География: Нұсқалар арасындағы айырмашылық
Content deleted Content added
Өңдеу түйіні жоқ |
Магпар (талқылауы) істеген нөмір 2253886 нұсқасын жоққа шығарды |
||
1-жол:
[[Сурет:World-map-2004-cia-factbook-large-1.7m-whitespace-removed.jpg|thumb|right|400px|[[Жер]] шарының картасы.]]
[[Сурет:MapL.png|200px|right|]]
[[Сурет:Nordhalbkugel gr.png|200px|right|]]
[[Сурет:MapS.png|200px|right|]]
[[Сурет:MapW.png|200px|right|]]
'''География''' ({{lang-el|γεωγραφία}}, «жерді сипаттау» деген мағына береді: {{lang-el|γαία}} — «Жер» және {{lang-el|γράφειν}} — «сипаттап жазу», «суреттеу»<ref>{{Cite web |url=http://www.etymonline.com/index.php?term=geography |title=+Онлайн этимологиялық сөздік|publisher=Etymonline.com |date= |accessdate=2009-04-17}}</ref>) — жер беті табиғаты туралы, халықтар мен олардың шаруашылық іс-әрекеттерін зерттейтін ғылым:
# Жердің географиялық қабығын зерттейтін ғылымдар кешені. Географиялық ғылымдардың зерттеу нысандары: [[геосфера|геосфера]] ([[биосфера]], [[атмосфера]], [[литосфера]], [[гидросфера]] және жер қабаты) және [[геожүйе]]лерді ([[Географиялық ландшафт|ландшафт]]ты, табиғи аймақтарды, [[биогеоценоз]]ды т.б.)<ref name="Hayes-Bohanan">{{Cite web |last=Hayes-Bohanan |first=James |title=What is Environmental Geography, Anyway? |url=http://webhost.bridgew.edu/jhayesboh/environmentalgeography.htm |accessdate=October 9, 2006}}</ref>
# белгілі бір территорияның аймақтың, нысанның, құбылыстың немесе процестің уақыт пен кеңістікке байланысты ерекшеліктері туралы білім жиынтығы (мысалы, мұхиттар мен құрлықтар географиясы, [[Қазақстан географиясы]], дала географиясы, [[әлеуметтік география]], [[тарихи география]]).<ref>Шевчук Л. Ф. Социальная география, Учебное пособие. - М.:, 2007</ref> <ref>Яцунский В. К. Историческая география: История её возникновения и развития в XIV—XVIII вв.. — М.: Изд-во АН СССР, 1955.</ref>
Географияның зерттеу нысаны - әр түрлі дәрежедегі географиялық орта компоненттерінің орналасуы мен өзара әрекеттесу заңдары мен заңдылықтары болып табылады. Зертеу нысанының күрделілігіне және кеңдігіне байланысты география пәні ортақ географиялық ғылымдар жүйесін құрайтын бірнеше мамандандырылған (салалық) ғылым түрлеріне бөлінеді. Олардың ішінде ерекше аталатындар: жаратылыстану география ғылымдары ([[физикалық география]], жердің географикалық қабықтарын тану ғылымы, [[тoпырақтану]], [[климатология]], [[гляциология]], [[гидрология]], [[океанология]], [[палеография]]) және қоғамдық географиялық ғылымдар ([[әлеуметтік-экономикалық география]], [[тарихи география]]). Кейде географиялық картографияны да жеке ғылым ретінде бөліп айтады. <ref> Багров Лео. История картографии. — М., [[Центрполиграф]], 2004. </ref>
Географиялық зерттеулердің басты міндеті — табиғат ресурстары мен жағдайларын жан-жақты зерттеу, оларды тиімді пайдаланудың, [[өндіргіш күштер]]ді орналастыру мен дамытудың, табиғатты қорғаудың және қалпына келтірудің ғылыми негіздерін жасау<ref>«Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 жыл. ISBN 5-89800-123-9, V том</ref>.
== География ғылымының даму тарихы ==
[[Сурет:OrteliusWorldMap.jpeg|thumb|left|Географиялық атлас - 1570 ж.]]
=== [[Ежелгі дүние|Ежелгі замандардағы]] қалыптасуы ===
География — өте ежелгі [[ілім]]. Сонау [[тас дәуірі]]нің адамдары өздерін [[қоршаған орта]] элементтерінің екінші бір жермен ұқсамайтындығын, ондағы табиғи құбылыстардың әр түрлі екендігін байқап отырған. Көрген-білген жерлерін, көкжиектің өзі басып көрмеген арғы жағын ой өрісімен жалғастыра білген. Өз ортасын зерттеп, танып-біліп, салыстырып, тасқа, ағаштың қабығына, жерге сызып белгі салып отырған<ref>Hughes, William. (1863). ''The Study of Geography''. Lecture delivered at King's College, London by Sir Marc Alexander. Quoted in {{Cite book|last=Baker |first=J.N.L |date=1963 |title=География тарихы|publisher=Basil Blackwell |location=Oxford |pages=66 |isbn=0-85328-022-3}}</ref>.
Географиялық алғашқы [[мағлұмат]]тар Шығыстың жазба деректерінде кездеседі. Теңізде жүзу мен сауданың дамуы құрлық беті мен [[теңіз]] жағалауын сипаттап жазуды керек етті.
Б.з.б. [[6 ғасыр]]да географияда екі бағыт:
# жалпы [[жертану]] (негізін [[Аристотель]] қалады) және
# [[елтану]] ([[Геродот]]) айқындала бастады.
Содан бері География өзінің дамуында бірнеше сатыдан өтті.
=== Географияның эллиндік дәуіріндегі дамуы===
[[Эллинизм|Эллиндік дәуірде]] [[Эратосфен]] өзінің «География» атты еңбегінде табиғатты зерттеулердің барлық бағыттарын біріктірмек болды<ref>{{cite book|title=Эратосфен географиясы|date=2010|publisher=Princeton University Press|url=http://books.google.co.uk/books/about/Eratosthenes_Geography.html?id=8peKyWK_SWsC|isbn=9780691142678}}</ref>.<ref> Левек П. Эллинистический мир. Пер. с фр. М., 1989; </ref>Б.з.б. 1—2 ғасырдағы күрделі географиялық еңбектерге Страбонның «Географиясы» (ел тануы), [[Клавдий Птолемей|Птолемей]]дің «География жөніндегі нұсқауы» (географиялық координаттары көрсетілген елді мекендер тізімі) жатады.
[[Орта ғасырлар]]да география [[Қытай Халық Республикасы|Қытай]]да, [[Ежелгі Парсы патшалығы|Парсыда]], Орталық Азияда және [[Араб мемлекеттерінің Лигасы|Араб елдері]]нде жақсы дамиды.
=== Ұлы географиялық ашылулары ===
{{main|Ұлы географиялық ашылулар}}
ХVI ғасырдан бастап география аса маңызды ғылымға айналып, жеке салаларға бөліне бастады. Осы кезеңдерге географияның ерекше ғылыми тілі ''[[картография]]'' қалыптасты. Ұлы географиялық ашылулардың ғылыми қорытындылары голланд ғалымы [[Бернхардус Варениус]]тың “«Жалпы география»” атты еңбегінде ([[1650 жыл|1650 ж.]]) жинақталды.
=== Экспедициялар кезеңі ===
XVII — XVIII ғасырларда түрлі елдердің табиғат жағдайларын зерттеуге және оларда өтіп жатқан табиғи процестерді түсіндіруге қызығушылық арта түсті ([[Готфрид Вильгельм Лейбниц|Г. Лейбниц]], [[Жорж-Луи Леклерк де Бюффон|Ж. Бюффон]], [[Михаил Васильевич Ломоносов|М. В. Ломоносов]]).
Ресейде экономикалық географияның қалыптасуына [[Иван Кирилович Кирилов|И. К. Кирилов]], [[Василий Никитич Татищев|В. Н. Татищев]], [[Михаил Васильевич Ломоносов|М. В. Ломоносов]] зор үлес қосты. [[Жаратылыстану]] ғылымының XVIII — XIX ғасырлардың I жартысындағы аса көрнекті жетістіктері бұрынғы натурфилософиялық жорамалдардан бас тартуға, "табиғаттағы процестердің бәрінің өзіне тән себептері бар" деген ғылыми тұжырым жасауға мүмкіндік берді. Бұл кезеңде география жөнінде екі түрлі пікір туды:
XIX ғасырда неміс саяхатшысы [[Александр Гумбольд|А. Гумбольдт]] өзінің “Космос” ([[1845 жыл|1845]]—[[1862 жыл|1862]]) атты еңбегінде "Физикалық географияның міндеті — табиғат құбылыстарының жалпы заңдарын және олардың ішкі өзара байланыстарын зерттеу", — десе,<ref>Ю. Н. Попов, Гумбольдт (Humboldt) Вильгельм — статья из Большой советской энциклопедии </ref> неміс географы Карл Риттер өзінің “«Dіe Erdkunde іm Verhalt-nіs zur Natus und zur Geoschhіchte des Menschen»” ([[1822 жыл|1822]] — [[1859 жыл|1859]]) еңбегінде "Географияның басты міндеті — табиғаттың адамға тигізер әсерін зерттеу ғана", — деп түсіндірді.
=== XIX ғасырдың соңы - XX ғасырдың басындағы ғылыми экспедициялар мен теориялық ашылулар ===
XIX ғасырдың аяғында Ресейде [[Докучаев Василий Василивьевич|B.В. Докучаев]] комплексті физгеографиялық зерттеулердің негізін қалап, бұл зерттеулердің міндетін халық шаруашылығы мәселелерін шешумен байланыстырды.<ref> Биография В. В. Докучаева - Гуманитарный словарь </ref> География өзара байланыстылықты тануға [[Александр Иванович Воейков|А. И. Воейков]] зор үлес қосты. XX ғасырдың басында Л. С. Бергтің, А. А. Борзовтың т. б. еңбектерінде [[ландшафт]] туралы ұғым қалыптастырылды. Географиялық ғылыми зерттеулердің дамуына [[Императорлық Орыс Географиялық Қоғамы|Орыс географиялық қоғамы]] (1845) үлкен еңбек сіңірді. 19 ғасырдағы және 20 ғасырдың басындағы экспедициялар Азияның бұрыннан беймәлім ішкі аймақтарын ([[Семенов-Тян-Шанский Петр Петрович|П. П. Семенов-Тян- Шанский]], [[Николай Михайлович Пржевальский|Н. М. Пржевальский]], [[Григорий Николаевич Потанин|Г. Н. Потанин]]), Жаңа Гвинеяны ([[Николай Николаевич Миклухо-Маклай|Н. Н. Миклухо-Маклай]]) зерттеді, Антарктиданы ([[Беллинсгаузен Фаддей Фаддеевич|Ф. Ф. Беллинсгаузен]], М. П. Лазарев) ашты.
География өзінің одан әрі даму сатысында (XVIII ғ.) геологияға, XIX ғасырдың I жартысында экономикалық (алғашында “статистикалық”) және физикалық географияларға жіктелді. Географияның зерттеу объектілері мен тәсілдері күрделене түсіп, XX ғасырдың басында география ғылымдарының жүйесін қалыптастырды.
Бүгінгі таңда Жер шарында ашылмаған жер жоқ деуге де болады, бірақ онымен географиялық ашулар тоқтады деген ұғым тумау керек. Жаңа географиялық зерттеулерде ғылым мен техниканың соңғы жетістіктері: ғарыштық және аэро кескіндеулер, геофизикалық зерттеулер, ақпаратты компьютерлік өңдеу және т.б.пайдаланылады. Қазіргі заманғы география ғылымы табиғи ортаны қорғау мен табиғат қорларын тиімді пайдалану, мұхит табиғатын жаңа құралдар мен әдістер көмегімен танып-білу, адамзат пен табиғат арасындағы байланыс, табиғат апаттарын болжау және оларды болдырмау бағытында зерттеулер жүргізуде. <ref>http://www.slideshare.net/serjan82/ss-24702476</ref>
==Географияның зерттеу объектілері ==
[[Сурет:Earth-crust-cutaway-english.svg|thumb|250px|Жер құрылысы - географиялық қабық]]
География жер бетін құрастыратын күрделі территориялық жүйелерді зерттейді. Бұл жүйелер: табиғи, әлеуметтік және табиғи-қоғамдық болып бөлінеді. География ғылыми байланыстардың екі сферасының (табиғи және қоғамдық) арасында орналасқан, сол себепті оның зерттеу обьектілері алуан геожүйелер мен оның компоненттері саналады.
Дегенмен, ғылым дамуының барысында географияның зерттеу обьектілері сан рет өзгерді. Жалпы қалыптасқан ұғым бойынша көптеген ғалымдар география ғылымының негізгі обьектісі ретінде [[жер]] бетін қарастырады. Бұған байланысты [[Карл Риттер]] географияның зерттеу объектісі ретінде Жер бетін, [[Эмманюэль де Мартонн|Э.Мартонн]] - Жер бетіндегі адамзат қызметіне байланысты физикалық, химиялық, биологиялық құбылыстармен олардың таралу себептерін, О.Пешель - Жер табиғатын қарастырады.
Көптеген физик-географтар [[Петр Иванович Броунов|П.И.Броунов]] ұсынған «[[географиялық қабық]]» обьектісімен келіседі. Географияның зерттеу обьектісі ретінде бірнеше терминдер ұсынылды: географиялық қабық, ландшафт қабығы, [[геосфера]], ландшафтық сфера, [[биогеосфера]], эпигеосфера тағы басқа. Ең дұрыс дел қабылданғаны: «географиялық қабық». Бұл бірнеше бірімен-бірі байланысты жер сфералары мен олардың элементтерінен [[литосфера]]дан, [[гидросфера]]дан, [[атмосфера]]дан, [[биосфера]]дан тұратын күрделі құрылым - географиялық қабық болып табылады. Географиялық қабықтың компоненттеріне ауа, су, тау жыныстары, тірі заттар жатады. Сондықтан географиялық қабықтың барлық компоненттері бір-бірімен тығыз байланысты. Географиялық қабықтың біртұтастығы - оның ең маңызды қасиеті.
==Географияның зерттеу әдістері ==
{{main|Географиялық зерттеу әдістері}}
Тарихи қағида бойынша дәстүрлі әдістер (суреттеу, картографиялық әдістер) географияда XX ғ. 30-50 жылдары бастап пайдаланып келе жатыр. XX ғ. 60-80 жж. ғылыми-техникалық прогрестің дамуына байланысты көптеген жаңа мүмкіншіліктер пайда болды: ғарыштық, математикалық, модельдеу, геоақпараттық және т.б. [[Географиялық ақпараттық жүйе]] пайда болды<ref>{{cite web | url=http://www.esri-cis.kz/kz/Products/arcgis.php | title=ArcGIS}}</ref><ref>Пузаченко Ю.Г. Математические методы в экологических и географических исследованиях / Ю.Г.Пузаченко. – М.: Издательский центр «Академия», 2004. -407с.</ref>.
