Жанартау: Нұсқалар арасындағы айырмашылық
Content deleted Content added
Өңдеу түйіні жоқ |
|||
3-жол:
[[Сурет:Submarine Eruption-numbers.svg|thumb|right|200px|Су асты жанартау]]
'''Жанартау''' — төбесінде шұңқырға ұқсас кратері не ойысы бар, көбінесе [[конус]] немесе [[күмбез]] тәріздес болып келетін геологиялық түзілім. Ол терендік магмалық ошақтардан жер бетіне [[лава]]лар, [[ыстық газдар]] мен [[бу]]лар, сондай-ақ тау жыныстарының сынықтарын атқылап тұратын жер қыртысындағы каналдар мен жарықтардың үстінде пайда болады
== Этимологиясы ==
▲Жанартау — төбесінде шұңқырға ұқсас кратері не ойысы бар, көбінесе [[конус]] немесе [[күмбез]] тәріздес болып келетін геологиялық түзілім. Ол терендік магмалық ошақтардан жер бетіне [[лава]]лар, [[ыстық газдар]] мен [[бу]]лар, сондай-ақ тау жыныстарының сынықтарын атқылап тұратын жер қыртысындағы каналдар мен жарықтардың үстінде пайда болады. Атқылау каналдарының пішініне сәйкес жанартауларды ''орталық'' және ''жарықтық'' деп бөледі. Мұның екеуі де әрекетті, тыныштанған және сөнген болуы мүмкін. Жанартаулық атқылаудың типі, магманың мөлшері мен құрамы жанартаудың пішіні мен биіктігін анықтайды. Оның ең көп тараған типтері: [[конус тәріздес жанартау]] (атқыламасында сынық материалдар басым кезінде), күмбез тәріздес жанартау (тұтқыр лаваның сығымдалуы кезінде) және көлбеу қалқан тәріздес жанартау (сұйық лава аққан кезде). Жанартаудың бір рет қана атқылауы кезінде пайда болған түзілімді [[моногендік жанартау]], бірнеше рет атқылаудан пайда болған түзілімді [[полигендік жанартау]] деп атайды. Жанартау жылына жер бетіне 5 – 6 км3 жанартаулық материалдар шығарады, оның 80%-ы су асты жанартауларына, 20%-ы құрлықтағы жанартауларға тиесілі.<ref name="ReferenceA">Қазақ тілі термиңдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі: [[География]] және [[геодезия]]. — [[Алматы]]: "Мектеп" баспасы, 2007. — 264 бет. ISBN 9965-36-367-6</ref>
Жанартау, латынша {{lang-la|vulcanus}} – «от», «жалын» деген мағынаны білдіреді. Бұл сөз Ежелгі римдіктердің мифологиясындағы от құдайы ұғымынан шыққан.
== Жанартауладың жіктелуі ==
=== Атқылау каналдарының пішіні ===
Атқылау каналдарының пішініне сәйкес жанартауларды
* ''орталық'' және
* ''жарықтық'' деп бөледі.
Мұның екеуі де әрекетті, тыныштанған және сөнген болуы мүмкін.
=== Типтері ===
Жанартаулық атқылаудың типі, магманың мөлшері мен құрамы жанартаудың пішіні мен биіктігін анықтайды. Оның ең көп тараған типтері:
*[[конус тәріздес жанартау]] (атқыламасында сынық материалдар басым кезінде),
* күмбез тәріздес жанартау (тұтқыр лаваның сығымдалуы кезінде) және
* көлбеу қалқан тәріздес жанартау (сұйық лава аққан кезде).
=== Атқылау саны ===
Атқылау санына байланысты:
* Жанартаудың бір рет қана атқылауы кезінде пайда болған түзілімді [[моногендік жанартау]],
* бірнеше рет атқылаудан пайда болған түзілімді [[полигендік жанартау]] деп атайды.
