|
Байдібек бидің немересі Жарықшақұлы Дулат (723-816 ж) өмір сүрген Үйсіннің (ұлы жүз) төбе биі, ұлыс бегі болған аса ірі тарихи тұлға. Дулаттың атасы Байдібек (632-718 ж) өмір сүрген, көшпелі тайпалардың көсемі болған тарихи тұлға. Әкесі Жарықшақ та (680-761 ж) Үйсіннің ұлыс бегі болған. Бұл ұлысбегілік (Төбе би) билік Байдібек атадан бері жалғасып кешегі қазақ халқының үш ұлы биінің бірі Үйсін Төле биге дейін үздіксіз жалғасып отырды. Төле бидің әкесі Әлібек би, оның атасы Құдайберді, Қожамберді, Жортуыл, Жанту, Жайылмыс бәрі қазақтың үш жүзіне төбе би болған ірі тарихи тұлғалар. Төле би осы Дулат тайпасының Жаныс тармағынан. Қазақ шежіресі бойынша, '''Дулат''' – Ұлы жүз құрамындағы ең ірі тайпалардың бірі. Н.А. Аристовтың Ботбайдан шыққан Диқанбай батырдан ([[1876]] ж. ө.) жазып алған шежіресі бойынша, үйсін Бәйдібектің үшінші әйелі [[Домалақ ана 660-738 ж]]дан (Нұрилә) [[Жарықшақ]] туады. ''Жарықшақтан'' [[Албан]], [[Суан]], '''Дулат''' ("Қызай" "Мұрын" деген екі қыз) болып тарайды. Дулаттан [[Ботбай]], [[Шымыр]], [[Сиқым]], [[Жаныс]] тараған. Қазақ Энциклопедиясы. Талдықорған қаласының солтүстік шығыс жағындағы Дауылбай тауында Дулаттың шеңбер таңбасы (қосымшаларымен қоса) шекілген тастар көп. Мұнда солармен аралас арғынның ''«көз»'' таңбасы, найманның ''«айқыш»'' таңбасы, үйсіннің ''«тарақ»'' таңбасы да кездеседі. Шыңғыстаудағы Көпмолада бұл таңбаларға қыпшақтың ''«әліп»'' таңбасы қосылған. Осы таңбалар Қу, Қойтас (Көкшетау облысы) тауларындағы молаларда да ұшырайды.Ондай таңбалар Кеген маңында, Жалаңаш сілемінің тұсында болған. Ол туралы Л.Н. Гумилев те жазып қалдырған. Кей тарихшылар Дулатты б.з.д 2-3 ғасырларды өмір сүрген Үйсін мемлекетінің билеушісі, Елсау бидің немересі Дулы батырдың қарамағындағы елді Дулы тайпасы деп шатастырады. Екеуі мүлде екі түрлі кезеңде өмір сүрген тұлғалар. Арасында 1500 жылдай уақыт бар.
Байдібек (632-718 ж) бидің немересі Жарықшақұлы Дулат (723-816 ж) өмір сүрген Үйсіннің (ұлы жүз) төбе биі, ұлыс бегі болған аса ірі тарихи тұлға. Әкесі Жарықшақ та Үйсіннің ұлыс бегі болған тарихи тұлға. Кей тарихшылар оны б.з.д 2-4 ғасырларды өмір сүрген Үйсін мемлекетінің билеушісі, Елсау бидің немересі Дулы батырмен шатастырады.