Қазіргі географиялық ғылыми-зерттеу әдістері:
# жалпы ғылыми тұрғылар мен әдістерді (тарихи, экологиялық, модельдеу, математикалық, жүйелік, тағы да басқалары);
# нақты ғылыми тұрғылар мен әдістерді (физикалық географияда — геохимиялық, геофизикалық, палеогеографиялық және тағы да басқалары әдістер; әлеуметтік-экономикалық географияда — экономикалық-статистикалық, техникалык-экономикалық, социологиялық және тағы да басқалары);
# ақпарат алудың жұмыс тәсілдері мен операцияларын (баланстық әдістер, дистанциялық әдістер; зертханалық әдістер, мысалы, споралық-шаңдық талдау, радиокөміртекті әдіс, сауалдама жүргізу, іріктеме әдіс, тағы да басқалары);
# ақпаратты тәжірибелік және теориялық қорытудың әдістерін (индикациялық, бағалау, ұқсастық, жіктеу, тағы да басқалары);
# алынған ақпаратты өңдеу әдістері мен техникалық тәсілдерін (перфокарталардың, электрондық есептеу техникасы арқылы, тағы да басқалары) қамтитын жүйе.<ref>Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі: География және геодезия. — Алматы: "Мектеп" баспасы, 2007. — 264 бет. ISBN 9965-36-367-6</ref><ref>Симонов Ю.Г. Методы геоморфологических исследований. / Ю.Г.Симонов, С.И.Болысов. – М.: Аспект пресс, 2002. - 191с.</ref>
== География бөлімдері ==
География ғылымы көптеген салаллық бөлімдерден құралған. Дегенмен олардың бәрін [[физикалық география]] және [[әлеуметтік-экономикалық география]] деп шартты түрде екі бағытқа бөлуге болады<ref>http://web.clas.ufl.edu/users/morgans/lecture_2.prn.pdf</ref><ref>{{Cite web |url=http://www.physicalgeography.net/fundamentals/1b.html |title=1(b). Elements of Geography |publisher=Physicalgeography.net |date= |accessdate=2009-04-17}}</ref><ref>Bonnett, Alastair ''What is Geography?'' London, Sage, 2008</ref>.
=== Физикалық география ===
{{main|Физикалық география}}
Физикалық география жалпы Жердің сыртқы қабатын, оның табиғи кешендері мен компоненттерін зерттейді<ref>География // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона</ref>.
<center>
'''Физикалық географияның салалық бөлімшелері:'''
:{| style="border:1px solid #ddd; text-align:center; margin: auto;" cellspacing="15"
| [[File:Línea de Wallace.jpg|96px]] || [[File:Cyclone Catarina from the ISS on March 26 2004.JPG|96px]] || [[File:Milankovitch Variations sv.png|96px]] || [[File:Gavin Plant.JPG|96px]]
|-
| [[Биогеография]] || [[Климатология]] & [[Meтеорология]] || [[Төрттік геологиясы]] || [[Экологиялық география]]
|-
| [[File:Meridian convergence and spehrical excess.png|96px]] || [[File:Delicate Arch LaSalle.jpg|96px]] || [[File:Receding glacier-en.svg|96px]] ||[[File:Meander.svg|96px]]
|-
| [[Геодезия]] || [[Геоморфология]] || [[Гляциология]] || [[Гидрология]] & [[Гидрография]]
|-
| [[File:Khajuraho-landscape.jpg|96px]] || [[File:World11.jpg|96px]] || [[File:Soil profile.jpg|96px]] || [[File:Pangea animation 03.gif|96px]]
|-
| [[Геоэкология |Ландшафт экологиясы]] || [[Океанология]] || [[Топырақтану]] || [[Палеогеография]]
|}
</center>
==== Географиялық қабық ====
Географиялық қабық (қабат) — бұл литосфераның үстіңгі бөлік, атмосфераның төменгі бөлігі, гидросфера мен биосфера өзара жанасып, біріне-бірі еніп жататын әрі өзара әрекеттесетін қабық. Олар бір мезгілде қалыптасқан және әрқашан өзара тығыз байланыста болатын қабықтар.<ref> Мұнай және газ геологиясы танымдық және кәсіптік-технологиялық терминдерінің түсіндірме сөздігі. Анықтамалық басылым.- Алматы: 2003. ISBN 9965-472-27-0 </ref>
===== Литосфера =====
[[Литосфера]] -<ref> Биология: Оқулық, 2-басылымы, өңделген М. Гильманов, А. Соловьева, Л. Әбшенова. — Алматы: «Атамұра» баспасы, 2009 жыл. ISBN 9965-34-927-4 </ref> мантияның жоғарғы қабаты мен жер қыртысынан тұрады. Жер қыртысының қалыңдығы мұхиттардын астында 5-10 км-ге, жазықтардың астында 35- 45 км-ге, тау сілемдерінің астында 70 км дейін тереңдікке кетеді.
; Жер қыртысын түзетін тау жыныстары
[[Минерал]]дар - тау жыныстарын құрайтын заттар. Тау жыныстары: [[гранит]], [[құм]], [[Тұздар|тұз]], [[көмір]], [[мұнай]]. Жер бетінде 3000 шамасында түрлі минералдар, 7000 түрлі тау жыныстары бар. Тау жыныстарының тегіне қарай 3 категориясы бар: магмалық, шөгінді және метаморфты тау жыныстары. [[Метаморфтық тау жыныстары |Метаморфты жыныстар]] - жоғары температураның және қысымның әсерінен пайда болған жыныстар. Олар магмалық ошақтың жақын орналасуына байланысты қызады немесе жердің ішкі қабығының қозғалысынан қысылуы мүмкін. Бұл жағдайда кейбір жыныстар қатты күйге, кейбірі жұмсақ қабатқа айналады. [[Магмалық тау жыныстары|Магмалық жыныстар]] жер астындағы магма суып, қатты күйге айналғанда түзіледі. Егер бұл үрдіс жер астында болса, түзілген жыныстар интрузивті магмалық жыныстар аталады. Магма жанартау арқылы жер бетіне шығып қатса, пайда болған жыныстар эффузивті магмалық жыныстар деп аталады.
; Литосфералық тақталар
Литосфераның барлық ой-қырларының жиынтығын жер бедері ([[рельеф]]) деп атайды. Ол ішкі және сыртқы құбылыстардың өзара әсерінен қалыптасады. Жер қыртысы бір-біріне тығыз жатқан өте үлкен [[литосфералық тақталар]] деп аталатын блоктардан тұрады. Тақталардың өлшемдері әртүрлі болады және олардың шекараларымен сәйкес келмейді. Олар [[мантия]] затының беткі қабатымен бірге жылына 2-5 см ығысады. Ең ірі 13 тақта бар. Үнді-Аустралиялық, Африка Американдық, Тынық мұхиттық, Атлантикалық мұхит ортасы жоталары - жер қыртысының мұхит астындағы жарық ажыратқан бөліктері.<ref> Рычагов Г. И. Общая геоморфология. — М.: Изд-во МГУ, Наука, 2006. </ref>
; Платформалар
Платформа — жер қыртысының (литосфераның) негізгі құрылымдық элементінің бірі. Ол жер қыртысы қалыңдығының біршама тұрақтылығы (35—45 км), алып жатқан аумағының орасан үлкендігі (ауданы млн-даған км<sup>2</sup>), сейсмикалық және вулкандық әрекеттердің өте баяулығы, рельефтің шамалы мүшеленгендігі және біркелкілігімен сипатталады. «Платформа» термині [[Эдуард Зюсс]]тің «Жер кейпі» аталатын (неміс тілінде) еңбегінің француз тіліне аударылуына байланысты пайда болды. Платформалар көрші [[геосинклиналь]]дардың шеткі тігістерімен немесе мұхит ойыстарымен шектеледі және олардың созылым бағытымен сәйкес келеді. Көне геосинклинальдық жүйелердің дамуынан, жер қыртысының қимылды бөліктерінің тектоникалық жағынан бекінуінен пайда болады. Платформалар екі құрылымдық қатардан тұрады. Төменгі құрылымдық қатар (фундаменті) Платформаның қалыптасуына дейін орын алған, аса терең жарылыстармен тілініп, пәрменді [[метаморфизм]]ге шалынған, қатпарлықтарға жиырылып, гранит интрузияларымен қиылған, шөгінді — вулканогендік және граниттенген жыныстардан құралады. Платформаның тысы деп аталатын жоғарғы құрылымдық қатар төмендегі фундаменттің мүжілген бетінде шалыс, горизонталь күйде орналасқан, метаморфизмге баяу шалынған не шалынбаған шөгінді және метаморфтық жыныстардан тұрады. <ref> Хаин, В. Е. Геотектоника с основами геодинамики : учебник / Хаин, В. Е., Ломизе, М. Г.. — 3-е изд. — М. : КДУ, 2010. </ref>
Іргетастың жасына байланысты Платформалар ежелгі және жас деп бөлінеді.
# '''Ежелгі''' - [[Шығыс Еуропа]], [[Сібір]], [[Арабия түбегі|Арабия]], [[Солтүстік Америка]], [[Аустралия]].
# '''Жас''' - [[Батыс Еуропа]], [[Батыс Сібір]], [[Тұран]]
; Жанартаулар және ыстық бұлақтар
{{main|Жанартау}}
Жанартау — төбесінде шұңқырға ұқсас кратері не ойысы бар, көбінесе конус немесе күмбез тәріздес болып келетін геологиялық түзілім. Ол терендік магмалық ошақтардан жер бетіне лавалар, ыстық газдар мен булар, сондай-ақ тау жыныстарының сынықтарын атқылап тұратын жер қыртысындағы каналдар мен жарықтардың үстінде пайда болады.
* Сөнген жанартаулар - ешбір мағлұмат қалмаған [[жанартау]]ды атайды. Мысалы, Кавказдағы [[Эльбрус]], Қазбек шыңы.
* Сөнбеген жанартаулар - ұдайы атқылап жататын жанартауды атайды. Мысалы, Камчаткадағы Ключевская Шоқысы.
Жанартаулардың көпшілігі [[Тынық мұхит]]ының жағалауында орналасқан. Оны Тынық мұхит жанартаулық белдеуі деп атайды.
{{main|Ыстық бұлақтар}}
Сөнген және сөнбеген жанартаулардың аудандарында [[ыстық бұлақтар]] жиі кездеседі. Ыстық су мен буды ауық-ауық атқылап тұратын бұлақтарды [[гейзер]]лер деп атайды. Гейзерлер Тынық мұхит отты белдеуінде, яғни [[Камчатка]]да, [[Жапония]]да, [[Жаңа Зеландия]]да, [[Солтүстік Америка]] жағалауында, сонымен бірге [[Исландия]] аралында таралған.<ref> Вулканы — Азбука Земли </ref>
===== Атмосфера =====
{{main|Атмосфера}}
Жердің ең сыртқы қабығы - [[атмосфера]]<ref>Тіл білімі терминдерінің түсіндірме сөздігі — Алматы. «Сөздік-Словарь», 2005 жыл. ISBN 9965-409-88-9</ref>. Ауа - әр түрлі газдардың қосындысы. Жер қабықтарының біртұтас болып жермен бірге қозғалатын ауа қабығы атмосфера деп аталады. Атмосфераның қалыңдығы шамамен 3000 км. Ол төмендегідей қабаттардан тұрады: 7 - 18 км - [[тропосфера]]; 50 км - [[стратосфера]]; 85 км - [[мезосфера]]; 300 км [[термосфера]]; 600 - 1000 км - [[экзосфера]], 50 км биіктікте - [[озоносфера]] қабаты.
[[image:Top of Atmosphere.jpg|thumb|Атмосфераның жоғарыдан көрінісі]]
* Атмосфералық фронт - тропосферадағы ені бірнеше ондаған километрге жететін әр түрлі физикалық қасиеттері бар ауа массаларының жіңішке өтпелі зоналары. Олар жылы және салқын ауалардың кездесулерінде пайда болады. Осы жағдайда олардың аралығында еңкішті фронтальдық беткей қалыптасады. Егер де жылы ағыс басым болса, атмосфералық фронт жылы, егер де салқын ағыс басым болса, салқын атмосфералық фронт болады. Жылы ауадан атмосфералық фронтта - фронттық [[циклон]], ал салқыннан - [[антициклон]]дар түзіледі. Циклонның орталығында - ең төмен қысым, антициклонның орталығында - ең жоғары кысым болады. Құрлықтар мен сулардың біркелкі жылы буларынан жағалауларда бағыттарын өзгертіп отыратын [[жел]]дер, [[бриз]]дер пайда болады. Күндіз - теңізден, түнде - құрлықтан соғады.
* Жел - жер бетінде ауаның көлбеу бағытта атмосфералық қысымдардың біркелкі таралмауынан пайда болатын ауа массасының қозғалулары. Желдің жылдамдығы м/с [[Бофорт шкаласы]]мен өлшенеді.
* [[Муссон]]дар - ауа ағындарының маусым бойынша бағыттарын өзгертулері нәтижесінде пайда болатын маусымдық желдер. Жыл бойында ылғалдылық күрт өзгеріп отырады: жаз ылғал және жауын-шашынды, қыс құрғақ болып келеді.
* [[Пассат]]тар - тропиктік және экваторлық ендіктердегі тұрақты ауа ағыстары. Олар солтүстік жартышарда солтүстік-шығыстан экваторға қарай соғады. Пассаттағы ауалар басым қозғалыста болады. Жер бетіндегі желдер бүкіл жыл бойында жоғары қысым белдеулерінен экваторға қарай соғады.<ref> Атмосфера Земли — статья из Большой советской энциклопедии </ref>
===== Гидросфера =====
{{main|Гидросфера}}
[[Гидросфера]] — жер бетіндегі және жер қыртысының тереңінде сұйық, қатты, [[газ]] тәрізді жағдайда болатын [[мұхит]]тар мен [[теңіз]]дер (96%), жер асты суы (2% мөлшерде), [[мұздық]] тар мен қар сулары (2 % мөлшерде), өзендер, көлдер, батпақтар (0,02%) барлық сулар түрін косатын жер қабығының су қабығы.<ref> Михайлов В.Н. Гидрология: учебник для вузов / В.Н. Михайлов, А.Д. Добровольский, С.А. Добролюбов. — 2-е изд., испр. — М.: Высш. школа, 2007.</ref>
Дүниежүзілік мұхит құрлықтағы су көлемін қоспағанда жердің 70,8 %-ын алып жатыр.Судың барлық көлемі - 1370 млн км3.
===== Биосфера =====
'''Биосфера''' - тіршілік қабығы.
[[Биосфера]] - [[литосфера]]ның жоғарғы бөлігі, атмосфераның төменгі бөлігінде және бүкіл гидросферадағы алуан түрлі тірі ағзалардың тіршілік ететін ортасы.
Жер бетінде тірі ағзалардың географиялық таралу заңдылығын [[биогеография]] ғылымы зерттейді.
Биосфера терминін "гидросфера", "литосфера" ұғымдарымен бірге ХIХ-ғасырдың аяғында австрия геологы Э.Зюсс ұсынды.<ref> Г.С. Оспанова, Г.Т.Бозшатаева Экология. Оқулық. -Алматы Экономика, 2002 ISBN 9965-532-69-9</ref>
====Материктер мен мұхиттар географиясы ====
; Құрлықтар және аралдар
{{main|Құрлық}}
Жер шарының 29,2%-ын құрлықтар алады (құрлықтардың жалпы аумағы 149,1 млн. км²), яғни солтүстік жарты шардың 39%-ын, оңтүстік жарты шардың 19%-ын құрайды. Қазіргі геологиялық дәуірде ол 6 континенттен — [[Аустралия]], [[Антарктида]], [[Африка]], [[Еуразия]], [[Оңтүстік Америка]] және [[Солтүстік Америка]]дан тұрады.