==Жанартаулар туралы таңғажайып деректер==▼
* • Ең үлкен жанартау - Гавайядағы Мауна - Лоа, оның кратерінің ені 10 километр және терендігі 180 километр. Бұл жанартаудың 80 % - нан артығы мұхит астында жатыр. ▼
* • Ең биік әрекеттегі жанартау - Оңтүстік Америкадағы Охос - дель- Саладо. Оның биіктігі - 6 887 метр. ▼
* • Ең тынымсыз жанартау - Гавайядағы Килауэа, ол 1983 жылдың бастап үздіксіз аткылап жатыр. Оның көшкінінің ағындары 10 шаршы километрден артық аумақты жауып тастады. ▼
* • Әлемде 800 - ден астам әрекеттегі жанартаулар бар. Олардың көпшілігі Индонезияда, 200 - ге жуық. ▼
* • 1815 жылы Индонезияда Тамбора жанартауының атқылауынан 90 000 адам қаза тапты. ▼
<ref>Сұрақ және жауап. Энциклопедия</ref>▼
[[Сурет:MSH80 st helens eruption plume 07-22-80.jpg|left|thumb| alt=A.|270 px|Сент-Хеленс жанартауының атқылауы. 1980 ж.]]
=== Орналасуы ===
Орналасуына байланысты:
* Су асты жанартауы: 3 – 4 км тереңдіктегі [[лава]]лық жарықтардан тыныш күйде шығып жатады, бірақ оларды тікелей бақылау мүмкін емес. ▼
* Жер үсті жанартаулары атпа өнімдерінен құралады, ол орталық кратері бар конус пішінді тау түрінде болады. ▼
=== Белсендігі ===
Белсендігіне байланысты:
* потенциалды сөнбеген,
* шартты түрде сөнген және
* сөнген болып жіктеледі.
Сөнбеген жанартауға соңғы 3500 жылғы тарихи кезеңде атқылаған не ыстық газдар мен су шығарған жанартаулар жатады, олардың жалпы саны 947 (2008).
▲Су асты жанартауы 3 – 4 км тереңдіктегі [[лава]]лық жарықтардан тыныш күйде шығып жатады, бірақ оларды тікелей бақылау мүмкін емес.
▲Жер үсті жанартаулары атпа өнімдерінен құралады, ол орталық кратері бар конус пішінді тау түрінде болады.
▲Сөнбеген жанартаулардың ең жоғары салыстырмалы биіктігі – мұхиттарда 9 км, аралдарда 6 км, таулы өңірлерде 3 км-ге жетеді. Жердегі сөнбеген жанартаулардың орташа биіктігі 1750 м, көлемі 85 км3.
=== Шығу жолдары ===
▲Жанартаулар сөнбеген, потенциалды сөнбеген, шартты түрде сөнген және сөнген болып жіктеледі. Сөнбеген жанартауға соңғы 3500 жылғы тарихи кезеңде атқылаған не ыстық газдар мен су шығарған жанартаулар жатады, олардың жалпы саны 947 (2008). Потенциалды сөнбеген жанартауға 3500 – 13500 ж. ішінде байқалған голоцен дәуірінің жанартаулары жатады, олардың саны 1343. Голоцен дәуірінде ешқандай әрекет көрсетпеген, бірақ өзінің сыртқы пішінін сақтап қалған жанартаулар шартты сөнген жанартауларға жатады. [[Эрозия]]ға шалынған, жартылай үгіліп, бүлінген және кейінгі 100 мың жылдан астам уақытта ешқандай әрекет жасамаған жанартаулар сөнген жанартау деп аталады.
* орталық және
* жарықшақты болып бөлінеді.
=== Шығу тереңдігі ===
▲Жанартау шығу жолдарына байланысты орталық және жарықшақты болып бөлінеді.
[[Магма]]ның шығу тереңдігіне қарай жанартау:
* мантиялық (30 – 70 км және одан да терең),
* қыртыстық (5 – 45 км) және аралас болып бөлінеді.
== Сөнген жанартау ==
Line 189 ⟶ 217:
|}
▲==Жанартаулар туралы таңғажайып деректер==
▲*
▲*
▲*
▲*
▲<ref>Сұрақ және жауап. Энциклопедия</ref>
== Дереккөздер ==
<references/>
| |||