Каспий теңізі: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

<p style="text-indent: 25px; text-align: justify;">Қалыптасуы ұзақ геологиялық мерзімде өтті. Осы уақыт ішінде теңіз суы бірде жағалауды басты ([[трансгрессия]]), бірде суы кейін қайтып отырды ([[регрессия]]). [[Плейстоцен]] кезеңінде (70 млн. жыл бұрын) теңіздің [[Понто-каспий алабы]] оңтүсігінде орналасқан [[Тетис]] атты үлкен теңізден бөлініп қалды. Понтий кезеңінде (10 млн. жыл бұрын) құрамында қазіргі аумақты алып жатқан Қара және Каспий теңіздері бар Сармат тайпасы бірнеше бөлікке бөлінді. Нәтижесінде оқшау тұйық алапты қамтыған қазіргі Каспий теңізінің нобайы пайда болды. Бұл кезде теңіздің аумағы қазіргіден кіші болған. Орта плиоценнің кейбір кезеңдерінде теңіздің аумағы одан да кіші болған. Ол тек Дербент қазаншұңқырымен ғана шектелген.</p>

<p style="text-indent: 25px;">Ойпатты тегіс жағалау басым. Жағалауында теңіз суының бұрыңғыбұрынғы жоғары тұрған кезеңін дәлелдейтін теңіз террасалары көп.</p>

Каспий теңізінде [[мұнай-газ өндіру]] және [[мұнай өңдеу]] кешендерінің дамуына байланысты Казақстанның батыс өңірінде қалыптасқан табиғат, әлеуметтік, экономикалық жөне экологиялық жағдай. Каспий теңізі — әлемдегі шаруашылық маңызы зор ең ірі тұйык, [[су алабы]]. Жыл бойына Каспий теңізінің деңгейі желқума-желбөгет құбылыстарының нәтижесінде 0,5 — 1 м-ге дейін ауытқып отырады. 1837 — 1990 ж. жүргізілген бақылау жұмыстарының нәтижесінде Каспий теңізнің [[су деңгейі]] мөлшерінің айтарлықтай өзгеруі 1930 және 1980 — 90 ж. аралығына сәйкес келетіні анықталған. 1929 - 41 ж. су деңгейі 2 м-ге төмендесе, 1977 ж. бұл көрсеткіш ең төменгі абс. мөлшері не (29,01 м) жетті. 1978 95 ж. су деңгейі 2,35 м қайта көтеріліп, 1995 ж. көрсеткіш -26,66 м болды.</p>

Қазіргі заманның балық шаруашылығы — балық аулауды реттеу, аса бағалы балық түрлерін (бекіре, қортпа, шоқыр жөне пілмай) табиғи және жасанды жолмен көбейту жұмыстарына негізделген. Жыл сайын 11 балық з-ты ([[Ресей]]дің, [[Әзірбайжан]]ның, [[Қазақстан]]ның) Каспий теңізіне 75 млн. балық шабақтарын жібереді. 1998 жылдан бері [[Атырау]]дағы 2 [[балық]] з-ты жылына 6 млн. бекіре балығының шабағын дайындайды. [[|Балық уылдырығы|Балықтар уылдырығын]] [[тұщы су]]ға шашады, қор жинау үшін тұзды суға шығады. Мысалы, [[шортан]], [[оңғақ]], [[қызылқанат балық]], [[алабұға]] теңіздің атырауына ([[дельта]]) дейін өрістесе, [[қаракөз]], [[табан]], [[көк-серкекөксерке]] [[тұзды су]]да (тұздылығы 10 — 11%о), ал бекіре тәрізділер судың өте тұзды жерінде тіршілік етуге бейімделген. Каспий теңізінде 2 тропиктік жүйе қалыптасқан. Солтүстік-Шығыс Каспий аумағында құстардың 278 түрі мекендейді. Соның ішінде Казақстанның және Ресейдің "Қызыл кітабына" енгізілген өте сирек кездесетін калбағай, карабай, сары құтан, бұйра бірқазан, т.б. бар. Ал [[Каспий итбалығы]] — тек қана Каспий теңізінде тіршілік ететін сүтқоректі. 1920 ж. 1 млн-нан астам итбалықтың 120 мыңы ауланған болса, 1980 жылдың аяғында 360 — 450 мыңға дейін азайған итбалықтың — 27 мыңы, 1990 ж. — 13,8 мыңы, 1996 ж. — 8 мыңы ауланған. 2000 ж. [[сәуір]] — [[тамыз]] айларында індеттен олардың 15 мыңы қырылды. Каспий итбалығының жаппай қырылуы — Каспийдің солтүстік бөлігіндегі гидрометеорология және экологиялық жағдайлардың нашарлауынан теңіз жануарлары иммунитетінің төмендеуін көрсетеді. Каспий ойпатында өсімдіктің 88 тұқымдас, 371 туыс бірігетін 945 түрі өседі. Соның ішінде 357 түрі жоғары сатыдағы өсімдік-терге (25 түрі эндемиктер) жатады, 6 түрі — Казақстанның "[[Қызыл кітап|Қызыл кітабына]]" енгізілген. Ал теңіздің өзінде [[су өсімдіктері]]нің 728 түрі (оның 5 түрі — жоғары сатыдағылар) өседі. [[Теңіз өсімдіктері]] жамылғысының [[құрлық өсімдіктері]]нен көп айырмашылығы бар. Құрлықта, негізінен, [[гүлді өсімдіктер]], ал суда [[балдырлар]] (64 түрі) кездеседі. Солтүстік Каспийде негізінен [[қамыс]], [[теңіз шөбі]], [[шалаң]], [[егеушөп]], [[арамот]], [[мүйізжапырақ]] өседі. Бұл өсімдіктер балықтардың уылдырығының су түбінде бекуі үшін қажет, сондай-ақ, [[су құстары]] мен кейбір балық түрлеріне қорек болады. Солтүстік Каспий жағалауының әсем табиғатына, оның экологиялық жағдайына [[атмосфера]]ның, [[топырақ жамылғысы]]ның, [[судың ластануы]] үлкен қауіп төндіруде. Атмосфераның ластануына мүнай-газ өндіретін және оны кайта өңдейтін кәсіпорындар әсер етуде.</p>

