Шығыс Рим империясы: Нұсқалар арасындағы айырмашылық
Content deleted Content added
Өңдеу түйіні жоқ |
Өңдеу түйіні жоқ |
||
1-жол:
[[Сурет:Byzantine Empire animated2.gif|thumb|300px|Империяның территориялық дамуы.]]
'''Шығыс Рим империясы'''<ref name="source1">Балалар энциклопедиясы, III-том</ref> немесе '''Византия империясы''' (325-1453) ( Батыс тарихшылары XIX ғасырда ''Шығыс Рим империясы'' атауының орнына Византия империясы деген атау берген. Византия халығы өздерін ''ромей'' деп
== Этимиологиясы ==
«Византий» (грекше Byzantіon) деген [[Босфор бұғазы]] жанындағы [[б.з.б. 680 жыл]]ы іргесі қаланған ежелгі грек қаласы. [[324 жыл]]ы Рим империясының астанасы осы қалаға көшті де, [[330 жыл]]дан бастап [[Константинополь]], ал [[1453 жыл]]дан бері [[Стамбул]] деп аталды. Астана Константинопольге көшкеннен кейін Рим империясы біртіндеп Батыс және Шығыс бөлікке бөліне бастады. Толық бөліну 395 жылы жүзеге асты.
== Византия құрамы ==
Византия құрамына [[Балқан түбегі]], [[Кіші Азия]], [[Сирия]], [[Палестина]], [[Египет]], [[Киренаика]], [[Месопотамия]], [[Армения]], [[Эгей теңізі]]ндегі аралдар ([[Кипр]], Крит, Родос, т.б.), [[Қырым түбегі]] кірді.
Үшінші кезеңде (1204 – 1453) Византияның крестшілер жаулап алған бөлігінде Латын империясы (1204 – 61) құрылды. Қалған бөліктерінде [[Никей империясы]] (1204 – 61), [[Трапезунд империясы]] (1204 – 1461), Эпир мемлекеті деген тәуелсіз мемлекеттер пайда болды. Олар Латын империясына қарсы үздіксіз соғыс жүргізді. Онда Никей империясы шешуші рөл атқарып, 1261 жылы Михаил VІІІ Палеолог Константинопольді басып алып, Византияны қалпына келтірді. Бірақ Трапезунд пен Эпир мемлекеттері оған қосылмай, дербестіктерін сақтап қалды. 14 ғасырдың басында түріктер Византияның Кіші Азиядағы иеліктерін толығымен басып алып, Балқан түбегіне шабуылдаумен болды. Олар 1453 жылы жиырма тоғызыншы мамырда Константинополь қаласын басып алды. 1461 жылы түріктер Трапезунд империясын да басып алғаннан кейін, Византия империясы өзінің өмір сүруін тоқтатады. Оның территориясы толығымен Осман сұлтандығының құрамына енді.▼
Византияның архитектурасы мен бейнелеу өнері адамзат мәдениетінің дамуына зор әсерін тигізді. Мұнда құрылысы жағынан күрделі, еңселі ғимараттар бой көтерді. 9 ғасырдан бастап крест күмбезді ғибадатханалар пайда болды. Бейнелеу өнері бояуларының ғажайып әсерлілігімен, бейненің әрі дәл, әрі мәнділігімен ерекшеленді. Сонымен бірге икона салу өнері (иконопись) және кітап көркемдеу ісі де өркендеді. Мүсін өнері, тас, піл сүйектерін әрлеу де кең қанат жайды. Ақсүйектер арасында орган музыкасын тыңдау дәстүрге айналды. Кейіннен Византия мәдениетінің кейбір элементтері христиан дінімен бірге Шығыс Еуропа елдеріне ауысты.▼
== Халқы ==
[[арабтардың жорығы]]нан кейін қол астында тек [[Грекия]] жерлері мен [[Анадолы түбегі]] қалды.▼
Халқының этникалық құрамы әр түрлі (гректер, дактар, копттар, фракийліктер, сириялықтар, еврейлер, армяндар, грузиндер, тағыда басқа) болды. 4 – 6 ғасырлар аралығында халқының саны елу миллионнан алпыс бес миллионға дейін жетті. Экономикада, саяси өмір мен мәдениетте гректер үстемдік құрды.