; Мұхиттар
{{main|Мұхит}}
Жер ғарыштан көгілдір ғаламшар болып көрінеді - оның бетінің 70% астамын су басып жатыр. Судың шамамен 97% мұхиттарда жиналған, ол Жер ауданының 360 млн км² жауып жатыр. Мұхит - [[гидросфера]]ның негізгі бөлігі, құрлықтар мен аралдарды қоршап жатқан Жердің тұтас [[су]] қабаты. Жер шарында төрт мұхит бар: [[Тынық мұхит|Тынық]], [[Атлант мұхиты|Атлант]], [[Үнді мұхиты|Үнді]] және [[Солтүстік Мұзды мұхит|Солтүстік мұзды]]. Кейбір ғалымдар [[Антарктида]] маңы суларын бесінші Оңтүстік мұхиты деп жеке бөледі.<ref> Физическая география материков и океанов / Под общей ред. А. М. Рябчикова. — М.: Высшая школа, 1988. </ref>
:::::::::'''Жер шарындағы мұхиттар '''
[[Сурет:World ocean map.gif|right|thumb|200px|Мұхиттарға бөлу нұсқалары]]
{| class="wikitable"
|-
! мұхит!! көлемі млн.км² !! орташа тереңдігі !!ең терең бөлігі
|-
| [[Тынық мұхит]]|| 710,4 || 3975 || 11 022
|-
| [[Атлант мұхиты]] || 329,7||3597|| 8 742
|-
| [[Үнді мұхиты]]|| 282,7 || 3711|| 7 209
|-
|[[Солтүстік Мұзды мұхит]] || 18,1 || 1225|| 5 527
|}
Мұхит (Әлемдік мұхит) - гидросфераның негізгі бөлігі. Жер шарында төрт мұхит бар: Тынық, Атлант, Үнді және Солтүстік мұзды. Кейбір ғалымдар Антарктида маңы суларын бесінші Оңтүстік мұхиты деп жеке бөледі. Мұхит құрлықтар мен аралдарды қоршап жатқан Жердің тұтас су қабаты. Аумағы 361,26 млн. км<sup>2</sup>, көлемі 1340,74 млн. км<sup>3</sup>, орташа тереңдігі 3711 м, ең терең жері 11022 м (Тынық мұхиттағы Мариана шұңғымасы). Дүниежүзілік Мұхит құрлықтар арқылы 4 бөлікке бөлінеді: Тынық (50%), Атлант (25%), Үнді (21%) және Солтүстік Мұзды Мұхит (4%). <ref> http://freepapers.ru/19/dniezhzlk-mhittar/236946.1613944.list1.html </ref>
Мұхиттың белгілі бір бөліктерін алып жатқан зор көлемді суды - [[су массалары ]]деп атайды. Су массалары: экваторлық, тропиктік, қоңыржай, полярлық болып бөлінеді. Мұхит пен материк арасындағы жылу мен ылғал айналасында беткі ағыстар пайда болады. Мұхиттық ағыстар: [[Пассаттық ағыстар|Солтүстік пассат ағысы]], [[Гольфстрим]], [[Солтүстік атлант ағысы]], [[Канар ағысы|Канар суық ағысы]], [[Бразилия ағысы]], [[Батыс Желдер ағысы]], [[Бенгал ағысы]].
==== Географиялық белдеулер мен зоналар ====
[[Сурет:Alisov's classification of climate ru.jpg|thumb|325px| alt=A.|Географиялық белдеулер]]
[[Географиялық белдеу]]лер — географиялық қабықтағы ең ірі зоналық бөлімшелер. Жылу мен ылғал, ауа массаларының айналымы, биохимиялық және геоморфологиялық процестердің өзіндік көрсеткіштері мен ырғақтылығының ортақ ерекшеліктерімен сипатталады. 4 негізгі белдеулер: экваторлық, тропиктік, қоңыржай және полярлық белдеу.<ref>ГЕОГРАФИЧЕСКИЙ ПОЯС // ГЕОГРАФИЧЕСКИЙ СЛОВАРЬ </ref>
Белгілі климат зерттеуші ғалым Б.П. Алисов [[Жер]] шарында бір-бірінен температуралық жағдайлары және ауа массаларының қасиеттері мен әсер ету аймақтары арқылы айырмашылық жасайтын 13 климаттық белдеуді ажыратқан. Негізгі географиялық белдеулердің аралықтарын өтпелі белдеулер бөліп жатады. [[Өтпелі климаттық белдеулер|Өтпелі белдеулерге]] суб (латынша - «кіші, таяу») деген сөз қосылып айтылады. Олар: [[Субэкваторлық белдеу|субэкваторлық]] экваторлық және тропиктік белдеулердің, [[Субтропиктер|субтропиктік]], тропиктік және қоңыржай белдеулердің, субполярлық ([[Субарктикалық белдеу|субарктикалық]], [[Субантарктикалық белдеу|субантарктикалық]]) қоңыржай және полярлық белдеулердің аралығын бөледі.
; Экваторлық белдеу
Экватордың екі жағын бойлап, созылып жатады. Белдеудің климат жағдайлары жыл маусымдарына бөлінбей, температура бүкіл жыл бойы біркелкі таралуымен ерекшеленеді. Мұнда жыл бойы ыстық және ылғалды. [[Қаңтар]] айының орташа температурасы +24°С, жылдық жауын-шашын 2000-3000 мм. Жылу мен ылғалдың молдығы өсімдіктердің қаулап өсуіне, сан алуан жануарлардың мекендеуіне қолайлы.
Экваторлық орманда ең биік ағаштар 50-60 м-ге дейін барады. Ағаш діңінің аралықтарында аз ғана саңылауда шырмалып, өрмелеп [[Лиандар|лиана]]лар өседі, кейбір лианалардың ұзындығы 300 м-ге дейін барады.
Өсімдіктер сияқты жануарлары да биіктік қабаттарға бөлініп таралған. Ағаштарда көптеген бунақ денелілер, ағаш бақалары, [[жыландар]], [[құстар]] молынан кездеседі.
; Тропиктік белдеу
Солтүстік және оңтүстік жарты шарлардың 20-30° ендіктер аралығын тропиктік белдеу алып жатыр. Материктердің ішкі және батыс бөліктерінде бұл белдеудің шегінде тропиктік шөл зонасы қалыптасқан. Африкадагы [[Сахара]] шөлі осы зонаға кіреді.<ref> Пояса физико-географические — статья из Большой советской энциклопедии </ref>
; Қоңыржай белдеу
Қоңыржай белдеу шөл, орманды дала және дала зоналарынан тұрады. Олардың аралықтарын шөлейт пен орманды дала өтпелі зоналары бөледі. Шөл [[Азия]]да, Солтүстік және [[Оңтүстік Америка]]да таралған. Әсіресе, Азияның орталық бөлігінде көп жерді қамтиды. Шөлдің табиғат жағдайлары барынша қатал. Жазғы ыстық кейде +50°С-қа дейін, шөлдің беті +80°С-қа дейін қызады. Шөлдің тіршілікке ең қолайсыз жағы - ылғалының тапшылығы. Жылдық жауын-шашын 200 мм-ден кем, ал кей жерлерде 100 мм-ге жетпейді.
; Полярлық белдеу
[[Солтүстік полюс]] төңірегі арктикалық, [[оңтүстік полюс]] төңірегі антарктикалык (грекше анти «қарсы») белдеу деп аталады. Екеуін де жаппай мұз басып жатыр. Климат жағдайлары өте қатаң. Арктикалық белдеудің 2-3 аптаға ғана созылатын жаз маусымы кезінде ауаның температурасы 0°С-тан сәл ғана асады, қыста ол 30-40°С-тан түспей, қақаған аяз болып тұрады. Антарктиданың климаты одан да қатаң. Онда Жер шарындағы ең төмен температура (-88,3°С) байқалған. Арктикалық және антарктикалық белдеулер мұзды шөл зонасына жатады. Жануарлардың тіршілігі
тек теңізбен байланысқан. [[Солтүстік Мұзды мұхит]]та [[морж]] бен [[ақ аю]] жүреді. Антарктикалық белдеуде [[Пингвиндер|пингвин]]нің тіршілігі материк жағалауындағы сулармен байланысты.
==== Жер шарындағы климаттық белдеулер ====
{| class="wikitable"
|-
! !! Климаттық белдеулер!! Ерекшеліктері
|-
| Негізгі || [[Экваторлық белдеу]]|| Төменгі қысым, экваторлық ауа массалары, жыл бойы ауа температурасы жоғары болады, жауын-шашынның мол түсуі, ауа-райы ыстық, құрғақ.
|-
| Негізгі || [[Тропиктер|Тропиктік]]
белдеу
|| Тропиктік ауа массаларының ықпалы, жоғары қысым, ауа массалары өте құрғақ, жауын-шашын аз түседі.
|-
| Негізгі || [[Қоңыржай белдеу]] || Қоңыржай ауа массалары мен батыс желдері басым, температура салқын, жауын-шашын біршама мол, бірақ белдеу ішінде әркелкі таралады.
|-
| Негізгі || [[Арктикалық белдеу|Арктикалық]]
белдеу
|| Жыл бойы суық, құрғақ, тұрақты солтүстік-шығыс желдер әсерінде болады. Мардымсыз жауын- шашын қар күйінде түседі.
|-
| Өтпелі || [[Субэкваторлық белдеу|Субэкваторлық]]
|| Жазы экваторлық белдеуге, қысы тропиктік белдеуге ұқсас
|-
| Өтпелі || [[Субтропиктер|Субтропиктік]]|| Жазы тропиктік белдеуге, қысы қоңыржай белдеуге ұқсас.
|-
| Өтпелі || [[Субарктикалық белдеу]]|| Қыста арктикалық, жазда қоңыржай белдеуге ұқсас
|}
=== Әлеуметтік-экономикалық география ===
{{main|Әлеуметтік-экономикалық география}}
Әлеуметтік-экономикалық география қоғамның аумақтық бөлінуін зерттейді<ref>[http://geowww.ru Әлем географиясы]</ref>. Өз кезегінде Экономикалық және әлеуметтік географиясы салаларға бөлінеді.
<center>
'''Экономикалық және әлеуметтік географиясының салалы бөлінуі:'''
:{| style="border:1px solid #ddd; text-align:center; margin: auto;" cellspacing="15"
| [[File:Qichwa conchucos 01.jpg|96px]] || [[File:Ptolemy_Cosmographia_1467_-_Great_Britain_and_Ireland.jpg|96px]] || [[File:Christaller model 1.jpg|96px]] || [[File:Star of life.svg|96px]]
|-
|[[Мәдени география]]сы || [[Елтану]] || [[Экономикалық география]] || [[Денсаулық географиясы]]
|-
| [[File:British Empire 1897.jpg|96px]] || [[File:UN General Assembly.jpg|96px]] || [[File:Pyramide Comores.PNG|96px]] || [[File:ReligionSymbol.svg|96px]]
|-
| [[Тарихи география]] || [[Саяси география]] & [[Геосаясат]] || Халықтар географиясы немесе [[Демография]] || [[Діни география]]
|-
| [[File:US-hoosier-family.jpg|96px]] || [[File:RERParisVision2025.png|96px]] || [[File:Pula_Augustus_Tempel.JPG|96px]] || [[File:New-York-Jan2005.jpg|96px]]
|-
| [[Әлеуметтік география]] || [[Транспорт (көлік) географиясы]] || [[Туризм географиясы]] || [[Геоурбанистика]]
|}
</center>
==== Дүние жүзінің саяси картасы ====
{{main|Дүние жүзінің саяси картасы}}
''Дүние жүзінің саяси картасы'' - [[Жер]] шарының мемлекет шекаралары, астаналары, ірі қалалары мен жол қатынастары көрсетілген географиялық картасы. Дүние жүзінің саяси картасында елдің әлемдегі орны, саяси – әкімшілік құрылымы бейнеледі. Сонымен қатар саяси картада басты саяси – географиялық өзгерістер : жаңа тәуелсіз мемлекеттердің пайда болуы, елдердің саяси мәртебесінің ауысуы, шекаралары мен аумағының, ел атауы мен астанасының өзгеруі және т.б. көрініс табады. Дүние жүзінің саяси картасындағы заңдылықтар мен өзгерістерді географияның саяси география деп аталатын саласы зерттейді.
Дүние жүзінің саяси картасы әлемнің барлық елдері төмендегі белгілері бойынша ажыратылады<ref>[http://geo2000.ru/ Геопортал, Барлық елдер туралы ақпарат]</ref>:
{| class="wikitable"
|-
! географиялық орны!! аумақтық көлемі !! халық саны мен ұлттық құрамы!! басқару түрі!! мемлекеттік құрлысы!!әлеуметтік-экономикалық даму деңгейі
|-
|• Теңіз жағалауындағы (негізгі елдер тобы)<br />• Аралдық:<ref>http://finstat.bozo.ru/islands.php </ref> [[Индонезия]], [[Куба]], [[Жапония]]<br />• Материктік:<ref> http://otvet.mail.ru/question/39682038 </ref> [[Аустралия]]<br />• Түбектердегі:[[ Испания]]<br />• Теңізге шыға алатын:<ref> http://sprashivalka.com/otvechator/q/1988950 </ref> [[Норвегия]], [[Венесуэла]] және т.б.<br />• Теңізге шыға алмайтын:<ref> http://navopros.ru/geografia/kakie-gosudarstva-ne-imeyut-vyhoda-k-moryu </ref> [[Қазақстан]], [[Моңғолия]], [[Чад]] (шамамен 40-қа таяу)<br />• Архипелагтағы: <ref> http://vse-uchebniki.com/mejdunarodnoe-pravo-besplatno/gosudarstva-arhipelagiarhipelajnyie-vodyi.html </ref>[[Индонезия]] ||• Алып аумақты (3 млн км<sub>2</sub> асатын):<ref> http://topmira.com/goroda-strany/item/39-samye-bolshie-strany-mira </ref> [[Ресей]], [[Канада]], [[Қытай Халық Республикасы|Қытай]]<br />• Ірі территориялы (1-3 млн км<sub>2</sub>): [[Қазақстан]], [[Аргентина]]<br />• Орташа (100 мың - 1 млн км<sub>2</sub>): [[Польша]], [[Франция]], [[Испания]]<br />• Кіші (100 мың км<sub>2</sub>-қа дейін): [[Мажарстан|Венгрия]], [[Испания]], [[Латвия]], [[Литва]]<br />• Микромемлекеттер:<ref>http://megarotator.com/interesnoe/421-mikrogosudarstva.html </ref> [[Ватикан]], [[Андорра]], [[Монако]], [[Сан-Марино]], [[Люксембург]], [[Лихтенштейн]], [[Бруней]] ||• Ең ірі мемлекеттер (100 млн адамнан астам)<br /><ref> http://gotoroad.ru/best/populcountrys</ref> • Ірі мемлекеттер (50-100 млн адам)<br /> • Орта мемлекеттер (1-50 млн адам)<br />• Кіші мемлекеттер (1 млн-ға дейін ) ||— Монархиялы:<br /><ref>http://www.bolshoyvopros.ru/questions/134717-monarhicheskie-strany-skolko-v-mire-monarhij.html
</ref>
• Конституциялық<ref> http://otvet.mail.ru/question/29880786</ref> -[[Ұлыбритания]], [[Жапония]], [[Норвегия]], [[Швеция]]<br />• Абсолютті монархия<ref>http://tinref.ru/razdel/03901polit_rejim/018.htm </ref> -[[Сауд Арабиясы]]<br />• Теократиялық монархия<ref> http://otvet.mail.ru/question/64011593 </ref> -[[Ватикан]] (Римде) Дінбасы баскарады<br />—Республикалық<br /><ref> http://www.ref.by/refs/21/3695/1.html</ref>— Президенттік<ref> http://bibliotekar.ru/konstitucionnoe-pravo-1/106.htm</ref> -[[Мысыр]], [[Түркия]], [[Франция]]<br />— Парламенттік<ref>http://ru.science.wikia.com/wiki/ </ref> -[[Батыс Еуропа]]ның көптеген елдері
|| • Федерациялық<ref> http://ostranah.ru/_lists/forms_of_government.php?id=2 </ref> -[[Америка Құрама Штаттары|АҚШ]], [[Бразилия]], [[Үндістан]]<br />• Унитарлы<ref> http://ostranah.ru/_lists/forms_of_government.php?id=7 </ref> -[[Қазақстан]], [[Франция]], [[Венгрия ]]<br />
• Конфедерациялық<ref> http://www.proshkolu.ru/discover/go/562/10323/ </ref> - [[Швейцария]]
|| • экономикасы [[дамыған елдер ]]<ref> Развитые страны в мировом хозяйстве. </ref> -Жапония, Германия, АҚШ, Франция, Батыс Европа
• [[дамушы елдер]]<ref> Развивающиеся страны. http://www.vedomosti.ru/glossary/Развивающиеся%20страны</ref> -Үндістан, Мексика, Шығыс Еуропа
• өтпелі экономикалық елдер<ref> http://www.grandars.ru/student/mirovaya-ekonomika/strany-s-perehodnoy-ekonomikoy.html </ref> -ТМД елдері, Орталық Шығыс Европа елері, Куба
|}
==== Дүние жүзінің саяси қалыптасу кезеңдері ====
* ''Ежелгі кезең (V ғ. дейін)'' — алғашқы мемлекеттер [[Ежелгі Мысыр]], [[Карфаген]]нің, [[Грекия]], [[Ежелгі Рим]]нің дамуы мен күйреуі.
