| spouse =
}}
'''Халел Досмұхамедов'''<ref>Жантану атауларының түсіндірме сөздігі. — Алматы: "Сөздік-Словарь", 2006. - 384 бет. ISBN 9965-409-98-6</ref> (24.04.1883-1939) — [[Алаш қозғалысы]]ның қайраткері, дәрігер, ұстаз, ғалым. Мамандығы дәрігер бола тұрса да, қоғам өмірінің сан салалы мәселелеріне араласқан көп қырлы дарын: саяси және қоғам қайраткері, тарихшы, табиғаттанушы, тілтанушы, әдебиетші, ауыз әдебиетінің сирек үлгілерін жинап, насихаттаушы, шебер аудармашы.<ref>Батыс Қазақстан облысы. Энциклопедия. — Алматы: «Арыс» баспасы, 2002 жыл. ISBN 9965-607-02-8</ref><ref>Жантану атауларының түсіндірме сөздігі. — Алматы: "Сөздік-Словарь", 2006. - 384 бет. ISBN 9965-409-98-6</ref>
[[1883]] жылы сәуірідің 24 бұрынғы [[Орал облысы]], [[Гурьев|Гурьев уезі]], [[Тайсойған Құмы|Тайсойған болысыболысы]], (қазіргі [[Атырау облысы]] [[Қызылқоға ауданы]]) [[Тайсойған Құмықұмы|Тайсойған]] құмында №4 ауылында дүниеге келген.
Ағасы Дәулетүмбет Машақұлының ықпалымен әкесі Досмұхамед ауыл [[молда]]сынан хат таныған Халелді жергілікті орыс қазақ мектебіне береді. Мектепті жақсы бітірген Халел 1894 жылы [[Теке (қала)|Теке]] қаласындағы Орал әскери-реалдық училищесінің даярлық класына қабылданып, оны үздік бітіреді де, тағы бір жылға қосымша класта оқуға қалдырылады.
Сосын [[Санкт-Петербор]] императорлық әскери-медицина академиясына латын тілінен қосымша емтихан тапсырыптапсырып түскен.
Студенттік өмірі империяның саяси толқуларға толы кезеңімен тұстас келіп, оның саяси білімін жетілдіріп, қалыптасуынақалыптасуына әсер етті. Ол осы жылдары ел ішінде үгіт-насихат жүргізіп, жергілікті «[[Фикр]]» (Пікір), «[[Уральский листок]]» газеттеріне мақалалармақалалар жазып, саяси толқулардың мән-жайын халыққа түсіндіріп отырды.
[[1905]] жылы [[Орал]] қаласында бес облыстың делегаттары жиналған съезде кадеттер партиясының жергілікті бөлімшесі құрылған. Қазақ конституциялық-демократиялық партиясының 9 адамнан тұратын Орталық комитетіне [[Қаратаев Бақытжан Бейсәліұлы|Б.Қаратаев]], [[Бақыткереев|М.Бақыткереевтермен]]Бақыткереевтермен бірге сайланды.
[[Сурет:Халел Досмұхамедов.jpg|thumb|left|300px]]
[[1909]] жылы академияны үздік дәрежелі дәрігер атағымен, Алтын медальмен бітіріп, офицер ретінде кесімді мерзімдегі әскери міндетін өтеуге жіберілді. Алдымен [[Пермь губерниясы]] губерниясынданда, кейін 2-Түркістан, 2-Орал қазақ-орыс атқыштар батальонында әскери кіші дәрігерлік қызмет атқарды.
[[1912]], [[1913]] және [[1915]] жылдары оба індетіне қарсы күрес ісіне қатысты. Бұл еңбектері үшін Императорлық қола медальмен марапатталды.
[[1913]]-[[1918|18]] жылдары «[[Қазақ]]» газетінде «Тамыр дәрі хақында», «Сары кезік — сүзек», «Жұқпалы ауру хақында» сынды кәсіби, әлеуметтікәлеуметтік-саяси тақырыптарда мақалалар жариялап, өзіндік ой-пікірін білдіріп тұрды. «Как бороться с чумой среди киргизского народа» ([[1916]]) деген кітабы өз кезеңінде оба індетіне қарсы күрестің әдіс-тәсілдерін түгел қамтығанқамтыған еңбек болды.
Ресейдегі [[Ақпан төңкерісітөңкерісі]]нен кейін қазақ даласында облыстық, жалпы қазақ съездерін ұйымдастырып, өткізуге атсалысты. Сәуір айында 800-ден аса делегаттың қатысуымен өткен [[Орал]] облыстық қазақ съезінде [[Досмұхамедов, Жаһанша|Ж.Досмұхамедовпен]] бірге «Орал облысының далалық бөлігін басқарудың уақытша ережелері» атты жергілікті және облыстық деңгейдегі басқару жүйесін толық қамтыған заң жобасын ұсынып, оған делегаттар бірауыздан дауыс берді.
