3 маусымнан 6 қыркүйекке дейін басқарған Дінше Әділов бар болғаны 20 жастағы өрімдей жас жігіт, ал қазақ дайындық курсына сабақ беру үшін келген оның оқушысы Ғани мүлдем бала – 18-ақ жасар жасөспірім еді.
Мұрахат сөрелерінде сақталғын ең алғашқы Жетісу облыстық қазақ дайындық курстарының қаржылық шығындарды дәйектейтін құжаттары куәлік етеді: мұғалім ретінде курста Ғани аптасына ана тілінен 18-22 сағаттан, Ибадулла (курс меңгерушісі) жаратылыстанудан – 6, Діншенің өзі (облоно меңгерушісі) тарих пен мәдениеттанудан – 8 сағаттан дәріс беріп, сабақ өткізіп тұрған.
Кеңестердің 1920 жылғы қазанда Орынборда өткен ұйысу съезі Дінмұхамед Әділовты сырттай Қазатком (КирЦИК) мүшесі етіа сайлады. Дінше Орынборда Кеңестік Қазақ Республикасының тұңғыш сайланған Орталық Атқару Комитетінің мүшесі, алғашқы кеңестік үкімет құрамындағы Ішкі істер халық комиссариатының алқа мүшесі, халық комиссариатының орынбасры, бірер мезгіл міндетін атқарушы болған аз мерзімде жас мемлекет іргесін нығайтуға бағытталған едәуір жұмыс жүргізді (Батыс үйездерінің біріндегі ахуал жайында Қазатком Төралқасы межілісінде арнайы баяндама жасады, Ақмола үйезі қазақтарының көңіл-күй зеттеу үшін іссапарға арнайы жауапты қызметкер аттандырды, халкоматтың ішкі қызмет тәртібін нығайтуға бағытталған шара қабылдады, т.б.) және әр қадамында ұлт мүддесі талабын ескеріп отырады.
1923 жылы жаздың соңына қарай, ол Ташкентке қызмет істеу мақсатымен келеді. Орта Азия университетінде дәріс тындай жүріп, алғаш оқытушылық тәжірибеге тартылған 1919 жылдан өз үйіндей көретін Қазақ ағарту институтына (Киринпрос, бұрынғы педучилище) оқытушылық қызметке қабылданады. Наркомпрос жанындағы қазақ ғылыми комиссиясының мүшесі қатарына енгізіледі. Онда Халел Досмұхамедов, Әбубәкір Диваев, Мағжан Жұмабаев, Мұхтар Әуезов, Мырзағазы Есполов, Бекайдар Аралбаев секілді ел тағдырын жани ащи ойлайтын азаматтармен бірге оқу-білім мұқтаждықтарын талқыласады, оқулық жазады. «Біз бәріміз бірге жұмыс атқардық. Жалпы барлығы да көрнекті қызметкерлер болатын», - деген лебізбен еске алды Әділов аталған үзеңгілестерін.
Дінше ойын бүкпейтін, шындықты айтуда ештеңеден тайсалмайтан, жүректі, шапшаң, нақты істің адамы болатын. Өкінішке қарай, оның бұл қасиетін – әлемдік революция сарбаздары басым ол заман түгіл, тәуелсіздікке қол жеткен қазіргі дәуірде де қатерлі бәле тергіш сыбырлақтар «ұлтшылдықтың» көрінісіне жатқызар еді. Өткен өмір жолындағы кесімді әрекеттерімен талайдың қанын қарайтып, кек қайтаруды көксейтін сан дұшпан тауып алған жас қайраткердің мұндай мінезі – әрдайым «өз адамының» намысын күйттейтін қазақы індет жайлап тұрған сол кезгі қоғамдық ахуалда жеке басына тек зиянын тигізетін-ді.
Сенімді лениншіл, адал коммунист Филипп Голощекин Қызылордаға табаны тірелген бетте мұндағы ахуалды маркстік тұрғыдан ой елегенен өткізіп жіберді де, Қазақстанда бай мен кедей жеткілікті дәрежеде жауықпаған деп тапты.
Жыл аяғына қарай, ГПУ-дің жөн-жобасын мұқият түзгкен жоспарына сай, құйрықтарына сонау «1922 жылы өкімет өкілін өлтірді» дейтін шала байланған ағайынды Әділовтерді, енді оларына қосымша, қырда «тәркілеу науқанына қарсылық ұйымдастырғандары» үшін ұстап әкелмекке, Шымкенттен Шу бойына қарулы жасақ аттанды....
Байсейіт Әділов, тәуелсіздік арайымен жарық көрген «Қарабура» ғылыми-танымдық жинақ авторларын жазғанындай, - жасақ оғына ұшты, ал Дінмұхамед Әділов қарсылықсыз қолға түсірілді.