== Византия тарихының кезеңдері ==
Византия тарихы шамамен үш кезеңге бөлінеді.
''Бірінші кезеңде'' (4 – 7 ғасырлардың ортасы) өкімет билігі императордың қолында болды. Ол күшті армия мен флот ұстап, өз шекараларын қорғап, тіпті басқыншылық соғыстар жүргізді. Византия Еуропадағы ең дамыған мемлекетке айналып, саудагерлер Батысқа Шығыстың қымбат тауарларын апарып, қатты байыды. Әсіресе, император [[Юстиниан I]]ның тұсында (527 – 65) мемлекеттің әскери қуаты артып, төңірегіндегі ұсақ мемлекеттерді өзіне қосып алды. Ол шіркеуге қолдау көрсетіп, сол арқылы Батыс пен Шығыс Рим империяларын қайтадан біріктірмекші болды. [[Ұлы Жібек жолы]]на үстемдік жасау мақсатында Иранға қарсы [[Түрік қағанаты]]мен әскери одақ құрылды. Кейбір түркі тайпалары Византия әскеріне қызметке тұрып, Кіші Азияға, Кавказға, Балқан түбегіне қоныстана бастады. Бірақ Юстинианның мұрагерлері билікті ұстап тұра алмады. 7 ғасырдың аяғында [[Юстиниан I|Юстиниан]] тұсындағы ел аумағының үштен бірі ғана қалды.
''Екінші кезеңде'' (7 ғасырдың ортасы – 13 ғасырдың басы) Византия бірте-бірте грек-[[славяндар|славян]] мемлекетіне айналды. Жерінің кішірейгеніне қарамастан, ол [[Жерорта теңізі]]ндегі ең қуатты державалардың бірі болды. Бірақ [[1204 жыл]]ы крестшілер Константинопольді басып алғаннан кейін, Византия біртұтас мемлекет ретінде өмір сүруін тоқтатты.
▲''Үшінші кезеңде'' (1204 – 1453) Византияның крестшілер жаулап алған бөлігінде Латын империясы (1204 – 61) құрылды. Қалған бөліктерінде [[Никей империясы]] (1204 – 61), [[Трапезунд империясы]] (1204 – 1461), Эпир мемлекеті деген тәуелсіз мемлекеттер пайда болды. Олар Латын империясына қарсы үздіксіз соғыс жүргізді. Онда Никей империясы шешуші рөл атқарып, 1261 жылы Михаил VІІІ Палеолог Константинопольді басып алып, Византияны қалпына келтірді. Бірақ Трапезунд пен Эпир мемлекеттері оған қосылмай, дербестіктерін сақтап қалды.
14 ғасырдың басында түріктер Византияның Кіші Азиядағы иеліктерін толығымен басып алып, Балқан түбегіне шабуылдаумен болды. Олар [[1453 жыл]]ы 29 мамырда Константинополь қаласын басып алды. 1461 жылы түріктер Трапезунд империясын да басып алғаннан кейін, Византия империясы өзінің өмір сүруін тоқтатады. Оның территориясы толығымен Осман сұлтандығының құрамына енді.
== Рим империясының екіге бөлінуі ==
Line 17 ⟶ 30:
Византия империясының жері құнарлы, ауа райы егіске қолайлы еді. Сол себепті империя аймактарында жылына 2 - 3 рет өнім жиналатын. Егіншілікпен қатар [[Византия]]да бау-бақша өсіру кең өріс алды. Суармалы жерлерде жүзім, зәйтүн, құрма, көкөністер өсірілді. Мал шаруашылығы да жаксы дамыды. Византияның ауыл шаруашылығында құл еңбегінен гөрі ерікті жер иеленушілер мен шаруалар қауымдары еңбегі басым болды. Сондықтан да Византиядағы ауыл шаруашылығы Батысқа қарағанда едәуір жоғары деңгейде дамыды.