* ''Орта ғасырлық кезең (V -ХV ғ.)'' — ұлан ғайыр құрлық жерлерді әр түрлі мемлекеттер өзара бөліседі: [[Киев Русі]], [[Шығыс Рим империясы|Византия]], Мәскеу (Орыс), мемлекеті, “[[Қасиетті Рим империясы]]”, [[Португалия]], [[Англия]], [[Германия]].<ref> http://1referat.kz/geografiya-ekonomikalyk-geografiya-geologiya-geodeziya/dunie-zhuzinin-sayasi-kartasynyn-qalyptasu-kezenderi.html</ref>
* ''Ұлы географиялық ашылулар кезеңі'' — [[Америка]], [[Африка]], [[Үндістан]], Оңтүстік Шығыс Азия, [[Аустралия]]ның зерттелуі.<ref> http://kursik.kz/kurstyq-zhumystar/geografiya-geologiya-geodeziya/uly-geografiyalyq-ashular.html </ref>
* ''Жаңа кезең (ХV - ХVІ ғ)'' — Англия мен Францияның көтерілуі, отаршылдықты жүргізе бастауы. Дүние жүзі державаларының бөліске салынуы, Африка жерлерін отарлау.
* ''Әлемнің I және II дүние жүзілік соғыстан кейінгі өзгерісі'' — Ірі [[Османлы империясы|Осман империясы]]ның әлсіреуі, [[Босния және Герцеговина|Босния мен Герцоговина]], [[Аустрия]],[[ Венгрия]] қосылды. Чехословакия мен [[Польша]] пайда болды. Батыс Украина, Батыс Белоруссия, Балтық жағалауы, Оңүстік Сахалин ҚСРО-ға қосылды.<ref>http://szh.kz/498167 </ref>
* ''Дүниежүзілік социалистік жүйенің кұрылуы мен күйреуі'' — Колониализмнің ыдырауы.
==== Әлем халқы ====
; Халықтар географиясы
Демография адам популяциясын оның көлемі мен құрылымына сәйкес, яғни жынысы, жасы, отбасылық жағдайы және этникалық шығу тегі бойынша, сондай-ақ, осы популяцияның туу, өлу және миграция коэффициенттеріндегі өзгеруі тұрғысынан статистикалық зерттеу.<ref name=a1>Орысша-қазақша түсіндірме сөздік: Әлеуметтану және саясаттану бойынша / Жалпы редакциясын басқарған э.ғ.д., профессор Е. Арын – [[Павлодар]]: «ЭКО» ҒӨФ. [[2006]]. – 569 б. ISBN 9965-808-89-9</ref>
Адамзат тарихының басым бөлігінде әлем халқы баяу өсті, әлем халқы алғашқы миллиардқа тек 1800-1804 ж. жеткен. Ал XX ғасырдың аяғына қарай 6 млрд-тан асты. Жер бетіндегі [[халық]] саны үнемі артып отырды. [[File:World population (UN).svg|thumb|right|200px|right| Дүниежүзілік халықтың санының болжамы. Шкала (млн. адам.) логарифмдік масштабта ]]1900 жылы 1,5 млрд, 1960 жылы 3 млрд, 2000 жылы 6 млрд-қа жетті. [[Демография]]лық күрт өрлеу процесінің ең жоғары қарқыны (20% жуық) 60-жылдары болды. Ал 80-ші жылдары бұл көрсеткіш 17% төмендеді. Бұл демографиялық өтпелі кезең деп аталады. Елдердің әлеуметтік-экономикалық жағдайына байланысты табиғи өсімнің өзгерістері:
# туудың көптігі, өлімнің көптігі ([[Африка]] елдері);
# туудың көптігі, өлімнің азаюы ([[Азия]] мен [[Латын Америкасы]] );
# туудың аздығы, өлімнің аздығы ([[Жапония]] , Шығыс Еуропа, [[Ресей]], ҚХР).
'''Демографиялық саясат''' — әр мемлекеттің халқының табиғи өсімін және халық санына байланысты мәселелерді шешу үшін жүргізілетін шаралар.
Әр мемлекетте демографиялық саясат бағыты әр түрлі жүргізіледі. Көптеген дамушы, әсіресе, халық саны көп елдерде қазіргі [[Саналы адам|адам]]дардың өмір сүру деңгейі одан әрі құлдырап кетпеуі үшін адамның табиғи өсімін шектеуі, ал, [[дамыған елдер]]де керісінше, бала тууға ынталандыру шаралары жүзеге асырылады.<ref>Саяси түсіндірме сөздік. – Алматы, 2007.
ISBN 9965-32-491-3</ref>
; Халықтардың нәсілдік және этностық құрылымы
Жер шары халқының этностық (ұлттық) құрамы – ұзақ тарихи процестің нәтижесі. Қазіргі уақытта дүние жүзінде этностық қауымдастықтардың әр алуан түрлері: жекелеген тайпалар, рулас тайпалар топтары, ұлыстар, ұлттар бар.<ref> http://kaz2.docdat.com/docs/index-151156.html?page=7 </ref>
Нәсілдік құрам - тұқым қуалау арқылы берілетін ұқсас сыртқы (дене) пішіндері (терісінің түсі, шашы мен көзі, мұрны мен еріндерінің пішіні, бойы мен дене пропорциясы, сондай-ақ кейбір "жасырын" белгілері) бар адамдардың тарихи қалыптасқан топтарының саны мен үлесі. Әр түрлі нысандардың таралу ареалдары сәйкес келмейді, сондықтан нәсілдік шекаралар анық емес және шартты болып келеді. жер бетінде негізгі үш нәсіл бар:
* [[Еуропалық нәсіл|Еуропоид]]тік <ref>{{cite web|url=http://www.elamed-ural.ru/40/index_04_06.html|title=ЕВРОПЕОИДНАЯ РАСА|last=Человеческие расы|first=Человеческие расы|author=Н. Н, Чебоксаров, Г. Ф. Дебец|accessdate=2012-09-30|archiveurl=http://www.webcitation.org/6BUyaTZMs|archivedate=2012-10-18}}</ref>
* [[Моңғолоид]]тік
* [[Экваторлық нәсіл]] (негроидтер, австралоидтер, негравстралоидтер),
Сонымен қатар аралық және аралас нәсілдік топтар (эфиоптар, малагасийліктер, полинезиялық, меланезиялықтар және т.б.) бар.
'''Этностық құрам. ''' [[Сурет:Maasai.jpg|thumb|right|150px|Масай тайпасының өкілі]] Жер шарында түрлі [[тайпа]]лар, [[ру]]лас [[тайпа]]лар, ұлыстар, [[ұлт]]тар бар. [[Этнос]]тық қауымдардың негізгі белгілеріне тіл, аумақ, мәдениет жатады. Жер бетін 4 мыңдай түрлі халықтар мекендейді. Бірақ мемлекеттік және этностық шекаралар өзара сәйкестендіріле орналаспаған. Жер бетіндегі мемлекеттердің жартысына жуығы бір ұлтты ([[Дания]], [[Швеция]], [[Жапония]]) болып келеді және көп ұлтты ([[Ресей]] мен [[АҚШ]]) мемлекеттер бар. Дүние жүзінде көп таралған тілдер: [[қытай тілі]] (1 млрд-тан астам адам), [[ағылшын тілі]] (400 млн), [[Хинди тілі|хинди]] (300 млн), испан (280 млн), [[араб тілі|араб]] (230 млн), [[орыс тілі]] (220 млн).
'''Діни құрам'''
Дүние жүзінде негізгі үш дін бар:
* [[христиандық]]: [[Католицизм|католиктік]], [[православие]], [[Протестантизм|протестант]]тық ([[Еуропа]], [[Америка]], [[Аустралия]] елдері);
* [[мұсылман]]дық: [[сүннет]]тер мен [[шииттер]] ([[Азия]] мен [[Африка]] - [[Сауд Арабиясы]], [[Түркия]], [[Иран]], [[Ирак]], [[Ауғанстан]], [[Пәкістан]], [[Марокко]], [[Индонезия]], [[Үндістан]], [[Қазақстан]], Кавказдың кейбір елдері);
* [[будда]]лық: [[Непал]]дықтар, [[Мианма|Бирма]]лықтар, [[Үндіқытай түбегі|Үндіқытай]], [[Үндістан]], [[Шри-Ланка]], [[Қытай Халық Республикасы|Қытай]], [[Моңғолия]].
Сонымен қатар [[индуизм]], конфуциишілдік, ситоизм, [[Яһудилық|иудаизм]] ұлттық діндері бар<ref>Саяси түсіндірме сөздік. – Алматы, 2007. ISBN 9965-32-491-3</ref>.
; Халықтың орналасу географиясы
Жалпы 1945 жылдардың соңынан бастап дүние жүзі мен оның жеке аймақтары тұрғын халқының есебін БҰҰ- ның экономикалық және әлеуметтік кеңесіне қарасты Халықтың орналасуын зерттеу комиссиясы жүргізді. 1949 жылдан бастап, бұл Комиссия жыл сайын «Демографиялық жылнама» басып шығарып отырды.<ref> http://kzdocs.docdat.com/docs/index-19366.html?page=2 </ref>
Жер бетінде халық әр түрлі таралған Шығыс Жарты шарда Батыс Жартышарға қарағанда халық көбірек шоғырланған, солтүстік Жартышарда оңтүстік Жартышардан тығыз шоғырланған. Жердегі халықтың орташа тығыздығы бір шаршы шақырымға 30 адамнан артығырақ келеді. [[Еуропа]] мен [[Азия]]да бір шаршы шақырымға 100 адамнан, ал Солтүстік және [[Оңтүстік Америка]]да бұдан екі есе, [[Аустралия]] мен мұхиттық аралдарда 10 есе аз.
Халықтың ең көп шоғырланған аумақтары:
* [[Шығыс Азия]]: [[Қытай Халық Республикасы|Қытай]], [[Жапония]], КХДР, [[Корея]] Республикасы 1 млрд-тан астам адам бар;
* [[Оңтүстік Азия]]: [[Үндістан]], [[Бангладеш]], [[Шри-Ланка]], [[Пәкістан]] - 1 млрд адам;
* [[Оңтүстік-Шығыс Азия]]: [[Индонезия]], [[Тайланд]], [[Филиппиндер]], [[Малайзия]] - 300 млн-нан астам халық;
* [[Еуропа]];
* Атлантикалық аймақ: АҚШ-тың солтүстік шығыс бөлігі.
; Қалалар және урбандалу
[[Сурет:Intersection of Nassau Street and Broad Street, overlooking Wall Street (2005).jpg|thumb|180px|[[Нью-Йорк]] -8,5 млн. халық, ал агломерациясында 20,6 млн. адам тұрады.]]
[[Дамыған елдер]]де [[қала]]тұрғындары 75-80%, ал дамушы елдерде 40-50%. Қазір жер шарының жартысынан көбінде қала халқы тұрады.
[[Урбанизация|Урбандалу]] дегеніміз - қалалар мен қала халқының көбеюі, қалалардың ролінің артуы<ref>[http://cliodynamics.ru/index.php?option=com_content&task=view&id=25&Itemid=1 Макродинамика урбанизации Мир-Системы].</ref>
Бір-біріне жақын орналасқан ірі қалалардың қосылуын [[агломерация]]лар деп атайды. Мысалы, [[Мәскеу]] агломерациясында 12 млн адам тұрады. Урбанизацияның ең жоғарғы буыны мегаполюстер агломерациялардың қосылуы. Мысалы, Бостон-Вашингтон (40 млн-ға жуық адам), [[Нью-Йорк]], [[Филадельфия]] және т.б.
Қалалардағы адамдардың қала маңына шоғырлануы [[Қала халқын шетке ығыстыру|субурбанизация]] деп аталады. Қала халқының үлес салмағы индустрияландырудың көрсеткіші. [[Дамушы елдер]]де урбанизация деңгейі төмен, қала халқының үлесі 30-41%. Мысалы, [[Латын Америкасы]], [[Азия ]]елдері.
Ауыл-село халқы жер бетінде шамамен 18-20 млн<ref>[http://www.krugosvet.ru/enc/gumanitarnye_nauki/sociologiya/URBANIZATSIYA.html Статья «Урбанизация» в энциклопедии Кругосвет].</ref>
; Халықтың көші-қоңы
Халқының саны басқа елден көшіп келушілердің есебінен өзгеруін - механикалық қозғалыс деп атайды. Адамдардың бір елден басқа елге қоныс аударуы - '''[[миграция]] ''' деп аталады. Адамдардың өзге елдерге тұрақты тұруға кетуі - '''[[эмиграция]],''' ал басқа елден келіп тұрақтануын '''[[иммиграция]] '''деп атайды.
[[File:Net migration rate world.PNG|thumb|right|300px|Миграция сальдосы 2008 жыл: оң мән (көк), теріс мән (қызғылт), нөлге жақын (жасыл), мәлімет жоқ (сұр).]]
Алғашқы көші-қон қарқыны Еуропа елдерінен [[Солтүстік Америка]]ға, [[Оңтүстік Америка]]ға, [[Африка]]ға, [[Аустралия]] мен [[Жаңа Зеландия]]ға және т.б. жерлерге тарады. Мысалы, [[АҚШ]] халқының көп ұлтты болуы миграцияға байланысты <ref>[http://www.archipelag.ru/authors/lopuhina/?library=1108 Татьяна Лопухина, Сергей Градировский. Типологии миграционных процессов].</ref>
Қазіргі негізгі сыртқы көші-қоң бағыттарының жоғары аймақтары: Солтүстік Америкадан ([[Куба]], Мексикадан Еуропаға, Оңтүстік Америкадан Солтүстік Америкаға, Оңтүстік Шығыс Азиядан Парсы шығанағы елдеріне дейін).
