|
'''Шақ категориясы''' - белгілі бір әрекетті немесе қалыпты көрсететін [[етістік]]тің үш нақты мезгілі: '''осы, өткен''' немесе '''келер''' [[шақ]]тышақты білдіруі.<ref>Орысша-қазақша түсіндірме сөздік: Лингвистика / Жалпы редакциясын басқарған э.ғ.д., профессор Е. Арын – Павлодар: «ЭКО» ҒӨФ. 2007. ISBN 9965-08-235-9</ref>
* ''' [[Абсолютті [[шақ]]''' - [[сөйлеу]] сәтіне байланысты анықталатын тура мағынасындағы [[шақ ]] (''Мен оқып жүрмін. Мен оқыганмыноқығанмын. Мен оцимыноқимын''). ▼ ISBN 9965-08-235-9</ref>
* '''[[Келер шақ]]''' - [[сөйлеу]] кезінен кейін, алдында болатын іс.
▲* '''Абсолютті [[шақ]]''' - [[сөйлеу]] сәтіне байланысты анықталатын тура мағынасындағы [[шақ]] (''Мен оқып жүрмін. Мен оқыганмын. Мен оцимын'').
* '''Келер [[Екінші келер шақ]]''' (алдыңғы келер шақ) - [[сөйлеу]] кезіненкезі кейінжағынан кейінгі, бірақ басқа құбылыстың немесе мезеттің алдында болатын, іс.
* ''' [[Гипотетикалық келер [[шақ]]''' - келер шақтағы [[ райлар|ашық рай]] мағынасындағы шартты бағыныңқы [[сөйлем]] [[баяндауыш]]ы. ▼* '''Екінші келер [[шақ]]''' (алдыңғы келер шақ) - [[сөйлеу]] кезі жағынан кейінгі, бірақ басқа құбылыстын немесе мезеттің алдында болатын, іс.
* ''' [[Дереу келер [[шақ]]''' (жақын келер шақ)- тура [[ сейлеусөйлеу]] кезінен кейін (әдетте '''осы шақ''' формаларында немесе сипаттама құрылыстар арқылы жасалатын) шаққа қатысты іс-қимыл белгісі. ▼▲* '''Гипотетикалық келер [[шақ]]''' - келер шақтағы [[райлар|ашық рай]] мағынасындағы шартты бағыныңқы [[сөйлем]] [[баяндауыш]]ы.
* ''' Күрделі[[Жай келер [[шақ]]''' - салыстырмалыабсолютті '''келер шақ'''. ▼▲* '''Дереу келер [[шақ]]''' (жақын келер шақ)- тура [[сейлеу]] кезінен кейін (әдетте '''осы шақ''' формаларында немесе сипаттама құрылыстар арқылы жасалатын) шаққа қатысты іс-қимыл белгісі.
* '''Жай[[Күрделі келер [[шақ]]''' - абсолюттісалыстырмалы '''келер шақ'''.
* ''' Негізгі [[ Негізгі шақ]]''' - [[синтаксистік бірлік]] ретіндегі берілген [[сөйлем]] еліктегі басқа [[шақ ]] формасына қарамастан берілген [[етістік]] формасының [[сөйлеу]] сәтіне ғана қатыстылығын білдіретін '''шақ категориясы'''. ▼▲* '''Күрделі келер [[шақ]]''' - салыстырмалы '''келер шақ'''.
* ''' [[Бұрынғы өткен [[шақ]]''' - ▼▲* '''Негізгі [[шақ]]''' - [[синтаксистік бірлік]] ретіндегі берілген [[сөйлем]] еліктегі басқа [[шақ]] формасына қарамастан берілген [[етістік]] формасының [[сөйлеу]] сәтіне ғана қатыстылығын білдіретін '''шақ категориясы'''.
*# Бұл мағынасында [[ етістік|болымсыз етістіктіңетістік]] тің '''өткен шақ''' тұлғасы көп мәртелі мэндемәнде қолданылады (''говаривал, хаживал''). Бұл тұрпатында осы (''хаживаю'') ''мен/немесе'' '''келер шақтың''' (''буду хаживать'') қатыстық тұрпаты жоқ. ▼▲* '''Бұрынғы өткен [[шақ]]''' -
*#* [[Бұрынғы еткенөткен [[шакшақ]] белгісіз [[ уакытуақыт]] ішінде ертеде болған, қайталанатын іс-кимылды көрсетеді: ''Здесь барин сиживал один (Пушкин). Я делывал с ними грибные набеги (Некрасов).'' ▼▲*# Бұл мағынасында [[етістік|болымсыз етістіктің]] '''өткен шақ''' тұлғасы көп мәртелі мэнде қолданылады (''говаривал, хаживал''). Бұл тұрпатында осы (''хаживаю'') ''мен/немесе'' '''келер шақтың''' (''буду хаживать'') қатыстық тұрпаты жоқ.