[[Мәскеу]]де өткен Бүкілресейлік мұсылмандармұсылмандар съезіне қатысып, І жалпықазақ съезінен Бүкілресейлік құрылтай жиналысынажиналысына депутаттыққа кандидат ретінде ұсынылды.
[[1917]] жылы ІІ жалпықазақ съезінде жарияланған [[Алашорда]] үкіметі — Ұлт кеңесі құрамына сайланды. [[Алаш]] қайраткерлерімен бірге бірінші кезекте халықты бүліншіліктен қорғайтын ұлттық әскер — халық милициясынмилициясын жасақтауға, [[Алаш]] қорын құруға, елден алым-салық қаражат жинау ісіне күш салды. Уақытша үкіметтен билікті күшпен тартып алған большевиктердің үстемдігі нығайған тұста, Кеңес үкіметінің басшысы [[Ленин Владимир Ильич|В.И.Ленинмен]], Ұлт істері жөніндегі халық комиссары [[Сталин Иосиф Виссарионович|И.В.Сталинмен]] бетпе-бет келіссөздер жүргізеді. Большевиктер Кеңес өкіметін толық мойындап, сөзсіз бағынуды талап етсе, олар [[Алашорда]]ға ішінара билік беру (заң шығару, атқарушы билік, сот жүргізу, өз әскері болу), қазақтар шоғырланғаншоғырланған жерлерді түгел қазақтарға қайтару, әр жерде кеңес органдары тұтқындаған алаш қайраткерлерін түрмеден босату, оларды қудалауды тоқтату, қаржылай көмек беру сияқты маңызды мәселелерді өткір қоя білді.
1918 жылы [[Жымпиты]] қаласында өткен [[Орал]] өңірі қазақтарының 4-съезінде Қазақстанның бүкіл батыс өңіріне ықпал етерлік ұлттық-территориялық құрылым — «Ойыл уәлаяты уақытша үкіметін» жариялауғажариялауға қатысты. Сол жылы қыркүйек айының ортасында Кеңес өкіметіне қарсы күштердің Уфа директориясын жариялау мәжілісіне жиналған Алашорда қайраткерлері бұл құрылымды қолдап, оған «Алашорданың батыс бөлімшесі» деген ат берді. Осы кезеңде Халел Алашорданың атты әскерін ұйымдастырыпұйымдастырып, [[Самара]]дағы Комуч үкіметінен қару-жарақ алуға, Ұлттық банк ашуға, баспахана, «[[Еркін қазақ]]» газетін шығаруға көп еңбек сіңірді.
[[Алашорда]] таратылғаннан кейін басқа қазақ зиялылары секілді Халел де жаңа өкіметтің жұмысына тартылады.
[[1920]] жылы 21 тамызда [[Түркістан]] республикасыреспубликасы халық ағарту комиссариаты жанынанжанынан Түркістан халықтарының оқу-ағарту, мәдени Һәм ғылыми мұқтаждарын өтеу үшін арнайы ұйымдастырылған Білім комиссиясыныңкомиссиясының мүшелігіне, кейін төрағалығына сайланды. [[Ташкент]]тегі халық ағарту институтында оқытушысы болды.
Орта Азия (Түркістан) университеті медицина факультетінің хирургиялық емханасындаемханасында ординатор, Түркістан денсаулық сақтау халық комиссариаты алқасының мүшесі және емдеу-санитарлық бөлімінің меңгерушісі болды.
Орта Азия мемлекеттік баспа коллегиясының, кейін Қазақ мемлекеттік баспасы Шығыс бөлімінің меңгерушісі, Қазақ мемлекеттік баспа басқармасы меңгерушісінің орынбасары қызметтерін атқара жүріп, отандық ғылымның дамуына да мол үлес қосты. Халел Досмұхамедов бір өзі бірнеше қызметтер атқара жүріп, ұлттық мектептердің ғылыми терминология жасау ісіне ат салысады. Жер жерлерде қаулап ашыла бастаған жүйесін құруға, қазақ тіліндегі ғылыми терминология жасау ісіне ат салысады. Жер жерлерде қаулап ашыла бастаған ұлттық мектептерге ана тілінде оқулық жазу қажет болады. Осындай қажеттілік Халелді атқарып жүрген толып жатқан қоғамдық қызметерін ана тіліндегі оқулықтар жазумен және оны шығару жұмыстарымен ұштастыра жүргізуге мәжбүр етті.<ref>Саяси түсіндірме сөздік. – Алматы, 2007.
Ол «Табиғаттану», «Жануарлар», «Адамның тән тірлігі» (қазақша орысша жаратылыстану сөздігі), «Оқушылардың денсаулығын сақтау», «Дене бітімі және оның жұмысы туралы әңгімелер», «Сүйектілер туралы» т.б. оқулықтар мен ғылыми еңбектер жазды.
