Бабыр: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

'''Захиредден Мұхамед Бабыр''' &nbsp;({{lang-ar|ﻇﻬﻴﺮ ﺍﻟﺪﻳﻦ محمد بابر}}, ''«Бабыр»'' есімінің парсы тілінен мағынасы «арыстан, қолбасшы, барыс»<ref name=autogenerated2>[http://uzbhistory.ru/uzbekistan-pozdnee-srednevekove/paragraph9 История Узбекистана в период с XVI по XIX вв — параграф 9<!-- Заголовок добавлен ботом -->]</ref>) — моғол және үнді ел билеушісі, сардары, [[Ұлы Моғол мемлекеті]]нің негізін қалаушы, ақын және жазушы.<ref>Айбын. Энциклопедия. / Бас ред. Б.Ө.Жақып. - Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 2011. - 880 бет.ISBN 9965-893-73-Х</ref>

[[1483]] &nbsp;ж. [[ақпанның 14]] қазіргі [[Ферғана уалаятыуәлаяты]]нда туған. Оның әкесі Омар Шайхы &nbsp;— [[Ақсақ Темір]]дің шөбересі, [[Ферғана]]ның әмірі еді. Ал Бабырдың шешесі &nbsp;— Құтлық Нигар ханым [[Моғолстан]] ханы, [[Шыңғыс хан]] әулеті Жүністің қызы болатын. Бабыр және қазақтың тұңғыш тарихшысы &nbsp;[[Дулати, Мұхаммед Хайдар|Мұхаммед ХайдардыңДулати]]дың шешелері &nbsp;— бірге туған, апалы-сіңлілі адамдар болған. Демек, Бабыр мен [[Мұхаммед Хайдар Дулат|Мұхаммед-Хайдар]] — [[бөле]] болып келеді.

[[1494]]&nbsp; ж. Омар Шайхы қайтыс болады да, [[Ферғана]] әмірінің орны бос қалады. Осы кезде Омар Шайхының інісі, [[Самарқан]] әмірі Ахмет мырза осы орынға ауыз салып, Ферғана әмірінің тағына таласады. Алайда, Омар Шайхының беделді бектері оған қарсы шығып, Омар Шайхының 11 жасар баласы Бабырды Ферғана әмірі деп жариялап, асығыс таққа отырғызады. Бабыр үкімет басына келген кезде, [[Самарқан]], [[Бұқара]], [[Ташкент]], [[Әндіжан]], [[Хисар]], [[Қабыл]]ды билеуші Темір тұқымдары өзара жауласып, бір кездегі аса қуатты [[Ақсақ Темір]] империясын әбден әлсіреткен еді.

[[1501]]&nbsp;ж. қысында моғұл әскерлері жорыққа аттанады. Бірақ Шайбани әскерлері оларды Сырдария бойында тас талқан етті. Бабыр енді Моғұлстанның солтүстік-шығыс облыстарына қарай қашты. Осы күннен бастап Бабыр өз сөзімен айтқанда, шатыраш шаһы сияқты бір бұрыштан бір бұрышқа тығылумен болды. Ақыры [[1504]]&nbsp; ж. Кабул бектерінің көмегімен ондағы үкімет билігін өз қолына алады және жақсы жарақтанған әскер құрады.

Жеңістен жеңіске жетіп желіккен көшпелі өзбек ханы [[Мұхаммед Шайбани]] Темірдің соңғы көрнекті ұрпағы Сұлтан Хусайын мырзаның Әмірлігін де басып алуға әзірленеді. Шайбанидің аяқ алысынан қауіптенген Ақсақ Темір тұқымдары&nbsp; — Хисар, Хатлан, Куляб, Кундуз, Бадахшан Әмірлері өзара одақ құрады. Міне осы одаққа Бабыр да қосылады. Одақтың басшысы болып Хисардың Әмірі [[Хусрау шах]] тағайындалады. [[1504]]&nbsp; ж. [[шілде]]дешілдеде ол өзінің әскерлерімен Кундузға қарай аттанады. Бірақ осы жерде жол тосқан Шайбани әскерлерінен қатты жеңіліп, өзі тұтқынға түсіп, сол жерде қаза тапты. Одақтастардың бұдан былайға шабуылы өздерінің өзара ұрыс-керісі салдарынан тоқтап қалады. Осы кезде Шайбани Бұқардан Хорезмге қарай шабуыл жасап, [[1505]] жылы [[Үргеніш]]ті басып алды.