Ішкі миграцияның негізгі бағыттары Шығыс Еуропадан [[Ресей]]ге, Азиядан Еуропаға, Солтүстік Африкадан Еуропаға, Үндістаннан Еуропаға, [[Бразилия]], [[Парагвай]]дан [[Аргентина]]ға дейінгі аймақтар<ref>[http://www.census.gov/ipc/www/popclockworld.html Счётчик мирового населения (экстраполяция). АҚШ-тың демография орталығы мәліметі бойынша.]</ref>.
==== Әлемнің табиғат ресурстары ====
[[Табиғи ресурстар]] - бұл табиғи заттар немесе адам мен қоғамның өмір сүруі мен дамуы үшін шаруашылықта қолданылатын энергия көздерінің түрлері <ref>[http://www.geograffiya.ru/ География, табиғи байлықтар, топырақ, климат]</ref>.
Табиғи ресурстардың жіктелуі:
# Түрлі геосфераларда кездесуіне байланысты: [[литосфера]], [[гидросфера]], [[биосфера]], климат ресурстар.
# Түрлі шаруашылық салаларында қолданылуына байланысты: энергетикалық, металлургиялық, химиялық.
# Қолдану мүмкіндігінің ұзақтығы мен қарқынына байланысты:[[Сарқылатын ресурстар|сарқылатын]], [[Сарқылмайтын ресурстар|сарқылмайтын]]
Минералдық ресурстар — жер қойнауынан алынған [[пайдалы қазбалар]]. ''Пайдалы қазбалар'' - халық шаруашылығында өңделген және табиғи күйде қолданылатын табиғи [[минералдық заттар]]. Минералдық ресурстардың қолданылу ауқымы үнемі артып келеді. Мысалы: 1950 жылмен салыстырғанда пайдалы қазбаларды өндіру үш есеге артқан. Жыл сайын жер қойнауынан 100 млрд. тоннадан астам түрлі минералды шикізат пен отын өндіріледі.
Жер ресурстары - адамның өмір сүруі үшін, құрылыс және т.б. шаруашылық әрекеті үшін қажетті жерлер. Жер ресурстары туралы жалпы түсініктер, жер қоры ұғымы туралы түсінік береді. [[Жер қоры]] - шаруашылықтың түрлі салаларында қолданылатын барлық жерлер. Жер шарының жалпы жер қоры 1,5 млрд. га, оның ішінде ауыл шаруашылық жерлері - 37 %, егістіктер - 11%. Жайылымдықтар үлесі [[Оңтүстік Америка]]ға, аз өнімді сапасыз жерлер [[Азия]]ға тиесілі. Өңделетін жерлердің үлесі жоғары елдер: [[Америка Құрама Штаттары|АҚШ]], [[Үндістан]], [[Ресей]], [[Қытай Халық Республикасы|Қытай]], [[Аустралия]], [[Канада]]ның, жыртылған жерлер үлесінің 56-57%-ы [[Украина]], [[Үндістан]], [[Дания]]ның үлесіне тиеді. Жер қорларымен қамтамасыз етілу жер шарының әр тұрғынына 2,1 га-дан келеді. Жер қорының құрылымы сұранысқа байланысты, жерлердің тозуына, сапасының төмендеуіне байланысты үнемі өзгеріп отырады<ref>{{Cite web|url = http://www._mining-enc_.ru/z/zapasy-poleznyx-iskopaemyx/|title = Запасы полезных ископаемых|author = |date = |publisher = Горная энциклопедия}}</ref>.
''Су ресурстары'' - халық шаруашылығында қолданылатын [[өзен]], [[көл]], [[Су қоймасы|су қоймалары]], [[мұздық]]тар және жер асты сулары<ref>[http://ice.tsu.ru/index.php?option=com_content&view=category&layout=blog&id=25&Itemid=94 На Земле начался новый ледниковый период / На сайте "Климат, лёд, вода, ландшафты"]</ref>, тұщы су - барлық су ресурстарының жалпы қоры - 2,5%. Негізгі көздері: өзен сулары, мұздықтар, жер асты сулары. Жердегі судың басым бөлігі дүние жүзілік мұхиттарда. Тұщы судың жалпы көлемі гидросфераның 3%-ін алады. Жер бетінде тұщы су қорлары әркелкі таралған. Мысалы: [[Африка]]да халықтың шамамен 10%-ы, [[Еуропа]]да 95%-ы тұщы сумен қамтамасыз етіледі. Тұщы судың негізгі көздері болып табылатын өзен ағыстарының дүние жүзілік көлемі жылына 47 мың км<sup><sub>3</sub></sup>, бірақ қолданылу мүмкіндігі тек 50%.
Тұщы судың тапшылығын жеңу жолдары: тұщы су көздерінің ластануының өсуіне жол бермеу. Тұрмыстық мақсатта жұмсалуын үнемдеу жэне теңіз суын тұщыландыру, жаңбыр суы мен қар суын жер асты қоймаларына жинау. Өзен сулары энергия көздері ретінде қолданылады. Жалпы дүние жүзілік гидроэнергиялық потенциал 10 трлн. кВт/сағ деп бағаланады. Гидроэнергетикалық потенциалы жоғары елдер Қытай, [[Ресей]], [[Конго Демократиялық Республикасы|Заир]], [[Канада]] және [[Бразилия]].<ref> География. Жоғары оқу орындарына түсушілерге арналған оқулық-тест. ШЫҢ Алматы 2007 ISBN 9965-9783-7-9</ref>
Орман ресурстары - қалпына келетін ресурстарға жататын биосфераның негізгі [[ресурстар]]ының бірі. Орман ресурстарының судың ластануына жол бермеуде, климатты қалыптастыруда, [[эрозия]]ға қарсы және адамдар денсаулығына әсер етуде маңызы зор. [[Орман]]дар құрлықтың 30%-на жуығын алып жатыр. Негізгі орман алқаптары [[Азия]]да, [[Аустралия]]да, [[Оңтүстік Америка]]да орналасқан.
Дүниежүзілік орман ресурстарының басты көрсеткіштері:
# Орман аудандарының көлемі бойынша (4,1 млрд. га немесе құрлық аудандарының 27%-ы).
# Ағашының (сүрегінің) қорымен (350 млрд. м ) бұл көрсеткіш шаруашылықта қолданудың өсуінің нәтижесінде жыл сайын 5,5 млрд м<sup>3</sup>-қа өсіп отыр. Ағаш сүрегін өндіруде Азия, Оңтүстік және Солтүстік Америка бірінші дәрежелі маңызға ие. Ал, орман ресурстарына тапшы елдер қатарына [[Бахрейн]], [[Катар]], [[Ливия]] т.б. жатады.
# Ормандардың біршама үлкен қоры [[Еуразия]]да сақталған. Бұл шамамен дүниежүзілік орман қорының 40%-ын, жалпы ағаш сүрегінің 42%-ын, соның ішінде бағалы ағаш түрлерінің 2/3 бөлігін құрайды. Орманда [[ағаш]], [[бұта]], шөптесін өсімдіктер, [[мүк]], [[қына]], т.б. өседі.<ref name="name">Қазақ тілі термиңдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі: География және геодезия. — Алматы: "Мектеп" баспасы, 2007. — 264 бет. ISBN 9965-36-367-6</ref>
Дүниежүзілік орман ресурстарын шаруашылықта қолданудың артуына байланысты жыл сайын оған қауіп көбейіп барады. 200 жылда орман алқабы кем дегенде 2 есеге азаяды, жыл сайын 125 мың км<sup>2</sup> алқапты орман құртылады. Орман ресурстарының сарқылуына әсер ететін негізгі факторлар: адамның шаруашылық әрекеті, табиғи және антропогендік апаттар.
==== Әлем шаруашылығы ====
; Халықаралық еңбек бөлінісі
Халықаралық еңбек бөлінісі жеке елдердің өнімінің белгілі бір түрлерін өндіруге белгілі бір қызмет көрсетуге оларды айырбастауға мамандануынан көрінеді. <ref> http://dov.kz/ekonomika-makroekonomika-mikroekonomika/xalyqaralyq-enbek-bolinisi.html </ref>
Халықаралық еңбек бөлінісінің жоғарғы түрі - елдер арасындағы өнім түрлерін өндіруге мамандану. Ал географиялық еңбек бөлінісі аумақтардың мамандануы, олардың арасындағы өнімдер мен қызмет көрсету түрлерінің алмасуы. Мысалы, Жапония дүние жүзінде [[автомобиль]], [[электроника]] жасауға маманданған.
Өнеркәсібі дамыған елдер халықаралық еңбек бөлінісіне қарқынды қатысады. Ал өнеркәсібі нашар дамыған елдер ([[Азия]], [[Африка]], [[Латын Америкасы]] елдері) [[шикізат]] пен жабдықтауға маманданады.
[[File:Toyota Headquarter Toyota City.jpg|thumb|200px|Еңбек бөлінісі бойынша Жапония дүние жүзінде автомобиль, электроника жасауға маманданған. Toyota Motor Corporation бас пәтері]]
; Дүниежүзілік шаруашылықтың құрылымы.
Өзара байланысқан ұлттық шаруашылықты дүниежүзілік шаруашылық деп атайды. Оған халықаралық [[еңбек бөлінісі]] экономикалық және саяси қатынастар жатады. Дүниежүзілік шаруашылықтың құрылымын көптеген ұлттық шаруашылықтар мен мемлекетаралық шаруашылық бірлестіктері құрайды<ref>Экономическая география // Новый энциклопедический словарь. — М.: Большая Российская энциклопедия, 2001. — С. 1389. — 1456 с. — 250 000 экз. — ISBN 5-85270-194-7</ref>..
; Өндіргіш күштердің орналасуы
Өндіргіш күштердің орналасуына әсер ететін факторлар:
# Ресурстық факторлар - минералдық шикізат көздерінің орналасуы. Мысалы, [[Орал]], [[Кузбасс]]- Ресейде индустрияланудың алғашқы базасы болды.
# Ғылым мен білім орталықтарына қарай орналасуы. Мысалы, [[Жапония]]да арнаулы [[технополис]]тер - ғылым қалалары құрылған.
# Жұмыс күші - [[еңбек ресурстары]], жаңа техниканы басқаратын білікті мамандар, арзан жұмыс күшін пайдалану.
; Электр энергетикасы
[[Сурет:Wasserkraftwerk-Bratsk.jpg|thumb|right|Су электр станциясы]]
Электр энергиясын өндіру. [[Су электр станциясы]] (СЭС), [[Жылу электр орталығы|жылу электр станциясы]] (ЖЭС), [[атом электр стансасы ]](АЭС).
* Дүниежүзілік электр энергиясын өндіру 62%-ын ЖЭС құрайды. ЖЭС-да электр энергиясын өндіру көмегімен жетекші орын алатын елдер: АҚШ, Қытай, Ресей, Жапония, Германия.
* СЭС энергия өндірудің 20% құрайды. АҚШ, [[Канада]], [[Бразилия]], [[Ресей]], Қытай.
* АЭС электр энергия өндірудің 17% қамтамасыз етеді. АҚШ, [[Франция]], Жапония, Германия, Ресей, Канада.
* [[Дәстүрлі емес қуат көздері|Дәстүрлі емес энергия көзін]] 1% өндіруді (күн, жел энергиясы т.б.) құрайды.
; Металлургия
[[File:VysokePece1.jpg|thumb|alt=A.|Металлургия]]
1. ''Қара металлургия:''
* Болат өндірісі жылына 800 м.т. [[Жапония]], АҚШ, [[Ресей]], [[Украина]], КХР, [[Германия]].
* Темір -[[Бразилия]], [[Үндістан]], [[Либерия]], [[Аустралия]], ОАР.
2. ''Түсті металлургия'' жылына 40 млн.т.
* Алюминий (17 млн.т.). -АҚШ, Жапония, Ресей, [[Канада]].
* Боксит - Аустралия, [[Гвинея]], [[Ямайка]], Ресей.
* Мыс -[[Чили]], АҚШ, [[Замбия]], [[Қазақстан]].
; Машина жасау
Құрылымы жағынан [[машина жасау]] - дүние жүзілік өнеркәсіптің ең күрделі, көп тармақты ежелгі салалардың бірі: машина жасау экспорты АҚШ, Германия, 1/2. Жапонияда 2/3 құрап отыр. [[Экспорт]]қа Азияның Корея, Жапония, Гавай жаңа индустриялды елдерінде шығарылатын бүкіл тұрмыстық электроника жіберіледі. 250 автомобиль компаниялары автомобиль шығарады, бірақ әлемдік өндірістегі 95%-ы әуелгі 20 фирманың үлесіне тиеді. 57,5% [[General Motors|“Дженерал Моторс” ]] (АҚШ), 16,2 [[Ford|“Форд”]] (АҚШ), 12,9% [[Toyota|“Тойота”]](Жапония), 9,4% “Фольксваген” (Германия), 7,9% “Даймлер-Крайслер” (Германия/АҚШ), 7,4% “Фиат” (Италия), 5,2% [[Nissan|“Ниссан” ]] (Жапония) т.б. Яғни, алдыңғы қатарлы 10 автомобиль компаниялары (5 елдегі) дүние жүзілік автомобиль өндірісінің 80%-ын құрап отыр. [[Кеме ]]жасау өндірісіндегі жетекші орында Жапония, Корея Республикасы, Еуропа елдері, Қытай. Авиа [[зымыран]] - космосты өндірістегі басты жетекшілері - Ресей, АҚШ, Еуропалық Одақ.
Электротехникалық өндірістің ішінен электронды индустрия бөлініп жеке сала болып отыр. (АҚШ, Жапония, Батыс Еуропа, Оңтүстік Азия елдері).
; Химия өнеркәсібі
# [[Дамушы елдер]] органикалық синтез - [[Жоғары молекулалы қосылыстар|полимер]] материалы өнімін өндіреді.
# [[Дамыған елдер ]] ([[АҚШ]] , [[Батыс Еуропа]] , [[Жапония]] ) ғылымды көп қажет ететін, күрделі өнімдерді өндіреді.
Әлемнің химия өнеркәсібінің ірі аудандары мен орталықтарының барлығына тән: бұлардың арасында АҚШ-тағы Техас пен Питтсбургті, [[Ресей]]де Еділ бойы, [[Украина]]да Донбасты, [[Германия]]да Рур мен Лейпциг- Галлені, [[Румыния]]да Карпат өңірін және т.б. атауға болады.
