Өзен: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

Өзеннің негізгі бөліктері – бастауы (''басталар жері'') және атырауы (''[[көл]]ге, [[теңіз]]ге құяр жері''). Ірі өзендердің жоғарғы, орта және төмен ағысы болады. Тікелей көлдерге, теңіздерге құятын немесе [[құм]]дар мен [[батпақ]]тарға сіңетін өзендер – негізгі және оларға келіп қосылатын өзендер алғашқының салалары деп аталады. Негізгі өзен өзінің салаларымен бірігіп [[өзен жүйесі|өзен ''жүйесін'']] құрайды. Өзен жүйесі мен су жиналатын алаптан ''[[өзен алабы]]'' құралады. Екі өзен алабы ''[[суайырық]]'' арқылы ажыратылады. Өзен негізінен жер бедерінің созыңқы ойыс жерлері – ''[[өзен аңғары]]'' бойымен (неғұрлым төменірек бөлігі – арна, тасқын сулар ғана жететін жері – ''жайылма'') ағады. Өзен

Өзен дегеніміз-арна деп аталатын табиғи ойпаң арқылы ағатын су.

Өзен қар суы, жаңбыр, мұздық және жер асты суларының есебінен толығып отырады. Жергілікті жер бедеріне байланысты тау өзені және жазық-дала өзені болып бөлінеді. Өзен торының жиілігі және ағысының бағыты табиғат жағдайларына байланысты. Экваторлық белдеуде және қоңыржай белдеудің таулы аудандарында суы мол өзен торы жиі орналасқан. Шөлді аймақтарда қар суы мен қатты нөсер әсерінен уақытша өзендер пайда болады. Дүние жүзіндегі ірі өзендер: ''[[Амазонка]], [[Ніл]], [[Миссисипи (өзен)|Миссисипи]], [[Янцзы]]'', т.б. Қазақстан жерінде 85 мыңнан астам өзен мен жылға бар. Оның 8 мыңға жуығының ұзындығы 10 км-ден, 155-і 100 км-ден, 4-нің ([[Ертіс]], [[Сырдария]], [[Жайық]], [[Есіл (өзен)|Есіл]]) ұзындығы 1000 км-ден асады. Барлық өзендердің су қоры 110 млрд. м3, олардың ағын мөлшері 3460 м³/с. [[СЭС]] салуға болатын 2174 өзеннің жылдық су-энергетикасының жалпы қоры – 170,6 млрд. кВт/сағ. Ірі СЭС-тер Ертіс ([[Бұқтырма]], [[Өскемен]]), [[Іле]] ([[Қапшағай]]), Сырдария ([[Шардара бөгені|Шардара]]) өзендері бойында салынған. Республикадағы ірі өзендерде жолаушы, жүк тасымалданады. Су жолының жалпы ұзындығы 6000 км. Өзен – арзан энергия көзі, бағалы балық қоймасы, жайылмасы – құнарлы топырақты шалғын.<ref name="source1">"Қазақ Энциклопедиясы"</ref>

==Жоғалу қаупі төнген өзендері==

Көптеген өзендер жер бетінен жоғалып кетуге шақ тұр. Суды көп тұтыну, қоршаған ортаны ластау, балықты шамадан тыс көп аулау, өндіріс орындарының көбеюі, суға бөгет қою тәрізді адам іс - әрекеттері мен климаттың өзгеруі тәрізді табиғи себептер жер бетіндегі барлық өзендерге қауіп төндіріп тұр. Халықаралық тылысым табиғат қоры әлемдегі жоғалу қаупі төніп тұрған 10 өзеннің тізімін жариялады.Бұл тізімдегі кей өзендердің қатты зардап шеккені сонша,түбегейлі қайта қалпына келтіру жұмыстарын жүргізбесе,олар мүлдем құрып кетуі мүмкін.Тізімдегі тағы біраз өзендердің жағдайы салыстырмалы түрде жақсы, бірақ шұғыл қамқорлыққа алмаса оларға да үлкен қауіп төнеді.

Қордың мәлімдеуінше, жаһандық жылыну мен өндірістің тоқтаусыз дамуы жақын он жылдықтарда әлемнің ең күретамырлы өзендерінің біразын жойып жібермек. Мұның соңы балық түрлерінің азаюы мен су жетіспеушілігіне әкеп соғады.

Зардапты он өзеннің бесеуі Азия құрлығында. Олар: Янцзы, Меконг (Қытай), Салуин (Тибет), Ганг және Үнді өзендері (Үндістан). <ref>Балаларға арналған танымдық энциклопедия. Географиялық аймақтар, 30-бет</ref>

== Тағы қараңыз ==

* [[Өзен алабы]];