[[1506]]  ж. көктемде Хусайын мырза қайтыс болады. Оның орнына екі баласы Бадиуззаман мен [[Мұзаффар әмірші|Мұзаффар-Хұсайын]] қалады. Шайбани [[Балх]] қаласын қоршайды. Тек күздің басында ағалы інілі мырзалар әскер жинап, Балхқа көмекке келеді. Жолшыбай оларға өз әскерлерімен Бабыр қосылады. Бірақ бұлар келіп жеткенше, әбден әлсіреген Балх тұрғындары [[Шайбани хан|Шайбани]]ге беріліп қояды. Ал, Шайбани болса, өзімен соғысқалы келе жатқан Темір әулеттерімен майданға түспей, Мауреннахрға қарай бет алады. Одақтастар жаудың ізіне түсіп, оны талқандаудың орнына келер көктемге дейін соғыс әрекеттерін бастамауға келіседі.

[[1507]]  ж. [[мамыр]]да [[Мұхаммед Шайбани|Шайбани хан]] [[Әмудария]]дан өтіп, [[Хорасан]] жеріне барады. Темірдің соңғы әулеті Сұлтан Хұсайын мырзаның елордасы &nbsp;— [[Герат]] дұшпан алдында әлсіздік көрсетеді. Шайбани Гератты жаулап алып, өзінің жаугершілік жолында Иран шекарасына жетеді… Ал, [[Иран]] шахы Исмаил Шайбанидің бұл қылығын ұнатпайды. [[1510]]  ж. Исмаил Хорасан жеріне жорық жасайды. Осының алдында ғана, [[1508]]  ж. қазақтар мен моғұлдардың бірігіп күш көрсетудің нәтижесінде Шайбани бастаған әскерлер [[Сырдария]] бойында үлкен жеңіліске ұшыраған еді. Сондықтан олар Иран әскерлеріне қарсы керісуге жарамайды. Мұны сезген Шайбани өзінің аз ғана адамдарымен [[Мерв]] қаласына барып тығылады. Бірақ кейінгі бір ұрыста Шайбани қаза тауып, әскерлері талқандалды. Сөйтіп Гератты Иран шахы Исмаил басып алады.

Осы кезде Бабыр өзінің ең қауіпті дұшпаны Шайбанидің қаза тапқанын естіп, өзінің бұрынғы патшалығын [[Шайбани әулеті]]нен қайта тартып алу үшін әрекет жасайды. Осы мақсатпен ол Иран шахына ұсыныс жасайды. Шах бұған келіседі. Сөйтіп Бабыр Кабулдан қалың қолмен аттанып, [[Әмудария]]дан өтіп, Хисарға келеді. Қарсылық көрсеткен [[Шайбани әулеті|Шайбани әулетініңъъ отрядтарын қиратып, Мауреннахрдың көптеген бөлігін (Хисарды, Кулыбты, Кундузды, Бадахшанды) басып алады. Сөйтіп, Самарқанға қарай бет алады. Осы жорықта Бабырдың қасында жүрген оның туған бөлесі, «[[Тарихи-Рашиди]]» кітабының авторы [[Мұхаммед Хайдар Дулат|Мұхаммед-Хайдар Дулатидің]] айтуына қарағанда, қатал көшпеліліерді жеңіп шыққан Бабырды Самарқан халқы қуанышпен қарсы алады. Оның жолына жібек кілем төсейді. Көшелер қызыл гүлге бөленеді. Сөйтіп [[1511]]  ж. Бабыр Самарқанға салтанатпен кіреді. Бірақ Бабардың Иран шахы Исмаилмен одақтас болуы самарқандықтарды қатты мазасыздандырады.

* Бабур-наме. Записки Бабура, Таш., 1958; Лирика, М., 1957.