[[File:FEMA - 37677 - Aerial of a Louisiana oil refinary repaired since Katrina.jpg|thumb|300px|Луизианадағы мұнай айыру зауыты ]]
{| class='standard' style='text-align: center;'
| colspan=2 | '''1990 ж. ортасындагы химиялық талшық өндіру көлемі бойынша дүние жүзінің бірінші он елі'''
|--- class='shadow'
| Елдер || Өндіру, мың. т
|-
| АҚШ || 3550
|-
| Қытай|| 2700
|-
| Тайвань || 2450
|-
| Корей Республикасы || 1700
|-
| Жапония|| 1650
|-
| Германия|| 1100
|-
| Үндістан|| 1000
|-
| Индонезия || 825
|-
| Италия|| 580
|-
| Тайланд || 530
|}
==== Өсімдік шаруашылығы ====
[[Сурет:Ambositra 04.jpg|200px|right|thumb|Мадагаскардағы күріш алқабы]]
Дүние жүзінде өңделетін жер көлемінің 1/2-ін дәнді дақылдар алып жатыр. [[Бидай (астық)|Бидай]] өндіруші елдер - АҚШ, Канада, Австралия, Қытай, Франция, Ресей, Қазақстан. [[Күріш]]тің Отаны - Қытай, Азияның 9/10 түсімінің дүниежүзілік үлесін күріш алады. Басты сорттары Индонезия, Жапония, Қытай, Филиппинде өңделеді. [[Жүгері]]нің отаны - Мексика. Негізгі өндірушілері - АҚШ, Қытай, Бразилия. Майлы дақылдар - [[соя]] жинаудан АҚШ, жер жаңғағы - Үндістан, зәйтүннен - Италия алады. Түйнекті көкөніс дақылы - [[картоп]]. Отаны - Оңтүстік Америка, Қытай, Ресей, АҚШ, Польша. [[Қантты өсімдіктер|Қантты дақылдар]] өндірушілер - Ресей, Украина, Шетелдік Еуропа, Солтүстік Америка елдері. [[Мақта ]]өсіру үлесін Азия елдері, Америка, Африка елдері алады. [[Зығыр]] өсіру - Ресей, Беларуссия. [[Талшықты өсімдіктер|Джут]] өндіру - Бангладеш. [[Шай ]]- Қытай, Үндістан, Шри-Ланка. [[Кофе]], [[какао]] - Африка, Латын Америкасы, әсіресе Бразилия, Колумбия. [[Табиғи каучук]] - 85% Оңтүстік-Шығыс Азия елдерінде, әсіресе Малайзия, Индонезия, Тайланд.
==== Мал шаруашылығы ====
Б.з.д. 6—5-мыңжылдықта Месопотамия жерінде мал шаруашылығы болғандығы бүгінде дәлелденген.<ref name=kaz10>[[Қазақстан тарихы]]: Ә. Төлеубаев, Ж. Қасымбаев, М. Қойгелдиев, т.б. — [[Алматы]]: "Мектеп" баспасы, [[2006]]. — 232 бет. ISBN 9965-33-633-4</ref>
[[Мал шаруашылығы]]нан алынатын өнімнің негізгі бөлігін қоңыржай белдеудің елдері береді.
Мал басының саны 4,5 млрд.
* [[Ірі қара шаруашылығы|Ірі қара мал]]<ref>Ә.Байжұманұлы, К.Бекболатұлы . Мал шаруашылығы сөздігі. Алматы-2011. ISBN 978-601-7254-21-6</ref> (1,4 млрд бас) - интенсивті сүтті, етті мал шаруашылығы. [[АҚШ]], [[Канада]], [[Аргентина]], [[Аустралия]] аудандарында көп шоғырланған.
* [[Шошқа шаруашылығы]] - саны 1 млрд. астам ет өнімінің 2/5 бөлігін кұрайды. ([[Қытай]], [[Азия]] елдерінде).
* [[Қой шаруашылығы ]] - саны 1 млрд. ба: (Австралия, Қытай).
Ет өнімін көп өндіретін басты елдер - Қытай АҚШ, [[Бразилия]], [[Франция]], [[Германия]], [[Ресей]].
==== Көлік географиясы ====
Дүние жүзілік көлік жүйесі - қатынас жолдар, көлік кәсіпорындарымен [[көлік]] құралдары. Дүниежүзілік көлікте 100 млн-нан аса адам жұмыс істейді. Көлік желісінің ұзындығы 35 млн. км. Жыл сайын 100 млрд. т. жүк, 1 трлн. адам тасымалданады.
* Құрлық көлігі
# Автомобиль көлігі. [[Автомобиль жолы|Автомобиль жолдары]]ның ұзындығы 24 млн. км. АҚШ, Үндістан, Жапония, Қытай оның жартысын құрап отыр.
# Темір жол - жүк және жолаушы тасымалының 1/10 келеді. Жалпы [[темір жол]]дың ұзындығы - 1,3 млн.км. Темір жол 140 елде бар. ([[АҚШ]], [[Ресей]], [[Канада]], [[Үндістан]], [[Қытай]], [[Аустралия]], [[Аргентина]]).
# Құбыр тасымалы. Дүние жүзілік [[құбыр]]дың ұзындығы 2 млн. км. Кейде ұзындығы 4-5 мың км-ге жететін құбырлар ТМД елдерінде, Канада, АҚШ, Таяу Шығыс елдерінде.
* Су көлігі
# Теңіз көлігі - бүкіл халықаралық сауданың 4/5-ін құрайды. Теңіз порттарының жалпы саны 2,5- мың, ең ірі порт - Роттердам. Кеме қатынасы мен жүк тасымалдауда 1-ші орында [[Атлант мұхиты]], 2-ші орынды [[Тынық мұхит]], 3-ші орынды [[Үнді мұхиты]] алады.
# Ішкі су көлігі - көліктің ежелгі түрі. Ішкі су жолдарының жүк айналымы жөнінен дүние жүзінен ерекшеленетіндер: АҚШ, [[Ресей]], [[Канада]], [[Германия]], [[Қытай]]. Ішкі су жолдарының 1/10-і жасанды жолдар ([[шлюз]]ді [[өзендер мен құбырлар) кұрып отыр. Ірілері - АҚШ, Қытай, Ресей, Шетелдік Еуропа. Дүние жүзілік көлдегі [[Кеме қатынайтын су жолдары|кеме қатынасындағы]] басты аудандар - АҚШ пен Канададағы ірі көлдер болып отыр. Онда континенттің ішіне қарай 4 мың км-ге кіруге мүмкіндік береді<ref>{{cite web | url = http://dic.academic.ru/dic.nsf/enc_colier/6709/ВОДНЫЙ | title = Водный транспорт|work=Энциклопедия Кольера}}</ref>.
* Әуе көлігі.<br />
2000 жылы дүние жүзінде 1800 млн-ға жуық жолаушы тасымалданған. [[Авиация|Әуе жолы]]ның желісі 10 млн. км. Әуе көлігімен жүк тасымалдауда: бірінші орында [[Солтүстік Америка]], екінші орында [[Еуропа]], одан кейін [[Ұлыбритания]], [[Жапония]], [[Ресей]], [[Франция]] келеді. Дүниежүзіндегі жолаушылардың жартысына жуығы АҚШ-та тасымалданады. Дүниежүзіндегі ірі әуежайлар: АҚШ, Ұлыбритания, Жапонияда.
==== Халықаралық экономикалық қатынастар ====
1) ХЭҚ-ға тәуелді елдер - экономикасы ашық елдер. Мұндай ашықтық дәреже бойынша елдің жалпы ішкі өнімін жасаудағы - экспорттық квота анықталынады.
2) Ашық экономиканың жарқын көрінісі - [[Ерекше экономикалық аймақ|еркін экономикалық аймақ]] кұру (ЕЭА).
ЕЭА - бұл экономикалық-географиялық жағдайы қолайлы аудан немесе қала. ЕЭА шетелдік капитал және жаңа технологияны тарту, валюталық кірісті көбейтіп, ішкі рыноктағы бәсекелестік қабілеті жоғары таулар және қызмет көрсетуге бағытталған.
[[Сурет:ДСҰ кіретін елдер 2008.png|thumb|300px|right|Дүниежүзілік сауда ұйымына кіретін елдер.]]
===== Халықаралық сауда =====
Дүниежүзілік сауда: тауар саудасы, қызмет көрсету саудасы. Даяр өнімдер ішіндегі сауда бірінші орында [[электроника]], [[электротехника]], [[автомобиль]]дер, ал шикізат өнімдерінен - [[мұнай]] және мұнай өнімдері алып отыр.
Дүниежүзілік сауда географиясында:
* 1 орында Батыстың экономикалық [[дамыған елдер]]і.
* 2 орында - Оңтүстік алабы, Ұлттық интеграциялық елдер,
* 3 орында - өтпелі экономикалық елдер, соның ішінде [[Қытай]], [[Ресей ]] кіреді<ref>Экономическая география // Новый энциклопедический словарь. — М.: Большая Российская энциклопедия, 2001. — С. 1389. — 1456 с. — 250 000 экз. — ISBN 5-85270-194-7</ref>.
== Картография - негізгі географиялық зерттеу әдісі ==
[[File:TabulaRogeriana.jpg |thumb|alt=A.|аль-Идриси картасы]]
[[Сурет:Part of Tabula Peutingeriana.jpg|thumb|alt=A.|Ежелгі римдіктердің картасы]]
[[Картография]] — [[географиялық карталар]], оларды жасау және пайдалану туралы ғылым. Картография [[табиғат]] пен [[қоғам]] құбылыстарының үйлесуі мен өзара байланысуын, олардың кеңістікте орналасуын және уақыт бойынша өзгеруін, т.б. картогафиялық кескіндеудің (бейнелеудің) көмегімен зерттейтін [[ғылым]]. Картографиялық ұғымдарға аспан денелері мен [[жұлдызды аспан]]ның карталары, [[глобус]]тар мен [[жер бедері]] карталары, картографиялық белгілермен белгіленген кеңістік модельдері (үлгілері) жатады<ref>Орысша-қазақша түсіндірме сөздік: Ғылымтану. Жалпы редакциясын басқарған э.ғ.д., профессор Е. Арын Павлодар: ҒӨФ «ЭКО», 2006 жыл. - 430 б. ISBN 9965-808-78-3.</ref>. Картографияның негізгі әдістемесі – картатану<ref>Harley, J. B. (1989). "Deconstructing the Map". Cartographica, Vol. 26, No. 2. Pp 4.</ref>.
* ''Математикалық картография'' картаның математикалық негіздерін зерттейді. Ол [[картографиялық проекция]]лар теоремасын әзірлейді, [[картографиялық тор]] құрудың әдістерін жасайды, олардағы бұрмалануды талдайды.
* ''Картаны безендендіру'' және ''картографиялық синоптика'' картаның тілін, картографиялық белгілер жүйесін құру әдісі мен теориясын, картаны көркемдеу, түрлі-түсті безендірумен айналысады. Картографиялық синоптика шеңберінде белгілер жүйесін құру және оларды пайдалану тәртібін зерттейді <ref>Robinson, A.H. (1953). Elements of Cartography. New York: John Wiley & Sons. ISBN 0-471-72805-5.</ref>.
* ''Картаны басып шығару'' – [[Географиялық карта|картаны]], [[атлас]]ты, т.б. картографиялық өнімдерді технологиялық әзірлеу, көбейту картаны полиграфиялық безендіруден тұратын технологиялық пән.
* ''Картографиялық өндірісті ұ й ы м д а с т ы р у ж ә н е экономикасы'' — салалық экономикалық пән. Ол [[карта жасау]] өндірісін жоспарлау және ұйымдастыру мәселелерімен айналысады.
* ''Картаны пайдалану'' - картографиялық өнімдерді пайдаланудың теориясы мен әдісін әзірлейді.
* ''Картография тарихы'' картографиялы өндірістің дамуын, көне картографиялық өнімдердің тарихын зерттейді.
* ''Картографиялық топонимика'' — географиялық атаулардың мағыналық мәнін зерттейтін пән.
Картографиялық ғылымның келешекте дамуын қарастырғанда оны зерттеудің негізгі екі мақсатын ескеру керек:
# жаңа картография өнімдерін жасау және оны келешекте жетілдіру;
# оларды білім көзі тұрғысынан толық пайдаланудың және осыған байланысты картографиялық зерттеу әдістерін пайдалану.
Одан басқа, [[ғарыш]]тық техниканың дамуы картографияның жаңа келешегі [[Күн жүйесі]]нің басқа [[ғаламшар]]ларды картографиялау мүмкіндігі ашылды. Қазірдің өзінде [[Ай]]дың және [[Күн]] жүйесінің басқа ғаламшарлардың әр түрлі масштабтағы карталары (селенографиялық) жасалды. [[Жер ]] туралы ғылымдардың негізі бола отырып, картография өзі де күннен күнге жетілуде: картаның жаңа типтері жасалды, оларды тиімді пайдаланудың жолдары табылды
== Географиялық карталар ==
[[Сурет:Continentes.png|thumb|150px|Құрылық картасы]]
[[Сурет:Jerseyt geological map.png|thumb|right|150px|Геологиялық карта]]
[[File:Maps-for-free Sierra Nevada.png|thumb|right|150px|Рельеф картасы]]
[[Сурет:Climate map.gif|thumb|150px| alt=A.| ''Климат картасы'']]
[[File:Ocean gravity map.gif|thumb|150px|right| Су түбі ерекшеліктерінің картасы]]
[[File:NOAA chart 25664 1976.png|thumb|150px|right| Теңіз картасы]]
[[File:Floristic regions in Europe (english).png|thumb|150px|Ботаникалық карта. Европадағы флораның таралу аймағы]]
[[File:Wallace03.jpg|thumb|150px|Зоогеографиялық карта. Жануарлардың таралуы]]
[[File:HAV prevalence 2005.png|150px|нобай|оңға|Медициналық карта. Әлем бойынша гепатиттің таралуы 2005.]]
[[file:Life Expectancy 2008 Estimates CIA World Factbook.png||thumb|150px|Халықтар картасы]]
[[File:RERParisVision2025.png||thumb|150px| Көлік картасы]]
[[File:British_Empire_1897.jpg|thumb|150px| Тарихи картасы]]
Карта – белгілі бір [[топография]]лық проекциялар көмегімен [[Жер]] бетінің үлкен өлшем бірліктерінде анықталатын аудандардың нақты жазықтықта кішірейтілен [[кескін]]і.<ref> http://znanija.com/task/10978558 </ref> Географиялық обьектілер онда шартты белгілер арқылы көрсетіледі. Бұлайша бейнелегенде, әуелі картаның қандай мақсатқа арналатыны ескеріледі, [[табиғат]] және [[қоғам]]дық құбылыстардың орны, олардың бір-бірімен ұштасуы, байланыстары осы тұрғыдан іріктеліп алынады. Географиялық картаны жер бетінің чертежі ғана деп есептеу жеткіліксіз, өйткені ол алуан түрлі табиғат және әлеуметтік-экономикалық құбылыстарды да бейнелейді. Географиялық карталарды жасаудың ерекше математикалық заңы болады.<ref>Тіл білімі терминдерінің түсіндірме сөздігі — Алматы. «Сөздік-Словарь», 2005 жыл. ISBN 9965-409-88-9</ref>.
=== Географиялық картаның ерекшеліктері ===
# Географиялық карта [[картографиялық проекция]]лардың көмегімен [[карта жасау]] жер бетіндегі объектілердің орны, пландағы [[мөлшер]]і және [[пішін]]і туралы дәл деректер алуға мүмкіндік береді.