[[file:Bay in Baku.JPG|200px|left|Баку]] <p style="text-indent: 25px; text-align: justify;">Мысалы; 1998 ж. Атырау облысы бойынша атмосфераға 135,1 мың т зиянды заттар (онын ішінде 132,8 мың т газ тәрізді заттар, 2,3 мың т катты заттар) шығарылған. Бұл [[улы заттар]]ды атмосфераға, негізінен, ескі технологиялық жабдықтармен жабдықталған 3,5 мың [[мұнай ұңғымасы]] шығарады. Мұнай кәсіпшілігінің ең басты экологиялық проблемасы — [[ілеспе газ]]ды іске жарату. Қазір жылына 800 млн.3 газ ауада жанады (2001). Мұнай кен орындарында мұнай өнімдерін өңдеу кезінде мұнай мен калдық сулардың топырақ пен грунтқа төгілуі оларды ластайды. Солтүстік Каспий жағалауының мұнай өнімдері қалдықтарымен ластанған аумақ. 194 мың га жерді алып жатса, төгілген мұнайдың мөлшері 1 млн. т-дан асады (2001). Теңіз деңгейінің көтерілуіне және мүнайдың теңізге төгілуіне байланысты теңіз суының құрамында мұнай өнімдерінің қалдықтары, [[фенол]], [[хлорлы органикалық пестицидтер]], [[аммо нийлыаммонийлы азот]], ауыр металдардың мөлшері рұқсат етілген шектен бірнеше есе жоғары екені анықталған. Судағы мүк концентрациясы [[мамыр]]-[[шілде]] айларында байқалады. Теңіз жағалауының мұнай және мұнай өнімдерімен, улы газдармен ластануы [[планктондар]] мен теңіз суында тіршілік ететін [[жануарлар]] мен [[өсімдіктер]]дің жаппай жойылуына әкелуде. Теңіз түбіндегі шөгінділердің мұнай өнімдерімен ластануы бентостық тіршілік ететін [[организмдер]] мен [[моллюскілер]]ге, сондай-ақ, [[су құстары]] мен балықтарға да зиянын тигізуде. Мыс., 1900 жылмен салыстырганда Каспий т-нде балық аулау 3 есеге, яғни 500 — 600 мың т-дан 180 мың т-ға дейін азайды. Теңіз суын ең қауіпті ластаушы заттың бірі — ыдырамайтын ауыр металдар (мыс., [[мырыш]], [[барий]]). Судағы мыс пен мырыштың мөлшері 20 мкг/л (рұқсат етілген шектен 2 есе артық), ал барийдікі — 50 мкг/л (бүл — 5 есе артық). Каспий жағалауы аймағының ластануы онда тіршілік ететін организмдерге ғана емес, жергілікті тұрғындардың денсаулығына да үлкен қәуіп төндіруде. Сондықтан, Каспий теңізі жағалауындағы 5 мемлекет ([[Әзірбайжан]], [[Иран]], [[Ресей]], [[Түрікменстан]] жөне [[Қазақстан]]) Дүниежүзілік банкпен, [[БҰҰ|БҰҰ-ның]] Адамды қоршаған орта жөніндегі бағдарламасымен бірлесе отырып, Каспий экологиялық бағдарламасын ([[Каспий экологиялық программасыбағдарламасы|КЭПКЭБ]]) жасап, оны іске асыруда. Бұл бағдарламаның негізгі мақсаты – экологиялық тұрақтылықты дамыту және Каспий аймағының табиғи ресурстарын тиімді басқаруды қамтамасыз ету. КЭП-тің негізгі бағыттары: теңіз деңгейінің езгерісі жағдайында жергілікті тұрғындардың түрмысы мен шаруашылық жұмыстарының тұрақтылығын қамтамасыз ету; Каспий теңізі мен оның биоресурстарын ластанудан арылтып, қоршаған орта жағдайын жақсарту; теңіздің экожүйесін сауықгырып, қалпына келтіру және оның биологиялық алуан түрлілігін сақтау; аймақта экологиялық. қауіпсіздікті жөне қорнай өнімдерінің ең жоғары шаған ортаның қалыпты » дайын сақтап, ондағы тұрақты тіршіліктің дамуын қамтамасыз ету.<ref>Каспий экологиялық программасы, Информациялық бюллетень, 2001,№2.-61 бет.</ref>