Демек, ежелгі дулу тайпасы қазіргі татар, башқұрт халықтарының этникалық құрамында да болуы мүмкін. Ал ежелгі Түрік қағандының ата жұртында қалған дулулар үйсіндермен, басмылдармен (арғындар), наймандармен бірге жужандарға (түркі тілдес халық) қарашы болуды, салық төлеуді тоқтатып, [[545]] ж. өз алдына бөлінеді. Бұл кезде оларға Бумын хан, Истеми (Ябығу) қолбасы болды. Дулу (бертін келе дуғлат, доғлат, Д. атанған) алғашқы Түрік қағанатын құруда үлкен рөл атқарған. С.Е. Маловтың баяндауынша, Күлтегін көне түркі жазуындағы ағайынды Бумын қаған мен Истеми қаған дулу. Грумм-Гржимайлоның пікірінше, дулулар жорық жолдарында қайтыс болған батырлардың басына тас қойып, жорыққа қатысқан рулардың таңбасын салдыруды дәстүр етеді. Талдықорған қаласының солтүстік шығыс жағындағы Дауылбай тауында Дулаттың шеңбер таңбасы (қосымшаларымен қоса) шекілген тастар көп. Мұнда солармен аралас арғынның ''«көз»'' таңбасы, найманның ''«айқыш»'' таңбасы, үйсіннің ''«тарақ»'' таңбасы да кездеседі. Шыңғыстаудағы Көпмолада бұл таңбаларға қыпшақтың ''«әліп»'' таңбасы қосылған. Осы таңбалар Қу, Қойтас (Көкшетау облысы) тауларындағы молаларда да ұшырайды. Дулу ханы Истемидің ордасы көне Құяс қаласы қазіргі Алматы облысы Кеген маңында, Жалаңаш сілемінің тұсында болған. Л.Н. Гумилевтің жазуына қарағанда, Истеми өзінің бар өмірін жорықпен өткізеді. Истеми [[676]] ж. шамасында өлген, оның орнына үлкен баласы Қара Жұрын хан болады. Қара Жұрын қытай, жоңғарлармен алыса жүріп, Жетісу, Мауераннахрды қорғауға күш салады.
Дулу тайпасы Сулу қағанның тұсында үйсінмен одақ құрады. Сөйтіп, [[709]] жылдан бастап Орталық Азияны жаулап алуға кіріскен ''Кутейбе ибн Муслимнің'' Бұхара аймағынан бері қарай асуына жол бермей, 20 жылдан астам уақыт оны бөгеп, Шаш (Ташкент), Ферғана, Әндіжан, Қоқан уәлаяттарын қорғап отырады. Оның тұрақты ордасы Суяб қаласы болған. Сулу сол қалада [[738]] ж. сатқындар қолынан қаза тапқан. Арабтар Сулудың қайсарлығын шенеп, Абд ул-Мұзақым (Бұзақылар атасы) деп атаған. Дулулар Түрік қағандығы кезінде ([[6 – 8]] ғасырлар) бес елге бөлініп, Жетісу өлкесінде ықпалын жүргізген. Рашид әд-Диннің айтуынша, олар Шыңғыс хан империясы дәуіріндегі ірі тайпалардың бірі болған. Көптеген тарихи деректерге қарағанда, Дулу тайпасы, әсіресе, 14 – 16 ғасырлар арасында зор ықпалға ие болған. Бұл дәуірде олардан көптеген атақты билер мен бектер шығып, әуелі Шағатай ұлысында билік жүргізеді, кейін Әмір Темір хандығының ісіне араласады. Бауырты, Бұлатшы, Хұдайдад, Камариддин, Әмірдәуіт және Әбубәкір (Шығыс Түркістан мен Жетісуды билеген), т.б. ерекше ықпалды болған. Шағатай әулетінің соңғы хандары Сейіт пен оның баласы Рашидтің кезінде Д-тар бұрынғыдай ұлыс мәселесіне қатыспай, тек әскер басы қызметін атқарған. [[15 – 16]] ғасырларда Дулаттардан [[Мұхаммед Хайдар Дулат]] (''«Тарихи Рашидидің»'' авторы), [[Махмұд Жорас]], [[Әмір Уәли]] сияқты оқымысты ғалымдар шықты. Олар өз көздерімен көрген тарихи оқиғалар туралы еңбектер қалдырған. Қазақ халқының үш ұлы биінің бірі Төле би де осы Дулат тайпасының жаныс тармағынан. Қазақ шежіресі бойынша, '''Дулат''' – Ұлы жүз құрамына кіретін ірі тайпалардың бірі. Н.А. Аристовтың Ботбайдан шыққан Диқанбай батырдан ([[1876]] ж. ө.) жазып алған шежіресі бойынша, үйсін Бәйдібектің үшінші әйелі [[Домалақ ана]]дан (Нұрилә) [[Жарықшақ]] туады. ''Жарықшақтан'' [[Албан]], [[Суан]], '''Дулат''' болып тарайды. Дулаттан [[Ботбай]], [[Шымыр]], [[Сиқым]], [[Жаныс]] тараған.<ref>Қазақ Энциклопедиясы</ref>
==Дереккөздер==
|