# Картографиялық белгілерді картаның ерекше тілі ретінде пайдалану:
# Географиялық картада көрсетілетін құбылыстарды іріктеудің және қорытындылаудың, яғни картографиялық генерализацлялаудың зор маңызы бар. Географиялық карта адамның тіршілік әрекетінің барлық саласынпа пайдаланылады. Ол — жол көрсеткіш, [[өнеркәсіп]], [[энергетика]],транспорт құрылыстарын [[барлау]]-іздеу, жобалау және инженерлік жобаны нақты іске асырудың негізі. Ауыл шаруашылығын жерге орналастыру, [[мелиорация]] және барлық жер қорын есепке алып, оны тиімді пайдалану ісіне керек. Халыққа білім беруде, дүние туралы білімді таратуда, жалпы мәдениетті көрсетуде өте маңызды көрнекі құрал. Территорияның картографиялық жағынан зерттелуі әскери іс үшін де маңызды. Халық шаруашылығының- көптеген міндеттерін шешу — географиялық жағдайларды дұрыс бағалау, [[табиғи ресурстар]]ды тиімді пайдалану, қалпына келтіру және табиғатты өзгертудің жоспарларын жасау, өндіргіш күштерді дұрыс орналастыру, [[экономикалық аудан]]дарды комплексті дамыту т. б.— Географиялық картаның өте сапалы болуын керек етеді. Географиялық карта ғылыми-зерттеу құралы болып табылады. Мысалы, [[геологиялық карта]] белгілі бір жердің геологиялық құрылысын көрсетумен қатар, [[қазба]]лардың таралу заңдылығын анықтауға мүмкіндік береді. Ол— құбылыстардың кеңістіктегі өзара байланысы мен дамуын зерттеуде және болжауда да аса қажетті құрал.
=== Географиялық карта элементтері ===
Картаның тақырыбы мен мақсатына қарай картографиялық кескіндеу бірқатар географиялық элементтерден тұрады. Мысалы, бір жердің толық картасының (топографиялық картасының) мазмұнына: [[жер бедері]], суы, өсімдігі, топырағы, елді мекендері, жол қатынасы, байланыс құралдары, мемлекет және әкімшілік шекаралары, орталықтары және кейбір өнеркәсіп, ауыл шаруашылығы, мәдени объектілері кіреді. Географиялық картаның жиегі мен бос жерінде қосымша [[график]]тер мен жазулар: картада қолданылған картографиялық белгілер және олардың түсіндірмелері; карта бойынша қашықтықты, [[бұрыш]]тарды, объектілердің ауданын, жеке нүктелердің координаталарын, еңістікті т. б. өлшеуге қажет графиктер; картаның жасалған кезін, пайдаланған материалдарын т. б. көрсететін деректер; кейде көрсетілген объектілерді түсіндіріп, толықтыратын [[диаграмма]]лар, таблицалар мен мәліметтер де болады<ref>Imhof, E., “Die Anordnung der Namen in der Karte,” Annuaire International de Cartographie II, Orell-Füssli Verlag, Zürich, 93-129, 1962.</ref>.
=== Географиялық карталардың жіктелуі ===
* Бейнеленуіне байланысты
** Жердегі болып жатқан табиғи және қоғамдық құбылыстарды бейнелейтін [[географиялық карталар]]
** [[аспан]], оның бөліктері мен [[планета]]ларды бейнелейтін астрономиялық карталар деп ажыратылады.
* [[Масштаб]]ына сәйкес
** ірі масштабты 1:1000 – 1:100 000 аралығында
** орта масштабыты 1:200 000 – 1:1 000 000 аралығында
** ұсақ масштабты 1:1 000 000 деп бөлінеді.
* Территориясы бойынша
** дүниежүзі картасы,
** [[құрлық]]тар, [[мұхит]]тар, [[материк]]тердің бөліктері мен жеке мемлекеттер, әкімшілік [[облыс]]тар, [[аудан]]дар, [[қала]]лар картасы..
* Мақсатына қарай
** ғылыми-анықтамалық – ғылыми зерттеу жұмыстарын жүргізуге және толық ақпарат алуға арналған.
** оқулықтар – [[география]], [[тарих]], [[геология]] және т.б. зерттеуде қолданылады, мектептер мен жоғарғы оқу орындарына арналған.
** техникалық – қандай да бір техникалық есептеулерді жүргізуге арналған, объектілер мен шарттар кескіндейді.
** туристік, навигациялық, әскери және т.б.
* Мазмұны бойынша
** Жалпыгеографиялық (географиялық құбылыстарды бейнелейді, [[жер беті]]н және оның бөліктерін, [[гидрография]], [[елді мекен]]дер, шаруашылық объектілер, коммуникация, шекаралар, жер бедерін, [[топырақ]], [[өсімдік]]тер мен [[жануарлар]] әлемін т.б. көрсетеді. Ірі масштабты жалпы географиялық карталарды – ''топографиялық карталар'', орта масштабты жалпы географиялық карталарды – ''жалпы топографиялық карталар'', ал ұсақ масштабты жалпы географиялық карталарды – ''жалпы карталар'' деп атайды).
** Тақырыптық (белгілі бір нақты тақырыпты ашады. Мысалы, ауыл шаруашылығы өсімдіктерінің таралуы, [[табиғат зоналары]] мен [[жауын-шашын]], т.б.)<ref>https://www.google.kz/webhp?sourceid=chrome-instant&rlz</ref>.
*** табиғи құбылыстар карталарының жіктелуі
**** [[Геологиялық карталар]] (тектоникалық және неотектоникалық, литолого-стратиграфиялық, гидрогеологиялық, пайдалы қазбалар картасы, сейсмикалық және вулканизм, * геологиялық ортаны қорғау картасы)
**** [[Геофизикалық карталар]] (гравитациялық өріс, магниттік өріс, сейсмометрлік, электрлік өріс, жылу энергиясы, физикалық өлшемдер картасы)
**** Метеорологиялық және [[климаттық карталар]] (климат қалыптастырушы факторлар, термикалық режим, ылғалдану, [[қысым]], жел режимі, атмосфералық құбылыстар, аудандардың климаты, ауа-райы және атмосфералық әрекеттер карталары).
**** Жалпы физико-географиялық карталар''' (ландшафтық, қоршаған ортаның бұзылуы, табиғатты қорғау, физико-географиялық аудандастыру карталары)
**** [[Гидрологиялық карталар]] (гидрографиялық, су режимі, қар жамылғысы, мұздану режимі және гидрологиялық құбылыстар, судың физико-химиялық сипаттамасы, судың ластануы, гидрологиялық аудандастыру карталары)
**** Жер беті және мұхит түбі рельефі (гипсометриялық және батиметриялық, морфометриялық және морфографиялық, геоморфологиялық (жалпы және жеке құбылыстардың) аудандастыру карталары)
**** Мұхиттық карталар (гидрографиялық, физикалық қасиеттері (гидрофизикалық), су массасының динамикасы, гидрохимиялық, теңіздер мен мұхиттардың флорасы және фаунасы, мұхит суының ластануы, мұхиттық аудандастыру карталары)
**** Ботаникалық карталар (қазіргі [[өсімдік]]тер жамылғысы, қалпына келтірілген өсімдіктер жамылғысы, өсімдіктердің жеке түрлері, фенологиялық, өсімдік жамылғысының бұзылуы, геоботаникалық аудандастыру карталары)
**** [[Зоогеографиялық карталар]] ([[жануарлар]]дың жеке түрлері, жануарлар кешені, зоогеографиялық аудандастыру карталары)
**** Топырақ картасы ([[топырақ]]тың генетикалық түрлері, топырақтың физико-механикалық қасиеттері, геохимиялық, климаттық, мелиоративті, топырақтың ластануы, топырақтардың аудандастырылуы карталары)
**** Медико-географиялық карталар ([[нозоареал]]дар (ареалдардың ауыруы), аурулар мен эпидемиялардың таралуы, медико-географиялық аудандастыру, аумақтарды емдеу карталары)
*** қоғамдық құбылыстар қарталарының жіктелуі
**** Халықтар картасы (халықтың орналасуы және қоныстануы, ұлттық құрамы мен этнографиясы, жастық құрамы, дін және сенімдер, халықтардың миграциясы, еңбек ресурстары, қоғамдық құрылыс карталары)
**** Шаруашылық карталары ([[өнеркәсіп]]тік, [[ауыл шаруашылығы]], [[Аграрлық-өнеркәсіптік кешен|агроөнеркәсіптік кешен]], [[орман шаруашылығы]], [[балық шаруашылығы]], [[энергетика]], көлік және байланыс, сауда және қаржы, экономико-географиялық аудандастыру карталары)
**** Саяси және саяси-әкімшілік картасы (геосаяси, әкімшілік құрылыс, саяси ұйымдар, партиялар, қозғалыстар, электораттық карталары)
**** Ғылым мен білім картасы ([[білім]], [[ғылым]], [[мәдениет]], мәдени ескерткіштер карталары)
**** Халыққа қызмет ету және денсаулық сақтау картасы (қызмет көрсетудің жеке түрлері, денсаулық сақтау, дене шынықтыру және [[спорт]], демалыс және [[туризм]], карталары)
**** Тарихи карта (қоғамдық-саяси формациясы, [[археология]]лық, тарихи-экономикалық, тарихи-саяси, әскери-тарихи, тарихи-мәдени карталары)<ref>http://o-planete.ru/plan-i-karta/kakie-bvayut-vid-geografitcheskih-kart.html </ref>
== Ұлы географтар ==
* [[Эратосфен]] б.з.б. 276 – 194 жж) - грек ғалымы, математикамен қатар астрономия, география, тарихты да жақсы білген<ref>Chambers, James T. "Eratosthenes of Cyrene" Dictionary Of World Biography: The Ancient World, January 1998.</ref>.
* [[Страбон]] (б.з.б. 64/63 – б.з. 23/24) – ежелгі грек географы, тарихшы<ref>Страбон. [http://ancientrome.ru/antlitr/strabo/index.htm География]. — {{М.}}: «Наука», 1964.</ref>.
* [[Клавдий Птолемей]] (100 - 178 жыл шамасы) - грек математигі және астрономы<ref>Математика әлемі: математикалық пәндік энциклопедия. Нұрқанат Көбенқұлұлы</ref>.
* [[Әл-Идриси]] (1100, Марокко, Сеута — 1161 немесе 1165, сонда) — араб географы, саяхатшы. Мароккодағы Идриси әулетінің атақты әмірлер ұрпағынан шыққан<ref>[http://www.britannica.com/eb/article-9042038 Idrisi, ash-Sharif al-. (2008). In Encyclopædia Britannica. Retrieved April 6, 2008, from Encyclopædia Britannica Online]</ref>.
* [[Герард Меркатор]] (1512–1594) — 16 ғ-да катографияның дамуына үлес қосқан фламандық картограф<ref>Алейнер А. З., Ларионова А. Н., Чуркин В. Г. Герард Меркатор. (Фламандский картограф. 1512—1594). — М.: Географгиз, 1962. — 80 с. ([[Замечательные географы и путешественники]])</ref>.
* [[Александр Гумбольд]] (1769–1859) - -неміс ғалымы, Берлин FA-ның мүшесі (1800), Петербург ҒА-ның құрметті мүшесі. 1829 ж. Қазақ даласын аралады.
* [[Карл Риттер]] (1779–1859) - неміс географы, география ғылымының негізін салушылардың бірі.
* [[Уильям Моррис Дейвис]] (1850–1934) - америкалық геологы және географы. Кембридждегі (АҚШ) Гарвард университетінің профессоры (1890). Америка геологиялық қоғамының президенті (1911). .
* [[Поль Видаль де ла Блаш]] (1845–1918) - Француз географиялық мектебінің негізін салушы, оның ішінде адам географиясына ерекше мән берді. Физикалық география және халықтар географиясы бойынша зерттеу нысандарының авторы.
* [[Маккиндер Хэлфорд Джон|Хэлфорд Джон Маккиндер]] (1861–1947) - британдық географ және тарихшы, халықаралық катынастардың теоретигі, жалпы палатаның депутаты.<ref>Орысша-қазақша түсіндірме сөздік: Әлеуметтану және саясаттану бойынша / Жалпы редакциясын басқарған э.ғ.д., профессор Е. Арын - Павлодар: «ЭКО» ҒӨФ. 2006. - 569 б. ISBN 9965-808-89-9</ref>
* [[Карл Отвин Зауэр]] (1889–1975) - америка географы, мәдениет географиясының негізін салушы.
* [[Вальтер Кристаллер]] (1893–1969) -неміс географы, Оңтүстік Германияның экономикасы мен географиясын зерттеді. Кристаллер идеялары Ұлыбритания және АҚШ-тың экономикалық географиясының дамуына үлкен ықпал етті.<ref> {{lang-de|Walter Christaller}}</ref>
* [[И-Фу Туан]] (1930-) - қытай және америкалық географ. Мәдени география, урбанистика және мәдени ландшафт жөнінде көптеген монографияларының авторы.
* [[Дэвид Харви]] (1935-) -ағылшын-американ географы. Гиллингхэмде ([[Кент]], [[Англия]]) туған. Жұмысын тарихи-географ болып бастап, кейін гееографияның математикалық моделдерімен айналысты. «Географияға түсініктеме» кітабының авторы.[http://www.timeshighereducation.co.uk/story.asp?storycode=405925&encCode=184949851BC54459875JTBS737226611].
* [[Майкл Фрэнк Гудчайлд]] (1944-) - белгілі британ-америкаkық географ. 19 жыл Батыс Онтарио университетінде жұмыс істеді, қазіргі кезде Калифорния, Санта-Барбара университеттерінде география профессоры. Физикадан бакалавр және философия мен географиядан 4 мәрте құрметті доктор дәрежесінің иегері. <ref> http://lomonosov-fund.ru/ </ref>
* [[Дорин Мэсси]] (1944-) - британдық географ және қазіргі заманының әлеуметтану ғылымының зерттеушісі, [[Ашық университеті]]нің профессоры.<ref name="ou">{{cite web|last=Open University|title=Prof Doreen Massey – Profile|url=http://www.open.ac.uk/socialsciences/staff/people-profile.php?name=Doreen_Massey|accessdate=16 June 2008}}</ref>
* [[Эллен Черчилль Семпл]] (1863–1932) - америкаkық географ. Э.Ч.Семпл Вассара колледжінде және Лейпциг университетінде оқыды. Кларк және Чикаго университеттерінде дәріс берді.
<gallery>Eratosthene.01.png|[[Эратосфен]]
Strabo.jpg|[[Страбон]]
PSM_V78_D326_Ptolemy.png| [[Клавдий Птолемей]]
Mercator.jpg|[[Герард Меркатор]]
Stieler,_Joseph_Karl_-_Alexander_von_Humboldt_-_1843.jpg|[[Александр Гумбольд]]
Carl_Ritter2.jpg|[[Карл Риттер]]</gallery>
<gallery>William_Morris_Davis.jpg|[[Уильям Моррис Дейвис]]
Paul_Vidal_Blache.jpg| [[Поль Видаль де ла Блаш]]
Halford_Mackinder_(1).jpg| [[Маккиндер Хэлфорд Джон|Хэлфорд Джон Маккиндер]]
Carl_O._Sauer.jpg|[[Карл Отвин Зауэр]]
Yi-Fu_Tuan-Festival_international_de_g%C3%A9ographie_2012_(1).jpg|[[И-Фу Туан]]
David_Harvey.jpg| [[Дэвид Харви]]</gallery>
=== Ұлы географиялық ашуларын жасаған саяхаткерлер (ғалым емес) ===
# [[Руаль Амундсен]] (1872-1928) – норвег саяхатшы. Оңтүстік полюске алғашқы рет қадам аттаған адам<ref name="PBSorg">{{cite web
| title = Roald Amundsen
| publisher = PBS.org
| url = http://www.pbs.org/wgbh/amex/ice/peopleevents/pandeAMEX87.html
| accessdate = 11 March 2010
}}
</ref>.