Әділовтер үкіметтің өздерінің соңына түсу себебін, негізгі себеп - өздерін қорғайтын қайраткерлердің ел басқарудан тайдырылуы, сондықтан да билік тұтқасына іліккен дұшпандарының баяғы 1922 жылғы «Қараноғай-Шала» оқиғасының қарымтасын қайтаруға құлшына кірісуі.... Ал тәркілеу науқаны – сонау пиғылға сәйкес келіп қалған қолайлы саяси жәйт.
Діншенің бас бостандығынан айрылар ақырғы сәтін куәлендіретін, архив сөресіндегі құжаттан үзіндіге көз салайық: «Хаттама. 1928 жылғы желтоқсанның 17-күні. Мен, төменде қол қойып отырған БМСБ (Біріккен Мемлекеттік Саяси Басқармасының – ОГПУ) Қазақстан бойынша ТӨ (Толық өкілетті Өкілінің –ПП) уәкілі Шумилов, бүгінгі күні Сырдария округі іздеу басқармасының агенттері Мұстакимов пен Трояновтың қатысуымен.... мыналар жайында мына актіні жаздым: бүгін таң алдында менің командам Әділов Мұқыш пен Байділдаев. Байдуллаев Ағабекті тұтқындау мақсатымен Ирмин ауылын қоршады, осында, ерікті түрде қаруын тапсыру жөнінде ескертілгенде –
Әділов пен Байділдаев берілмеді, сондықтан барлық жақтан ескерту ретінде оқ атылды, содан кейін Әділов берілді және қаруын өткізді....»
Хаттама сыртына Дінше өз қолымен, қарындашты батырыңқылап басып, былай деп жазыпты: «Шумилов жолдас пен басқа да өкімет өкілдері жіберген адам маған берілу үшін бөлінген мерзім жайында айтпады. Мен киініп тұрып, ойымды ретке келтіріп болғанша – жан-жағымнан тарс-тұрс мылтық атылғанын естідім. Қарсыласуды пайдасыз деп біліп, өз еркімен бірілдім. Содан соң анықталды- келген адам 10 минуттық мерзім туралы Байдуллаев Ағабекке ескерткен екен, бірақ Байдуллаев маған оны айтуды ұмытып кетіпті. Сол 10 минуттық мерзім өткен соң барып атқылаған көрінеді. Сол 17\ХП 28ж. Әділов».
Тергеу кезінде Дінше: «...мен әйтеуір шыбын жаныма араша болайыншы демеймін, итшілеп тірі қалуға тырысу мәселесі мені қызықтырмайды, – деген болатын, –мен ешқандай да қайдағы –жайдағы қылмыс жасаған адам немесе бандит емеспін».
Мен майданда ашйқасқанмын, жалпы менің ғұмырымда қылкөпірде қалған қауіпті сәттер көп болды. Ажал жайындағы ойға бойым үйренген.
Қазақстандық «халық жаулары» ішінде алғашқылардың бірі боп, 1930 жылғы 21сәуірде атылған Дінмұхамед Әділов, тоталитаризмнің жазалау аппараты жендетімен бетпе-бет келгенде, өзін жоғарыдағы сөздеріне сай ұстағаны кәміл...
Кеңес өкіметінің ірі байларды тәркілеу науқанын өткізуіне қарсылық көрсетті деген желеумен, 1928 жылғы 17 желтоқсанда ГПУ қарулы жасағының күшімен қамауға алынды.
Әйгілі «Алаш ісі» бойынша ату жазасына кесілген алғаш он үш адамның бірі. 1930 жылы 21 сәуірде Мәскеуде атылды. Ваганька зиратына құпия жерленді.
1988 жыл, 4 қараша – Қазақ КСР Жоғарғы Сотының қылмыстық істер жөніндегі сот алқасы ақталды. 1988 жылғы 4 қарашадағы ұйғарымымен КСРО Халком кеңесі жанындағы ОГПУ алқасының 1930 жылғы 4 көкектегі және 1931 жылғы 13 қаңтардағы Әділов Дінмұхамедке қатысты қаулысының күшін жойды және бұл бөлімде оның әрекеттерінде қылмыс құрамы болмағандықтан, іс доғарылды. Осылай, араға алпыс жыл салып барып әділет орнады, Дінмұхамед (Дінше, Мұқыш) Әділұлы аяқталды.
Тарих берген мүмкіндік ауқымында халқына қалқысыз қызмет еткен аяулы азамат Дінмұхамед Әділұлының – өмірі мен қызметі қиянатпен тоқтатылып, жаппай жазалаудың алғашқы легінде қыршын кеткен боздақтың тағдырына қатысты деректер келешекте де жинастырыла беретініне күмән жоқ.</ref>
<ref>Ұлт театры шаңырағын көтеруші, Алматы: “Арыс” баспасы 2000 ISBN 9965-447-57-8</ref><ref>«Алаш» Орда, авторы: Бейбіт Қойшыбаев</ref>
==Терминология==
|