▲*#* Бұрынғы еткен [[шак]] белгісіз [[уакыт]] ішінде ертеде болған, қайталанатын іс-кимылды көрсетеді: ''Здесь барин сиживал один (Пушкин). Я делывал с ними грибные набеги (Некрасов).''
*#* Бұл тұлға '''бывало''' [[демеулік|демеулігімен]] жиі қосылады: ''Бывало, писывала кровью она в альбомы нежных дев (Пушкин).''
*#* [[Демеулік]] болуы бұл тұрпатқа бұрынғы іс-қимылды мұлде жоққа шығару мэнін бермейді: ''Такой маленький лошадки Гаврик еще никогда не видывал (Kamaee).'' Жалпы тұрпат ескірген;
*# [[Плюсквамперфект]] сияктысияқты.
* '''Инклзивті [[Инклзивті шақ]]''' - [[сөйлеу]] сәтіне қатысы бар [[перфект]] формасының қолданылуы (''Мен оны екі жылдан бері танимын; {{lang-en|I've known him for two years}}'').
* '''Осы [[Осы шақ]]''' - [[етістік]]тің [[грамматикалық форма]]сы, іс-қимылдың сөйлеп тұрған уақытпен бір мезгілде, әдеттегідей, созылыңқы тұрде болып жатқанын көрсетеді. Мысалы: [[Қазақ тілі]]нде іс-қимылдың нақ осы сәтте, әдеттегідей, сол сияқты созылыңқы мағынасы '''нақ осы шақ''' арқылы, ал іс-қимылдың ұздіксіз, [[күн]] сайын және ұнеміүнемі болып тұратын мағынасы '''ауыспалы осы шақ''' арқылы беріледі.
* '''[[Шұғыл осы [[шақ]]''' - '''осы шақтың''' аяқталған тұрпаты сиякты.
* '''[[Табельді осы [[шақ]]''' - кейде осы шаққа қолданалатын, өткен шақтың мэніндемәнінде және әлдебір [[автор]]дың жазбасының үзіндісі ретінде ұсынылатын пікірді жеткізу үшін пайдаланылатын атау.
* '''Белгілі [[Белгілі шақ]]''' - [[Перфект]]пен пара-пар.
* '''Қатыстық [[Қатыстық шақ]]''' - іс-қимылдың салдарлығын, яғни іс-әрекеттердің бұрын не келешекте бір -бірінен кейін болғандығын білдіретін [[шақ]] формасының қолданылуы.
* '''Өткен [[Өткен шақ]]''' - нақты [[грамматикалық мағына]]сы анықталмаған, сөйлеп тұрған сәтке дейін өтіп кеткен іс-қимылды білдіреді.
* '''[[Алда келер [[шақ]]''' - '''Екінші келер шақпен''' пара-пар.
* '''[[Ауыспалы [[шақ]]''' - жай ([[талдау]] емес, [[синтетика]]лықсинтетикалық) формалармен берілген [[шақ]].
* '''Өткен [[Өткен шақ]]''' ({{lang-la|praeteritum}}) - етістіктен болған іс-эрекет, қи- мылдыңқимылдың өткен кезде, сөйлеп тұрған мерзімнен бұрын біткендігін көрсететін [[етістік]] [[шақ]]қтарының бірі. '''Өткен шақ''' формалары [[синтетика]]лықсинтетикалық және [[аналитика]]лықаналитикалық болып келеді. Кейбір тілдерде бір [[етістік]] мэнімәні мен қолданылатын кұралдарыменқұралдарымен ерекшеленетін '''Өткен шақ''' бірнеше тұрінтүрін жасайды. [[Қазақ тілі]]нде жуықта болған сенімді іс-әрекеттің іске асқаны жедел өткен шақ түрінде беріледі. Қимыл-әрекеттің өте ертеде, бұрын өткенін сөйлеушінің оның қасында болмай, басқа айғаққа сүйеніп оқып, естіп хабарлағандай етіп жеткізуі ежелгі (бұрыңғыбұрынғы) '''өткен шақ''' түрінде болады.
* '''Күрделі [[Күрделі шақ]]''' - шақтың құрмалас (сараптамалық, [[перифрастика]]лық) формасы.
==Тағы қараныз:==
* [[Етістік]]
| 