Дели: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

Content deleted Content added
ш Мекен ЖанеркеХБШ (т) өңдемелерінен Arystanbek соңғы нұсқасына қайтарды
61-жол:
|сайт тілі = en
}}
'''Дели''' ({{lang-hi|दिल्ली}};{{lang-en|Delhi}}; {{lang-ur|دہلی или دلّی}}) - [[Үндістан]] астанасы, [[Мумбай]]дан кейінгі екінші мегаполис. Делиде халық өте тығыз. Ауылдық жерлерден келген жұмыс қолдарын есептемегенде, ресми түрде 15 миллион адам өмір сүріп жатыр. Аумағы 1484 шаршы шақырым болатын Үндістанның астанасы Дели қаласы Инд пен Ганг өзендері суарып жатқан алып алқапқа орналасқан. Бұл жерде қаншама қала тұрғызылып, қаншасы жермен-жексен жоқ болды дейсің. Ел аузындағы аңыз бойынша, қазіргі Дели бұрынғы жеті қаланың орнын алып жатыр. Солардың бірі біздің дәуірімізге дейінгі ХІІ ғасырда салынған Махабхарата үнді эпопеясында баяндалады. 1192 жылы ауған легионы басып алып, осы өңірде сұлтанат құрған. Сұлтанатты 1398 жылы Ақсақ Темір келіп шапты. Оның Бабыр сұлтан бастаған ұрпақтары бірнеше ғасыр бойы үстемдік жүргізді. Сөйтіп, [[Ганг]] өзенінің саласы Жамуна өзенінің жағалауына салынған Агра бекінісіне ту тігіп, 1526 жылы [[Ұлы Моғолстан]] мемлекеті құрылды. Әндіжаннан шыққан Бабырдың ұрпақтары – Ғумайын, Әкбар, Жаһангер, Жақан осы өңірге биліктерін жүргізді. Әлемдегі жеті кереметтің бірі – Тәж Махалды салдырған Жақан шах 1638 жылы ескі Делидің іргетасын қалатып, үлкен шаһарға айналдырды. Бүгінгі күнге дейін сол күйінде сақталған ескі Делидің қорғандары әлемдік тарихи мұраға жатады. XVІІ-XІX ғасырлардағы ескі Дели Үндістандағы мұсылман орталығы болған. 1911 жылы сол кезде әмірін жүргізіп тұрған ағылшын үкіметі Үндістан астанасын Калькуттадан Делиге көшіреді. Сол кезде ағылшын мәнеріндегі Жаңа Дели бой көтер­ген. Қызыл құмнан жасалған күйдірілген кірпіштен салынған сол кездегі үйлер қазірге дейін қаланың көркін кіргізіп тұр.
==Климаты==
Климаты – тропикалық муссонды. Муссон маусым айының басында келіп, қыркүйектің соңына дейін жалғасуы мүмкін. Делидің жазы өте ыстық әрі ұзақ. Мамыр мен маусым Дели үшін ең қолайлы айлар болып табылады екен, өйткені осы айларда Дели территориясына шөл даладан келген ыстық ауа массаларымен, Үнді мұхитынан келген ылғалды ауамен араласып, жаңға жайлы температура болады. Маусым айының орташа температурасы – +33,4 °C, дәл осы уақытқа шаққандағы орташа максималды температурасы +40 °C болып табылады. Қысы құрғақ аязды, сондай-ақ Гималайдан келетін желдін әсерінен қыс мезгілін Дели көк тұманның астында өткізеді екен.
«Лотос» және Бахаи ғибадатханалары Делидің бетке ұстар мәдени орталықтары болып табылады. Дели Үнді тарихы бойынша «Жеті империяның астанасы» деп саналады. Археологиялық тізбекке сенетін болсақ, Делиде тарихи құндылықтары аса маңызды деген 60 000 ескерткіштер бар, олардың басым бөлігі бірнеше мың жылдар бұрын қаланғанғаны анықталған.
