Халел Досмұхамедов: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

Content deleted Content added
ш -Санат:Тұлғалар; ± 2 санат (HotCat құралының көмегімен)
11-жол:
| spouse =
}}
'''Халел Досмұхамедов'''<ref>Жантану атауларының түсіндірме сөздігі. — Алматы: "Сөздік-Словарь", 2006. - 384 бет. ISBN 9965-409-98-6</ref> &nbsp;(24.04.1883-1939) — [[Алаш қозғалысы]]ның қайраткері, дәрігер, ұстаз, ғалым. Мамандығы дәрігер бола тұрса да, қоғам өмірінің сан салалы мәселелеріне араласқан көп қырлы дарын: саяси және қоғам қайраткері, тарихшы, табиғаттанушы, тілтанушы, әдебиетші, ауыз әдебиетінің сирек үлгілерін жинап, насихаттаушы, шебер аудармашы.<ref>Батыс Қазақстан облысы. Энциклопедия. — Алматы: «Арыс» баспасы, 2002 жыл. ISBN 9965-607-02-8</ref><ref>Жантану атауларының түсіндірме сөздігі. — Алматы: "Сөздік-Словарь", 2006. - 384 бет. ISBN 9965-409-98-6</ref>
 
[[1883]] жылы сәуірідің 24 бұрынғы [[Орал облысы]], [[Гурьев|Гурьев уезі]], [[Тайсойған Құмы|Тайсойған бо­лысыболысы]], (қазіргі [[Атырау облысы]] [[Қызылқоға ауданы]]) [[Тайсойған Құмықұмы|Тайсойған]] құмында №4 ауылында дүниеге кел­ген.
 
Ағасы Дәулетүмбет Машақұлының ықпалымен әкесі Досмұхамед ауыл [[молда]]сынан хат таныған Халелді жергілікті орыс қазақ мектебіне береді. Мектепті жақсы бітірген Халел 1894 жылы [[Теке (қала)|Теке]] қаласындағы Орал әскери-реалдық училищесінің даярлық класына қабылданып, оны үздік бітіреді де, тағы бір жылға қосымша класта оқуға қалдырылады.
 
Сосын [[Санкт-Петербор]] императорлық әскери-медицина академия­сына латын тілінен қосымша емтихан тап­сырыптапсырып түскен.
 
Студенттік өмірі империяның саяси толқуларға толы кезеңімен тұстас келіп, оның саяси білімін жетілдіріп, қалып­тасуынақалыптасуына әсер етті. Ол осы жылдары ел ішінде үгіт-насихат жүргізіп, жергілікті «[[Фикр]]» (Пікір), «[[Уральский листок]]» газеттеріне ма­қа­лалармақалалар жазып, саяси толқулардың мән-жайын халыққа түсіндіріп отырды.
 
[[1905]] жылы [[Орал]] қаласында бес облыстың делегаттары жиналған съезде кадеттер партиясының жергілікті бөлімшесі құрылған. Қазақ конституциялық-демократиялық пар­тиясының 9 адамнан тұратын Орталық комитетіне [[Қаратаев Бақытжан Бейсәліұлы|Б.Қаратаев]], [[Бақыткереев­|М.Бақыткереев­тер­мен]]Бақыткереевтермен бірге сайланды.
 
[[Сурет:Халел Досмұхамедов.jpg|thumb|left|300px]]
[[1909]] жылы академияны үздік дәрежелі дәрігер атағымен, Алтын медальмен бітіріп, офицер ретінде кесімді мерзімдегі әскери міндетін өтеуге жіберілді. Алдымен [[Пермь губерниясы]] губерниясынданда, кейін 2-Түркістан, 2-Орал қазақ-орыс атқыштар батальонында әскери кіші дәрігерлік қызмет атқарды.
 
[[1912]], [[1913]] және [[1915]] жылдары оба індетіне қарсы күрес ісіне қатысты. Бұл еңбектері үшін Им­ператорлық қола медальмен марапатталды.
 
[[1913]]-[[1918|18]] жылдары «[[Қазақ]]» газетінде «Тамыр дәрі хақында», «Сары кезік &nbsp;— сүзек», «Жұқ­палы ауру хақында» сынды кәсіби, әлеу­мет­тікәлеуметтік-саяси тақырыптарда мақалалар жариялап, өзіндік ой-пікірін білдіріп тұрды. «Как бороться с чумой среди киргизского народа» ([[1916]]) деген кітабы өз кезеңінде оба індетіне қарсы күрестің әдіс-тәсілдерін түгел қам­тығанқамтыған еңбек болды.
 
Ресейдегі [[Ақпан төң­керісітөңкерісі]]нен кейін қазақ даласында облыстық, жалпы қазақ съездерін ұйымдастырып, өткізуге атсалысты. Сәуір айында 800-ден аса делегаттың қатысуымен өткен [[Орал]] облыстық қазақ съезінде [[Досмұхамедов, Жаһанша|Ж.Досмұхамедовпен]] бірге «Орал облысының далалық бөлігін басқарудың уақытша ережелері» атты жергілікті және облыстық деңгейдегі басқару жүйесін толық қамтыған заң жобасын ұсынып, оған делегаттар бірауыздан дауыс берді.
 