Ол қазақ халқының тілі мен әдебиетіне, тарихына қатысты материалдар жинақтап, тілдің дыбыс жүйесінің өзекті мәселесі — сингармонизм заңын зерттеді, «[[Қазақ-қырғыз тілдеріндегі сингармонизм заңы]]», «[[Шернияз шешен]]», «Алаш не сөз», «Бұқарадағы Көгілташ медресесін салу туралы әпсана», «Тіллә-Қары мен Ширдор медреселерін салғызған Жалаңтөс батыр шежіресі», «[[Диуани лұғат ат-түрік]]», «Кенесарының соңғы күндері», «Қазақ әдебиетініңәдебиетінің тарихы» сияқты, т.б. ғылыми-теориялық еңбектер жазып қалдырды. «[[Мұрат ақын]] сөзі]]», «[[Исатай — Махамбет]]», «[[Аламан]]» жинақтарын шығарды.<ref>«Алаш» қозғалысы. Алматы, 2008. ISBN 9965-32-715-7</ref>
Сондай ақ оның қаламы жүйрік журналист болғанын қазақ тілінде шығып тұрған «[[Шолпан]]», «[[Ақ жол]]», «[[Еңбекші Қазақ газеті|Еңбекші қазақ]]», «[[Сәуле]]» сияқты газет журнал беттерінде жарияланған мақалаларынан айқын көруге болады. Ол сонымен бірге қазақ қырғыз білім комиссиясы жанынан «Сана» журналын шығарып, өзі соның редакторы болған.
1924 жылы [[Ресей Ғылымғылым Академиясыакадемиясы]]ның Орталық өлкетану бюросының корреспондент-мүшесі болып сайланады, осы жылы Түркістан халық ағарту комиссариаты атынан Орынборда өткен қазақ білімпаздарының, Мәскеудегі БүкілресейлікБүкілресейлік денсаулық сақтау қызметкерлерінің съездерінесъездеріне қатысты.
Өзі проректор болып істейтін, халқымыздың алғашқы жоғары оқу орны Қазақ педагогика институтының негізінде Қазақ мемлекеттік университетін ұйымдастыру жөніндегіжөніндегі комиссияның төрағасы, оның бірінші проректоры болып тағайындалады. Қазақ педагогика институтыныңинститутының доценті, Қазақ мемлекеттік университетінің әкімшілік-шаруашылық бөлімініңбөлімінің басшысы, осы оқу орнының профессоры болды.
Алайда, келесі жылы Кеңес өкіметі ұйымдастырған қуғын-сүргін саясаты кезінде тұтқындалып, ОГПУ үштігінің шешімімен [[Воронеж]] қаласына 5 жылға жер аударылды. Онда жүріп Денсаулық сақтау және гигиена институтында бөлім меңгерушісі, балаларды емдеуемдеу-сақтандыру амбулаториясы меңгерушісінің орынбасары секілді қызмет істеді. Соңғы бір жыл кесімді мерзімі бітсе де елге оралмады.
1938 жылы 26 шілдеде жалған саяси айыппен екінші рет тұтқынға алынып әуелі [[Мәскеу]], кейін [[Алматы]] түрмесінде отырды. 1939 жылы 24 сәуірде әскери трибуналдың үкімімен ату жазасына кесілді. <!--1937 жылы әскери трибуналдың үкімімен атылды.-->
Оның ісі тек 1958 жылы 28 ақпанда <!--11 ақпанда--> Қазақ КСР Жоғарғы сотының Қылмыстық істер коллегиясында қайта қаралып ақталды
Қазір туған жері [[Атырау облысы]] [[Миялы кентікенті]]нде оған ескерткіш қойылған. [[Атырау]] университетінеуниверситетіне, [[Алматы]] және [[Атырау]] қалаларындағықалаларындағы бір-бір көшеге есімі берілген.<ref>“Қазақстан”: Ұлттық энцклопедия/Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы “Қазақ энциклопедиясы” Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9</ref><ref>“ Қазақ әдебиеті. Энциклопедиялық анықтамалық. — Алматы: «Аруна Ltd.» ЖШС, 2010 жыл.ISBN 9965-26-096-6</ref>
==Тағы қараныз==
http://www.kazinform.kz/kaz/article/1204917
==Дереккөздер</span>==
<references/>
{{Алаш Орда}}
{{wikify}}
{{DEFAULTSORT:Досмұхамедов, Халел}}
[[Санат:Тұлғалар]]
[[Санат:1883 жылы туғандар]]
[[Санат:1937 жылы қайтыс болғандар]]
[[Санат:Саяси қуғын-сүргін құрбандары]]
[[Санат:ТілтанушыларҚазақ тілін зерттеушілер]]
[[Санат:Қазақстан саясаткерлерімемлекет қайраткерлері]]
[[Санат:«Алаш» қозғалысы]]
|