== Өкімет билігі ==
Мемлекеттігі жағынан Византия империясы бір адамның шексіз билігіне бағындырылған монархия болды. Барлық өкімет билігі василевстің (византиялық император атағы) колына шоғырланды. Ол өзі жоғарғы сот болды, сыртқы саясатты жүргізді, заңдар шығарды, әскерді басқарды. Оның билігі құдайдың әмірімен берілді деп саналды. Император «''құдайдан ғана кіші, құдайдан кейінгі бірден-бір басшы''» болды. Жұрт құдайдан кейін императорға табы- натын. Ол Шығысқа тән сән-салтанат құшағында өмір сүрді. Император билігін мұрагерлікпен иелену заң жүзінде бекітілмеді. Сондықтан шамасы келген бүлікші жеңіске жетіп, тақты басып алса, заңды мемлекет басшысы болып шыға келетін.
Византия қоғамында «димдер» деп аталған саяси партиялардың ықпалы зор болды. Олардың ішінде, әсіресе венеттер («жасылдар») мен прасиндер («көктер») партиялары ерекше оқшауланатын. 532 жылы осы партиялардың басшылығымен болған Ника («жеңу») көтерілісі әрең дегенде басылды.
== Юстиниан және оның заңдары ==
Византия империясының күшейген кезі [[Юстиниан I|Юстиниан]] (527-565) билік құрған кез болды. Өте білімді, еңбеккор, батыл, қатал әрі бірбеткей бұл адам Рим империясын қалпына келтіру үшін күресті. Бірнеше соғыстар нәтижесінде Юстиниан [[Италия]]ны, Солтүстік Африканы, Испанияның оңтүстік-батысын өз империясына қосып алды. Оның билігі кезінде империя [[СЛАВЯНДАР|славяндар]] шапқыншылығына тойтарыс беріп отырды. Сасанилік Иранмен қырғын соғыс жүргізді.
Line 27 ⟶ 42:
VI ғасырдың аяғынан бастап Византия шіркеуінің ең жоғарғы басшысы [[Константинополь патриархы]] болды. Императорлар шіркеулерге жер бөліп беріп отырды, оларды салықтан босатты.
== Византия империясының күшеюі ==
Шығыс [[Рим империясы]]ның Батыстан бір ерекшелігі – Византия халықтарының бәріне бірдей ортақ әрі міндетті заңдар мен құқықтар негізінде өмір сүруі болды. Юстиниан билігі кезінде жазылған «Азаматтық құқықтар жинағы» - византиялық заң шығарушылық ой-пікірдің жетістігі. Ол зандар императордың шексіз билігін, құл иеленушілік құрылысты нығайтуды, меншік құқын қорғауды көздеді. Сондай-ақ жеке меншікті корғау, мұрагерлікті реттеу, отбасы құқын сақтау, сауда-саттықты дамыту жолдары тұжырымдалды. Юстиниан заңдары император билігін, Империяны басқаруды нығайтты, [[экономика]]ның дамуына үлес қосты.
Line 33 ⟶ 49:
VII ғасырдың аяғында Византия васислевстерінің қолында [[Юстиниан І|Юстиниан]] тұсындағы державаның үштен бірі ғана қалды. Осы кезде Византия құл иеленуші империядан [[феодалдық мемлекет]]ке айнала бастады. Империядағы феодалдық қатынастар Х-ХІІ ғасырларда түпкілікті орнады.
== Славяндардың шапқыншылығы ==
443 және 447-448 жылдары Аттила (Еділ) басқарған ғұндар Византияға жорық жасап, оны салық төлеп тұруға мәжбүр еткен еді. V ғасырдың аяғынан бастап Шығыс Рим империясына солтүстіктен [[СЛАВЯНДАР|славян]] тайпалары қауіп төндірді. Олар Дунайдан өтіп, тіпті [[Константинополь]]ге дейін жорықтар жасап отырды. VI ғасырдың аяғына қарай [[СЛАВЯНДАР|славян]] тайпалары Византия жеріне басып кіріп, Фракияда, [[Македония]]да орнығып алды. VII ғасырдың 70-жылдарында Византияның солтүстік-шығысында алғашқы [[СЛАВЯНДАР|Славян]] мемлекеті - Болгария патшалығы құрылды.