[[Мәскеу]]де өткен Бүкілресейлік мұсыл­мандармұсылмандар съезіне қатысып, І жалпықазақ съезінен Бүкілресейлік құрылтай жиналы­сынажиналысына депутаттыққа кандидат ретінде ұсынылды.
 
[[1917]] жылы ІІ жалпықазақ съезінде жарияланған [[Алашорда]] үкіметі &nbsp;— Ұлт кеңесі құрамына сайланды. [[Алаш]] қайраткерлерімен бірге бірінші кезекте халықты бүліншіліктен қорғайтын ұлттық әскер &nbsp;— халық мили­циясынмилициясын жасақтауға, [[Алаш]] қорын құруға, елден алым-салық қаражат жинау ісіне күш салды. Уақытша үкіметтен билікті күшпен тартып алған большевиктердің үстемдігі нығайған тұста, Кеңес үкіметінің басшысы [[Ленин Владимир Ильич|В.И.Ленинмен]], Ұлт істері жөніндегі халық комиссары [[Сталин Иосиф Виссарионович|И.В.Сталинмен]] бетпе-бет келіссөздер жүргізеді. Большевиктер Кеңес өкіметін толық мойындап, сөзсіз бағынуды талап етсе, олар [[Алашорда]]ға ішінара билік беру (заң шығару, атқарушы билік, сот жүргізу, өз әскері болу), қазақтар шоғыр­ланғаншоғырланған жерлерді түгел қазақтарға қайтару, әр жерде кеңес органдары тұтқындаған алаш қайраткерлерін түрмеден босату, оларды қудалауды тоқтату, қаржылай көмек беру сияқты маңызды мәселелерді өткір қоя білді.
 
1918 жылы [[Жымпиты]] қаласында өткен [[Орал]] өңірі қазақтарының 4-съезінде Қазақстанның бүкіл батыс өңіріне ықпал етерлік ұлттық-территориялық құрылым &nbsp;— «Ойыл уәлаяты уақытша үкіметін» жария­лауғажариялауға қатысты. Сол жылы қыркүйек айының ортасында Кеңес өкіметіне қарсы күштердің Уфа директориясын жариялау мәжілісіне жиналған Алашорда қайраткерлері бұл құрылымды қолдап, оған «Алашорданың батыс бөлімшесі» деген ат берді. Осы кезеңде Халел Алашорданың атты әскерін ұйым­дас­тырыпұйымдастырып, [[Самара]]дағы Комуч үкіметінен қару-жарақ алуға, Ұлттық банк ашуға, баспахана, «[[Еркін қазақ]]» газетін шығаруға көп еңбек сіңірді.
 
[[Алашорда]] таратылғаннан кейін басқа қазақ зиялылары секілді Халел де жаңа өкіметтің жұмысына тартылады.
 
[[1920]] жылы 21 тамызда [[Түркістан]] рес­публикасыреспубликасы халық ағарту комиссариаты жаны­нанжанынан Түркістан халықтарының оқу-ағарту, мәдени Һәм ғылыми мұқтаждарын өтеу үшін арнайы ұйымдастырылған Білім комиссия­сыныңкомиссиясының мүшелігіне, кейін төрағалығына сайланды. [[Ташкент]]тегі халық ағарту институтында оқытушысы болды.
 
Орта Азия (Түркістан) университеті медицина факультетінің хирургиялық емхана­сындаемханасында ординатор, Түркістан денсаулық сақтау халық комиссариаты алқасының мүшесі және емдеу-санитарлық бөлімінің меңгерушісі болды.
 
Орта Азия мемлекеттік баспа коллегиясының, кейін Қазақ мемлекеттік баспасы Шығыс бөлімінің меңгерушісі, Қазақ мемлекеттік баспа басқармасы меңгерушісінің орынбасары қызметтерін атқара жүріп, отандық ғылымның дамуына да мол үлес қосты. Халел Досмұхамедов бір өзі бірнеше қызметтер атқара жүріп, ұлттық мектептердің ғылыми терминология жасау ісіне ат салысады. Жер жерлерде қаулап ашыла бастаған жүйесін құруға, қазақ тіліндегі ғылыми терминология жасау ісіне ат салысады. Жер жерлерде қаулап ашыла бастаған ұлттық мектептерге ана тілінде оқулық жазу қажет болады. Осындай қажеттілік Халелді атқарып жүрген толып жатқан қоғамдық қызметерін ана тіліндегі оқулықтар жазумен және оны шығару жұмыстарымен ұштастыра жүргізуге мәжбүр етті.<ref>Саяси түсіндірме сөздік. – Алматы, 2007.
49-жол:
Ол «Табиғаттану», «Жануарлар», «Адамның тән тірлігі» (қазақша орысша жаратылыстану сөздігі), «Оқушы­лардың денсаулығын сақтау», «Дене бітімі және оның жұмысы туралы әңгімелер», «Сүйектілер туралы» т.б. оқулықтар мен ғылыми еңбектер жазды.
 