[[file:VolgaDelta AMO 2005jun11.jpg|270px|right|thumb|Еділ дельтасы]]<p style="text-indent: 25px; text-align: justify;">Каспий теңізінің экологиялық жағдайы соңғы жылдары су деңгейінің көтерілуімен байланысты. Каспий теңізінің бірде көтеріліп, бірде тартылуы жердің табиғи-тарихи эволюциясына байланысты. [[Тарихи деректер]] бойынша 1820-1930 жылдар аралығында Каспий теңізінің су денгейі көтерілген. Оның себептерін ауа райының құбылысымен және антропогендік факторлармен түсіндіруге болады. Еділ өзені теңізге құятын барлық судың 80 %-ын құрайды. Сондықтан теңіз суының толысуы [[Еділ]] өзенімен тығыз байланыста болды. Соңғы жылдары теңізден Қарабұғазкөл шығанағын бірде бөліп, бірде қосу адам баласының Каспий экожүйесіне батыл араласуы еді. Осы әрекеттердін бәрі Каспий теңізінің байырғы қалыптасқан [[табиғи тепе-теңдік|табиғи тепе-теңдігін]] бұзған адамның теріс іс-әрекеттері ретінде қабылданды. Теңіз суының ырғақты ауытқуы табиғаттың заңдылығы екенін [[адам баласы]] кейін түсінді. Мәселен, 1940-1950 жылдардағы теңіз деңгейінің төмен түсуін [[антропогендік факторлар]]ға жаткызады. Оның да себебі бар еді. Өйткені осы жылдары теңізге құятын [[су мөлшері]] [[Еділ]]ден 12 %-ға, [[Жайық]]тан 24 %-ға, ал [[Терек]]тен 60 %-ға төмендеген. Осы факторларды ескеріп, теңіз суы деңгейінің азаюын тежеу мақсатымен 1980 жылдары Қара-бұғазкөлді теңізден бөлу үшін ұзындығы 100 метр табиғи бөгет салынды. Бөгет салынған бұғаздың суы небәрі 3-ақ жылдың ішінде кеуіп кетіп, айналасына теңіз тұзы аралас [[шаң-тозаңдартозаң]]дар тарады. Әсіресе теңіздің түбінен [[тұз]] өндірушілерге қиындық туды, тұздың сапасы төмендеп кетті. Өйткені Қарабүғазкөл елімізде тұз өндіретін бірден-бір ірі Қарабүғазсульфат комбинатымен әлемге әйгілі еді. 1978 жылдан бастап теңіз дейгейі өздігінен көтеріле бастады. Ғасырдың аяғында оның деңгейі 3 метрге жуық көтерілді. Судың көтерілуінен жүзден астам мұнай бүрғылары, ондағы мүнай қоймалары, 6 мұнай-газ кешені, жүздеген елді мексндер коммуникациялық желілер, өнеркәсіп орын-дары су астында қалды. Барлык ластағыш заттар мен мұнай теңіз суына араласып, оның аймағы 300 мың гектарға жетті. Кейінгі жылдары теңіз суының көтерілуінің табиғи процесс екенідігі дәлелденді.</p>

* [[ТуркменбашиТуркменбашы]]