==Саясат==
Дели – миллионер қала, сонымен қатар тарихи қалаға әкімшілік және саясатты қала болу қызметтері жүктелген. Президенттік резинденция, министрліктер, жүз алпыс елдің елшіліктері орналасқан, мыңдаған газеттер мен БАҚ редакцияларының штаб пәтерлері шоғырланған. 1997 жылдан бастап Делидің ұлттық астаналық территориясы 9 ауданға бөлінген.
==Демографиялық инфо==
Дели – космополит қала, бүгінде бірнеше діндер мен ұлт өкілдері бейбіт өмір сүруде. Астана болғандықтан, көптеген шетелдік компаниялар мен олардың өкілдері, яғни шетел азаматтары тұрады.
2001 жылдың басындағы ұлт санағының берген деректері бойынша, шетелдік азаматтарды қоспағанда Делиде 13 782 976 адам тіркелген. Ал он жылдан кейін, яғни 2011 жылдық ұлттық санақ бойынша бұл сан үш еселеп, 16 314 838 адамға жеткен.
Ең көп таралған дін индуизм болып саналады (82 %), сонымен қатар мұсылмандардың саны – 11,7 %,сикхтардікі – 4,0 % және христиандардың саны 0,9 %-ға сәйкес келеді.
Хиндустани (яғни хинди және урду тілдерінен шыққан) ортақ әдеби тілі болып табылады, ал жазба тілдері – ағылшын тілі.
Делидің экономикалық өсуіне географиялық пайдалы жерде орналасуы да бірден бір көмегін тигізді десек те борлады. Дели қаласы су және тас жол тараптары бойынша Ауғаныстан, Иран, Орталық Азиямен шектесіп жатқандықтан, кеденнен де, су жолынан да пайда көзін көре алады.
==БАҚ==
Ең қызығы, ғаламтордың пайда болуының Делидің газет өндірісінің өнуіне еш зиянын тигізе алмағандығында. 2005 жылдан кейінгі статистикаға көңіл аударатын болсақ, түрлі тілде шығатын газеттердің таралымының осы күндері үш еселеп кеткенін аңғарамыз.
Еуропа елдерінің сүйіп тыңдайтын радио стансаларының Делиде популярлығы мүлде жоқтары да бар екен. Дегенмен де әр диапозон иелерінің өздерінің тұрақты тыңдармандары бар екендігін де мойындаймыз.
==Экология==
Миллиондаған тұрғындарға қызмет көрсететін қалалардың жағдайлары сияқты, Делидің ең басты проблемасы – экологиялық факторының көрсеткіштерінің күрт нашарлауында. Алты миллион көлік тіркелген Делидің көшелерін үзбей жаңартудан өткізіп тұратын өкімет өкілдерінің көлік санын азайту үшін, жанармайдың бағасымен ойнауы, таза, яғни қалдықсыз жанатын майларды саудаға түсіруі бірден бір көмегін тигізгені рас. Ауаның ластануы төрт жылдың ішінде үш есеген азайған.
 
== Транспорт ==
15 миллионнан астам тұрғыны бар Делидің көшелеріндегі автокөліктер 5 миллионнан асады. Үш аяқты авторикшалар негізінен адам тасымалдауға арналған. Газбен жүретін болған соң ба, жолақысы арзан, егер міне қалсаңыз, есеп таблосына қарап төлейсіз, әдетте 50 рупийден артық болмауы тиіс. Велорикша, ат арба, есек арба, өгіз, түйе жеккен арбалар жүк машиналарымен араласып, онсыз да тар жолды одан сайын тарылтады. Тротуар көп жерлерде жоқ, сондықтан кей кездерде қоқыс төгілген жерлермен жүруге де тура келеді. Үндістанның заңы бойынша жол қозғалысы бізге керісінше, көліктер жолдың сол жағымен жүреді. Сондықтан көшелерден жаяу өткенде алдымен оң жағыңызға қарап алыңыз, содан кейін солды байқайсыз.
«https://kk.wikipedia.org/wiki/Дели» бетінен алынған