Line 42 ⟶ 59:
== Арабтар шапқыншылығы ==
[[Сурет:Greekfire-madridskylitzes1.jpg|right|thumb|350px|«[[Грек оты]]н» қолдану (XIII ғ. миниатюра). Жау кемесін жоятын жанғыш қосынды арнаулы түтіктермен шашылды. Ең алғаш рет Византия-Араб соғысы кезінде византия флотында қолданылды.([[Biblioteca Nacional de España]], [[Мадрид]]).]]
VII ғасырдың 30-жылдарынан бастап Византияға [[арабтар]] қауіп төндірді. [[арабтар]] Византиядан оның ең бай жерлерін - Сирияны, Палестинаны, Жоғарғы Месопотамияны, Египетті тартып алды. Араб әскерлері Константинопольді бірнеше рет қоршап, шабуылдағанымен, оны басып ала алмады. [[арабтар]]дың Византия жерін оңай басып алуына негізінен аймақтардағы халықтардың жоғары алым-салыққа наразылығы себеп болды. Олар [[арабтар]]ды өздерінің азат етушісі ретінде карсы алып отырды.
VII ғасырдың аяғында [[арабтар]] Византияның Солтүстік [[Африка]]дағы жерлерін де тартып алды. Сыртқы шапқыншылықтар салдарынан империя аумағы үш есе кеміді. Тек VIII ғасырдың ортасында ғана Византия [[арабтар]]ға қарсы күресте біраз жеңістерге жетіп, [[Сирия]]ға басып кірді.<ref>Орта ғасырлардағы дүние жүзі тарихы. - Алматы: Атамұра,2007.ISBN 9965-34-625-9</ref>
▲
== Архитектурасы мен бейнелеу өнері ==
Византияның архитектурасы мен бейнелеу өнері 6-ғасырда Ежелгі Рим империясының құрамына енген елдердеің өнері негізінде калыптасты. Византияда тұңғыш дамыған орта ғасырлық өнердің приниптері (шіркеу, одағы әулиелердің бейнесі) онымен көрші елдерге де зор әсерін тигізді. Мұнда құрылысы жағынан күрделі, еңсесі биік талай тамаша ғимараттар бой көтерді. Олар Равеннадағы әлие Сан-Виталидың күмбезді шіркеуі (526-547), Сирияның Кальб-Лузех қаласындағы базилика (480 ж.ш.), Константинопольдегі әулие Софияның алып күмбезді базиликасы (532-537) т.б. 9 ғасырдан бастап крест-күмбезді ғибатханалар пайда бола бастады; Хосиос Лукас монастырының (10-11 ғ.), Константинопольдегі Феодордың (11 ғ.), Салнокидегі Апостолдар (1312-1315) шіркеілері мен Мистр монастырьлық комплексі (13-15 ғ.) т.б. бекіністер мен сарайлар да көптеген салынды. Византия бейнелеу өнері бояуларының ғажайып әсерлілігімен, бейненің әрі дәл, әрі мәнділігімен ерекшеленеді. мұндай ерекшеліктер монументті шығармаларды ьасты орын алған (Равеннадағы Витали, Никеядағы Успени шіркеулерінің, Дафни және Хор монастырьларының мозаикалары, Константинополь фрескалары т.б.). Сонымен бірге икон өнері (иконопись) мен кітап көркемдеу өнері де өркендеді. Византия мүсін өнері тас, піл сүйектерін әрлеп жасау түрінде кең тараған.
▲Византияның архитектурасы мен бейнелеу өнері адамзат мәдениетінің дамуына зор әсерін тигізді. Мұнда құрылысы жағынан күрделі, еңселі ғимараттар бой көтерді. 9 ғасырдан бастап крест күмбезді ғибадатханалар пайда болды. Бейнелеу өнері бояуларының ғажайып әсерлілігімен, бейненің әрі дәл, әрі мәнділігімен ерекшеленді. Сонымен бірге икона салу өнері (иконопись) және кітап көркемдеу ісі де өркендеді. Мүсін өнері, тас, піл сүйектерін әрлеу де кең қанат жайды. Ақсүйектер арасында орган музыкасын тыңдау дәстүрге айналды. Кейіннен Византия мәдениетінің кейбір элементтері христиан дінімен бірге Шығыс Еуропа елдеріне ауысты.
== Музыкасы ==
| |||