Каспий теңізінде балық аулау кәсібі жақсы дамыған. Теңізден [[бекіре]] тұқымдастары, [[майшабақ]], [[табан]], [[торта]], [[көксерке]], [[сазан]], [[килька]] көптеп ауланады. Каспий теңізі қара уылдырық өндірілетін су айдындары арасында дүние жүзі бойынша алдыңғы орындардың бірінде. Итбалық аулау ертеден жолға қойылған. Каспий теңізі өңірі көптеген [[Еуразия]] халықтарының этнография және мәдени бастауының маңызды бір ошағы саналады, яғни тарихи-мәдени өлке болып табылады. Каспий өңірінің тоғыз жолдың торабы болуы ондағы этногенетикалық үрдістерге айтарлықтай әсерін тигізді. Ғылымға сүйенсек, Каспий өңірінде осыдан 1 млн. жылдай бұрын адамдардың арғы тегі – гоминидтер пайда болған. Каспийдің шығыс жағалауындағы үңгірлер мен даланың аңғарлық аумағында, аңшылар мен балықшылардың алғашқы қауымдық құрылыс қоныстарының іздері кездеседі. Үстірттің оңтүстік-шығыс аймағында неолит тұрғындарының ескерткіштері табылды. Қола дәуірінде [[АндронАндронов мәдениеті]] мәдениеті және [[Кима]]Қима мәдениеті]] қалыптасты. Біздің заманымыздан бұрын 8-мыңжылдықтан б.з. 1-мыңжылдығының бірінші жартысы аралығында [[Еділ]] мен [[Жайық]] өзендері аралығын отырықшы әрі көшпенді тайпалар қоныс етті. Солтүстік-Шығыс Каспий өңірінде көшпелілердің ежелгі дәуірдегі тарихи ескерткіштері сақталған. Біздің заманымыздан бұрын1-мыңжылдықта Арал-Каспий өңірінде сақ, сармат, каспи тайпалары және оған туыстас тағы басқа тайпалар қоныстанған. Қарабұғазкөл жағалауындағы біздің заманымыздан бұрын5 – 7 ғасырларға жататын кесенелер массагет тайпалары мәдениетінің озық үлгілері болып табылады. Ежелгі грек тарихшысы [[Страбон]]: “Каспий теңізі жағалауында тұратын көшпелілерді дайлар деп атайды” деп жазады.</p>

<p style="text-indent: 25px; text-align: justify;">Шыңғыс хан империясы құрылғаннан кейін теңіздің солтүстік, солтүстік-шығыс бөлігі Алтын Орда иелігіне көшті. Алтын Орда ыдырап, оның орнында пайда болған [[Қырым хандығы]], [[Ноғай Ордасы]], [[Астрахан]] ([[Қажы -Тархан]]) хандықтарын жаулап алған Ресей империясы Каспий өңірін де иемдене бастады. [[Ресей]] мен [[Парсы]] елдері арасындағы алғашқы келісім – [[Решт келісімі]] болды. Ондағы келісімде Каспий теңізіне және [[Кура]] мен [[Аракс]] өзендерінде Ресей еркін сауда және кеме қатынасын қолдануына мүмкіндік алды. Кейін теңіз айдыны демаркацияланып, біраз бөлігі Ресейге қарады. [[1813]] жылы [[Гүлстан келісімі]]нде, одан кейін [[Түрікменшай келісімі]]нде ([[1828]]) Ресейге Каспий теңізінде толық әскери флот құруына рұқсат берілді. Парсылар тек сауда және кеме қатынасымен шектелді. Кеңес Одағы Каспий теңізі-ндегі монополиялық құқықтан бас тартып, [[1921]], [[1935]] және [[1940]] жылдардағы Кеңес – Иран келісімінде Каспий теңізінде кеме қатынасын жүзеге асыруға екі ел тең құқықты деп саналды. [[КСРО]] ыдыраған соң ([[1991]]), Каспий теңізі жағалауындағы бес мемлекет ([[Әзірбайжан]], [[Иран]], [[Қазақстан]], [[Ресей]], [[Түрікменстан]]) Каспий теңізі мәртебесін айқындауға ұмтылды. Осыған орай,[[2002]] жылы 23 – 24 сәуірде Ашғабатта Каспий жағалауы мемлекеттерінің алғашқы саммиті өтті. Ашғабат кездесуінде бірде-бір құжатқа қол қойылмағанымен, бес мемлекет басшыларының жоғары дәрежелі басқосуы түйінді мәселені байыптылықпен шешу ісіне қосылған елеулі үлес болды. Ең бастысы, проблеманы талқылау барысында оны қалай да шешудің қажеттілігіне деген мүдделі пікірталас өріс алды. Тұңғыш рет проблема барынша ашық қойылып, егжей-тегжейлі талқыланды. [[Қазақстан]] ұстанған бағытты Ресей де, Әзірбайжан да қолдады.</p>

* [[Ағрахан түбегі]]

* [[Абшерон түбегі]] — Каспийдің батыс жағында, [[Әзірбайжан]]да орналасқан.

* [[ТөпТүп-Қараған түбегі]]