Ол қазақ халқының тілі мен әдебиетіне, тарихына қатысты материалдар жинақтап, тілдің дыбыс жүйесінің өзекті мәселесі &nbsp;— сингармонизм заңын зерттеді, «[[Қазақ-қырғыз тілдеріндегі сингармонизм заңы]]», «[[Шернияз шешен]]», «Алаш не сөз», «Бұқарадағы Көгілташ медресесін салу туралы әпсана», «Тіллә-Қары мен Ширдор медреселерін салғызған Жалаңтөс батыр шежіресі», «[[Диуани лұғат ат-түрік]]», «Кенесарының соңғы күндері», «Қазақ әдебие­тініңәдебиетінің тарихы» сияқты, т.б. ғылыми-теориялық еңбектер жазып қалдырды. «[[Мұрат ақын]] сөзі]]», «[[Исатай  — Махамбет]]», «[[Аламан]]» жинақтарын шығарды.<ref>«Алаш» қозғалысы. Алматы, 2008. ISBN 9965-32-715-7</ref>
 
Сондай ақ оның қаламы жүйрік журналист болғанын қазақ тілінде шығып тұрған «[[Шолпан]]», «[[Ақ жол]]», «[[Еңбекші Қазақ газеті|Еңбекші қазақ]]», «[[Сәуле]]» сияқты газет журнал беттерінде жарияланған мақалаларынан айқын көруге болады. Ол сонымен бірге қазақ қырғыз білім комиссиясы жанынан «Сана» журналын шығарып, өзі соның редакторы болған.
 
1924 жылы [[Ресей Ғылымғылым Академиясыакадемиясы]]ның Орталық өлкетану бюросының корреспондент-мүшесі болып сайланады, осы жылы Түркістан халық ағарту комиссариаты атынан Орынборда өткен қазақ білімпаздарының, Мәскеудегі Бүкілре­сей­лікБүкілресейлік денсаулық сақтау қызметкерлерінің съез­дерінесъездеріне қатысты.
 
Өзі проректор болып істейтін, халқымыздың алғашқы жоғары оқу орны Қазақ педагогика институтының негізінде Қазақ мемлекеттік университетін ұйымдастыру жөнін­­дегіжөніндегі комиссияның төрағасы, оның бірінші проректоры болып тағайындалады. Қазақ педагогика инсти­тутыныңинститутының доценті, Қазақ мемлекеттік университетінің әкімшілік-шаруашылық бөлі­мініңбөлімінің басшысы, осы оқу орнының профессоры болды.
 
Алайда, келесі жылы Кеңес өкіметі ұйымдастырған қуғын-сүргін саясаты кезінде тұтқындалып, ОГПУ үштігінің шешімімен [[Воронеж]] қаласына 5 жылға жер аударылды. Онда жүріп Денсаулық сақтау және гигиена институтында бөлім меңгерушісі, балаларды ем­деуемдеу-сақтандыру амбулаториясы мең­герушісінің орынбасары секілді қызмет істеді. Соңғы бір жыл кесімді мерзімі бітсе де елге оралмады.
1938 жылы 26 шілдеде жалған саяси айыппен екінші рет тұтқынға алынып әуелі [[Мәскеу]], кейін [[Алматы]] түрмесінде отырды. 1939 жылы 24 сәуірде әскери трибуналдың үкімімен ату жазасына кесілді. <!--1937 жылы әскери трибуналдың үкімімен атылды.-->
63-жол:
Оның ісі тек 1958 жылы 28 ақпанда <!--11 ақпанда--> Қазақ КСР Жоғарғы сотының Қылмыстық істер коллегиясында қайта қаралып ақталды
 
Қазір туған жері [[Атырау облысы]] [[Миялы кен­тікенті]]нде оған ескерткіш қойылған. [[Атырау]] уни­верситетінеуниверситетіне, [[Алматы]] және [[Атырау]] қалаларын­дағықалаларындағы бір-бір көшеге есімі берілген.<ref>“Қазақстан”: Ұлттық энцклопедия/Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы “Қазақ энциклопедиясы” Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9</ref><ref>“ Қазақ әдебиеті. Энциклопедиялық анықтамалық. — Алматы: «Аруна Ltd.» ЖШС, 2010 жыл.ISBN 9965-26-096-6</ref>
 
==Тағы қараныз==
72-жол:
http://www.kazinform.kz/kaz/article/1204917
 
==Дереккөздер</span>==
<references/>
 
{{Алаш Орда}}
 
{{wikify}}
 
{{DEFAULTSORT:Досмұхамедов, Халел}}
[[Санат:Тұлғалар]]
[[Санат:1883 жылы туғандар]]
[[Санат:1937 жылы қайтыс болғандар]]
[[Санат:Саяси қуғын-сүргін құрбандары]]
[[Санат:ТілтанушыларҚазақ тілін зерттеушілер]]
 
[[Санат:Қазақстан саясаткерлерімемлекет қайраткерлері]]
[[Санат:«Алаш» қозғалысы]]