Абыз (адам): Нұсқалар арасындағы айырмашылық

Content deleted Content added
ш «Мәдениет» деген санатты аластады (HotCat құралының көмегімен)
ш clean up, replaced: Құдайбердіұлы Шәкәрім → Шәкәрім Құдайбердіұлы using AWB
1-жол:
'''Абыз''' – ертеде елдің тəу ету жоралғыларына басшылық жасайтын əрі жаугершілік жағдайында жорыққа шығарда [[бата]] беретін, болжам жасап, жорамал айтатын жəне ежелден қалыптасқан əлеуметтік тəртіптің ертедегі нормалары мен принциптерін жетік меңгерген беделді тұлға <ref> Марғұлан Ə. Ежелгі жыр, аңыздар. Алматы: Жазушы, 1985;</ref>.
 
Абыздың ел басқару жүйесіндегі жəне тіршілікқамына байланысты алуан түрлі салттар мен ғұрыптарды, наным-сенімдер, жосындарды атқарудағы айрықша рөлі оның қоғамдағы аса беделді əлеуметтік тұлға болуына ықпал етті. Абыз əскери жорықтарда ұрыс барысына əсер ету, оған күш дарыту жəне қарсы жақтың күшін əлсіретуге бағытталған арнайы магиялық шараларды атқарған. Aбыздардың негізгі қызметі – хан, қолбасшы төңірегінде болып сəуегейлік, болжаушылық жасау.
 
Деректерге қарағанда, абыздар жеке-дара əлеуметтік діни категория ретінде ерте орта ғасырда қалыптасқан. Алайда қазақ қоғамында абыздар атқаратын міндеттерді көп ретте [[бақсы]], [[жырау]], [[жауырыншы]], [[жадышы]] да атқара берген. [[Фольклор|Фольклоршы]]шы [[Тұрсынов Едіге|Е.Тұрсынов]] байырғы əскери болжаушы-абыз қызметін кейіннен жырау типі алмастырған дейді. Қазақта абыздардың қызметі аса күрделі сипатта болған. Бұған [[Абай Құнанбайұлы|Абайдың]] төмендегі сипаттамасы дəлел бола алады.''«Құтайба атты кісі Қашқарға шейін келіп, халықты исламға көндіргенде бұлар мұсылман болдық депті. Сөйтсе де, бұрыннан бақсы-[[балгер]]лерге иланып, отқа, шыраққа табынатын əдеттерімен [[ислам]]ды тез түсініп кете алмапты. Ол кезде шала-пұла хат таныған кісісі болса, оны «абыз» дейді екен. Ол абыз демек, əуелде шаман дініндегілердің өз [[молда]]сына қоятын аты екен»''. ''Ежелгі бақсы-жыраулардың бір тобы абыз деп аталған'' - дейді академик [[Марғұлан, Әлкей Хақанұлы|Ə.Х.Марғұлан]] ([[Нысан абыз]], [[Құрманбай абыз]], [[Сабырбай абыз]], тағы басқалар).
 
Абыздың ерекшелігі ескі заманның хаттарын, жазылған сөздерін тани білген, тасқа, ағашқа, теріге түсірген жазуларын оқи білген. Далада тасқа түсірген жазулар кездессе, қазақтар оны пəлен абызға көрсет деп отыратын болған. Қазақта «[[киіз кітап]]» дейтін ұғым абыз аттарымен байланысты. ''«Абыздар бір жерде отырмайды, ылғи тау-тасты аралап, тасқа жазу түсіріп, ескі жазуларды оқып жүреді, жирен атқа мініп ел қыдырып, қобыз тартып, сарын айтып, сəуегейлік құрып жүретін болған. Қазақ абыздарының бір ерекшелігі олар сахарада əр заманда үстем болған салт-сананы біріктіріп (тəңірі, будда діні, мани), олардың аралас (синкретті) түрін қолданған»'', – деп жазaды Ə.Марғұлан.
32-жол:
«Бегім!» дерсің деп еді.''
 
[[Құдайбердіұлы Шәкәрім Құдайбердіұлы]] шығармасында Нысан абызды төмендегідей суреттеп, қазақ қоғамындағы абыздың əлеуметтік-рухани болмысын суреттеп мен рөлін берген:
''Ол кезде балгер болған Нысан абыз,
Шын дəулескер бақсының өзі нағыз.
42-жол:
Қазақтың абыз ұғымы арабтың «хафиз» деген сөзінің түрленген нұсқасы. Хафиз (арабша حافظ – Һафез, көпше түрі حفاظ – Һоффаз), ал, парсы тілінде сақтаушы, еске жаттау қабілеті жоғары жан, өлең мен Құран Кəрімді жатқа айтушы деген мағынаны білдіреді. Ондай білімпаз адамдар Құранды жатқа айтып, даңққа бөленген.
 
Мəшһүр Жүсіп Көпейұлының суреттеуіндегі сол кезеңдегі абыздардың образы өзінің дəлдігімен ерекшеленеді: «Біздің бала күнімізде Иманқұл молда осы сөзді сөйлеп отырушы еді: «Оспанқұл əшдүрден сексен төрт бала оқыған едік. Ол кісіден сабақ алғанның бəрі абыз атанды», – деуші еді. [[Өтеміс абыз]], [[Елен абыз]], [[Мəстек абыз]], [[Керей Жанай абыз]], [[Керейіт Шонай абыз]], [[Ақкөл абыз]]. Ол күндегі абыздарды айта берсе, ұшы-қиыры жоқ. Сонда [[қожа]]ның оқытатұғын оқуы, абыздардың бар үйренген сабағы бес Құран, [[намаз сабағы]]. Абыз атанғанның мəнісі бес Құранды жатқа біліп, бес намазды артынан əдет қылып оқығандығы»..<ref> Қазақтың этнографиялық категориялар, ұғымдар мен атауларының дәстүрлі жүйесі. Энциклопедия. - Алматы: DPS, 2011. - ISBN 978-601-7026-17-2 </ref>
 
== Дереккөздер ==
48-жол:
{{wikify}}
{{Суретсіз мақала}}
 
[[Санат: Этнография]]
[[Санат: Фольклор]]
 
 
{{stub}}
[[Санат: Этнография]]
[[Санат: Фольклор]]
«https://kk.wikipedia.org/wiki/Абыз_(адам)» бетінен алынған