# [[Жак Картье]] (1491— 1557) — Франция саяхатшысы. Джон Кабот және Самюэль де Шампленмен бірдей Канаданың алғаш ашушысы болып есептеледі.
# [[Христофор Колумб]] (1451 — 1506) — әйгілі жиһанкез және саудагер. Америкаларды ашқан бірінші еурoпалық деп есептелген.
# [[Джеймс Кук]] (1728 — 1779) — ХҮІІІ ғасырдағы атақты ағылшын әскери теңізшісі, зерттеуші, картограф. Әлемдік мұхитты зерттеу бойынша үш экспедиция басқарған. Ол оңтүстік материк (Австралия) жағалауын, Үнді мұхитын зерттеп, көптеген аралдар ашты.
# [[Эрнан Кортес]] (1485—1547) - Мексиканы жаулап алған және Ацтектердің мемлекеттігін жойған испан конкистадоры.
# [[Васко да Гама]] (1469—1524) — португал жиһанкезі, Үндістанға теңіз арқылы саяхат жасаған тұңғыш еуропалық ретінде тарихта қалды
# [[Ибн Баттута]] (1304 — 1377) – араб саяхатшысы. Оның Қырым мен Алтын Орда иеліктерінде болып, жазған мақалалары, Өзбек ханның сарайы туралы хабарламалары түрік халықтарының тарихы үшін өте құнды деректер.
# [[Фернан Магеллан]] (1480 —1521) — Португалияның теңіз саяхатшысы. Магеллан алғаш рет Жердің шар тәрізді екендігін, Дүниежүзілік мұхиттың біртұтастығын дәлелдеді
# [[Марко Поло]] (1254 — 1324а) — Италия саяхатшысы. Орта ғасырларда Азия туралы аса бай геогр. және тарихи мағлұматтар қалдырған.
# [[Чжэн Хэ]] (1371—1435) — қытай саяхатшысы, теңіз флоты бастығы, дипломат, жеті бірдей ірі масштабты әскери-сауда экспедициясын басқарушысы.
<gallery>
Nlc_amundsen.jpg|[[Руаль Амундсен]]
Cartier.png|[[Жак Картье]]
Ridolfo_Ghirlandaio_Columbus.jpg|[[Христофор Колумб]]
Captainjamescookportrait.jpg|[[Джеймс Кук]]
Cortes-Hernan-LOC.jpg|[[Эрнан Кортес]]
</gallery>
<gallery>Vasco-da-gama-2.jpg|[[Васко да Гама]]
Ferdinand_Magellan.jpg|[[Фернан Магеллан]]
Marco_Polo_portrait.jpg|[[Марко Поло]]
Zhen_he.jpg|[[Чжэн Хэ]]
</gallery>
== Географияның Қазақстанда дамуы ==
[[Қазақстан]] аумағында табиғатты құраушы объектілер 20 ғасырдың басына дейін жеке-жеке зерттеліп келді. Тек [[1920 жыл]]дардан бастап Қазақстанда физикалық география бойынша деректер жүйелі түрде жинала бастады. Осы жылдары ([[1930]]) табиғи құбылыстар мен процестерді зерттеу бойынша жеке салалар ([[климатология]], [[гидрология]], [[гляциология]], [[геоморфология]], [[топырақ географиясы]], [[биогеография]], т.б.) қалыптаса бастады. Кейіннен оларға ландшафттану, топонимика қосылды.
Қазіргі кездегі География зерттеудің ғарыштық әдістерін пайдаланбайынша дами алмайды. Географияның ерекше функциясына өзіміздің планета мен оның табиғи-тарихи дамуы; туралы, елдер, қалалар, жерлер және оларды мекендейтін халықтар туралы білімді жинау, қорыту және тарату жатады. География басқа ғылымдармен бірге отаншылдық пен интернационализмнің негізін қалыптастыратын дүниетанымдық және гуманитарлық ғылым болып табылады. <ref>Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі: География және геодезия. — Алматы: «Мектеп» баспасы, 2007 жыл. — 264 бет. ISBN 9965-36-367-6</ref><ref>Қазақ Совет энциклопедиясы. Бас редакторы М.Қ.Қаратаев </ref>
[[1917 жыл]]ға дейін Қазақстан мен Орта Азияда географиялық зерттеулерді [[Императорлық Орыс Географиялық Қоғамы|Орыс географиялық қоғамы]] жүргізді. Іле өлкесін зерттеуде [[Семенов-Тян-Шанский Петр Петрович|П. П. Семенов-Тян-Шанскийдің]] сіңірген еңбегі өте зор. [[1856]]—[[1958|58]] ж. [[Шоқан Шыңғысұлы Уәлиханов|Шоқан Уәлиханов]] Жоңғария мен Іле өлкесіне бірнеше рет саяхат жасап, осы аймақтардың табиғаты, шаруашылығы мен халқының тұрмысы жайында көптеген деректерді алғаш рет жинады. [[Іле Алатауы]]н, Ішкі Тянь-Шаньды, [[Арал теңізі]]н зерттеуде [[Николай Алексеевич Северцов|Н. А. Северцовтың]] ([[1857]]—[[1967|67]]), Орта Азия мен Қазақстан тауларының пайда болуына вулкан процестерінің тигізген әсерін зерттеуде [[Иван Васильевич Мушкетов|И. В. Мушкетовтың]] ([[1875]]—[[1980|80]]), Арал теңізін зерттеуде Л. С. Бергтің ([[1899]]—[[1900]]), Алтай, [[Жетісу Алатауы|Жоңғар Алатауы]] жәнө [[Тянь-Шань]]ды зерттеуде [[Василий Васильевич Сапожников|В. В. Сапожниковтың]] еңбектері ғылымға қосылған үлкен үлес болды. 20-шы ғасырдың басында Қазақстанның едәуір бөлігінің геоботаникалық және топырақ карталары жасалды, бұл жұмысқа топырақ зерттеуші және ботаник ғалымдар С. С. Неуструев, [[Леонид Иванович Прасолов|Л. И. Прасолов]], [[Андрей Иванович Безсонов|А. И. Безсонов]] т. б. қатысты. Қазақстанда Орыс географиялық қоғамының Түркістан және Батыс Сібір бөлімдері, Семей бөлімшесі болды.
[[1920 жыл]]дарда республиканың табиғат жағдайын жан-жақты зерттеуде Орта Азия мемлекеттік университетінің, Геологиялық комитеттің, Орта Азия гидрометеорологиялық инстиутының экспедициялары зор роль атқарды; олардың жұмысына [[Дмитрий Васильевич Наливкин|Д. В. Наливкин]], [[Калесник Станислав Викентьевич|С. В. Калесник]], Н. Г. Кассин, [[Иннокентий Петрович Герасимов|И. П. Герасимов]], [[Қаныш Имантайұлы Сәтбаев|Қ. И. Сәтбаев]] т. б. қатысты.
Қазақстанда Географияның дамыған салаларының бірі — [[гляциология]]. Іле Алатауының орталық бөлігінде және Жоңғар Алатауының солтүстік беткейінде ертеден болған мұз басу және Іле Алатауындағы осы заманғы [[мұз басу]] (зерттеген [[Николай Никитич Пальгов|Н. Н. Пальгов]]) зерттелді. Жоңғар Алатауындағы соңғы мұз басудың (голоцендік) ірі масштабты [[геоморфологиялық карта]]сы жасалды. Мұздық түрлерін классификациялау және өзендердің қоректенуі үшін олардың атқаратын ролін зерттеу жөнінде көлемді жұмыстар істелді. [[Мұздық]]тардың гидрогеологиялық және температуралық режимін, мұздықтың құрамындағы заттар балансын және жылу балансын, фирндегі қар жамылғысын, өзендердің қоректенуі үшін мұздықтардың маңызын зерттеуде елеулі табыстарга қол жетті. Қазақстандағы мұздықтардың толық каталогы жасалды.
Республиканың, оның жеке аудандарының табиғат жағдайларына сипаттама беру үшін Қазақстанның Гидрометеорологиялық қызмет басқармасының, Геодезия қызметі басқармасының, Қаз. ССР ҒА-ның топырақ тану, ботаника, зоология институттарының, экспедициялары көп деректер жинады. [[1930 жыл]]дардың өзінде әр түрлі климат белдеулеріндегі ауа райының түрлері туралы алғашқы жалпы ұғымдар тұжырымдалды. Қазақстан мен Орта Азиядағы атмосфераның жалпы циркуляңиясы, климатты қалыптастыратын факторларға талдау жасау, синоптикалық процестер, Тянь-Шань, Жоңғар Алатауы климатының сипаттамалары т.б. туралы еңбектер жазылды.
Қазақстан өзендері мен көлдері жөнінде жазылған елеулі ғылыми еңбектердің ішінде П. С. Кузиннің Солтүстік Қазақстан мен Сарыарқаның өзендері туралы еңбектері, Н. С. Калачёв пен Л. Д. Лаврентьеваның «Қазақ КСР өзендерінің су-энергетикалық кадастры» монографиясы, Г. Г. Муравлевтың «Солтүстік Қазақстанның көлдері» кітабы назар аударарлықтай. [[Арал теңізі]], [[Балқаш]], [[Алакөл]] көлдері зерттелді. География секторының [[1960]]—[[1963|63]] жылдардағы экспедицияларының істеген жұмысы нәтижесінде «Алакөл ойысы және оның көлдері» атты құнды еңбек жазылды. Республиканың кейбір аудандарындағы ағын суды зерттеудің нәтижесінде Қазақстан жер беті сулары ресурсының 1:250 000 масштабты картасы жасалды (П. Ф. Лаврентьев). Қазақстан ғалымдарының еңбектерінде [[су шаруашылығы]]ның перспективтік балансын жасау, ағын суды ұзақ мерзімге реттеуді есептеудің тәсілі секілді бірсыпыра гидрологиялық проблемалар баяндалған.
[[1954]]—[[1955|55]] ж. В.Д. Кисляков бастаған кешенді экспедициясы Қазақстанның солтүстік бөлігін зерттеп, оның табиғатына сипаттама берді, облыстарды табиғи аудандарға бөлді. [[Бетпақдала]]дағы, Балқаш маңы құмындағы, Арал маңы Қарақұмындағы, [[Қызылқұм]]дағы, [[Мойынқұм]]дағы жайылымдарды жан-жақты сипаттайтын еңбектер шықты. [[Алматы облысы|Алматы]], [[Қарағанды облысы|Қарағанды]], [[Солтүстік Қазақстан облысы|Солтүстік Қазақстан облыстарының]], Маңқыстаудың, Көкшетау қыратының ландшафтына толық сипаттама берілді, физгеографиялық аудандауға, ландшафтыларды классификациялауға, жүйеге келтіруге және оларды картаға түсіруге, ландшафтының жеке түрлерін зерттеуге көп көңіл бөлінді. Геоморфология саласындағы елеулі зерттеулерге М. Ж. Жандаевтың Іле Алатауының, Қызылқұмның геоморфологиясы, А. С. Сәрсековтың Солтүстік Балқаш маңының, Ш. 3. Құламбаевтың Қарқаралы ұсақ шоқылы өңірінің геоморфологиясы жайында жазған еңбектерін қосуға болады.
[[1970 жыл]]ы Қазақ КСР Географиялық қоғамы құрылды; оның жұмысы физикалық, экономикалық, медициналық географияның аса маңызды проблемаларын шешуге, табиғи ресурстарды одан әрі зерттеуге, табиғаттың қолайсыз құбылыстарымен күресу және табиғатты қорғау шараларын белгілеуге бағытталған. Қазақ КСР ҒА-сының география секторы және Қазақ КСР География қоғамы «Қазақстан географиясы мәселелері» (жыл сайын), «Қазақстанда география ғылымының дамуы» ([[1967 жыл]]дан), «Қазақстанның таулы және шөлді аймақтарын игерудің географиялық проблемалары» ([[1965 жыл]]дан), «Қазақстанның физикалық, экономикалық және медициналық географиясының проблемалары» ([[1967 жыл]]дан), «Қазақстандағы географиялық зерттеулер» ([[1968 жыл]]дан), «Қазақстандағы гляциологиялық зерттеулер» ([[1961 жыл]]дан) жинақтарын шығарады.
== Қазіргі заманның география ғылымының мәселелері ==
Географиялық ойлаудың мәні — кеңістік заңдылықтарына талдау жасай білу, [[геожүйе]]лер мен олардың компоненттерінің арасындағы өзара байланыстарды қазіргі әлемнің географиялық картинасына түсінік беретін тарихи әдістемелер негізінде анықтау. Географ әр түрлі материалдарды пайдалана отырып, [[жер беті ]] мен оның жеке аудандарындағы табиғат пен шаруашылықта болатын өзгерістерге болжам жасай білуі керек.
Қазіргі географтар жер бетінің күрделілігі мен қайталанбас ерекшеліктерін түсіндіретін көптеген заңдылықтарды ашты: [[географиялық қабық]]тың зоналылығы мен ырғақтылығы, геожүйелердегі зат және энергия айналымы, геожүйелердің [[космос]]пен байланысы, әр түрлі елдердегі шаруашылық дамуы тағы басқалар. Сонымен, әлем туралы географиялық білім уақыт өткен сайын кеңейіп отырады, ол табиғи процестердің динамикасы, [[мұхит]] суларының жағдайы мен циркуляциясы, шаруашылықтағы өзгерістер туралы мәліметтермен жыл сайын толығып отырады. Қазіргі уақытта жер бетіндегі экологиялық жағдайлар: [[ауа ]] мен [[су]]дың ластануы, [[шөл]]дің таралуы, [[топырақ]] тұздануы тағы басқа мәселелер зерттелуде. Карталарда стихиялық табиғат апаттары: [[жер сілкіну]]і, [[цунами]], [[дауыл]]дар, [[Тілсіз қияпат|су тасқыны]] тағы басқалар Жер шары халқына, шаруашылығына зиянын тигізетін құбылыстар көрсетілуде.
Барлық географиялық ғылымдар дамушы территориялық объектілердің кеңістіктегі арақатынасын зерттейді. Ғылым дамуы барысында географиялық зерттеулердің мақсаттары түрлене түседі, өйткені, жаңа объектілер мен жаңа әдістемелер пайда болады.
== Ұйымдар мен институттар==
* [[География институты]]
* [[Қазақ Географиялық Қоғамы]]
* [[Геологиялық ғылымдар институты]]
* [[Қазақ мұнай ғылыми-зерттеу геологиялық барлау институты]]
* [[Қазақ орман шаруашылығы және агроорман мелиорациясы ғылыми-зерттеу институты]]
* [[Сейсмология институты]]
* [[Шығыстану институты]]
== Дереккөздер ==
{{дереккөздер|2}}
== Сыртқы сілтемелер ==
* http://www.bbc.co.uk/news/science-environment-15845550
*[http://www.census.gov/ipc/www/popclockworld.html Счётчик мирового населения (экстраполяция). По данным центра демографии АҚШ.]
*[http://antwrp.gsfc.nasa.gov/apod/ap030305.html Карта-иллюстрация плотности населения Земли (на основе данных 1994)]
*Волков Г. Н. Истоки и горизонты прогресса. Социологические проблемы развития науки и техники.
* Четырёхъязычный энциклопедический словарь терминов по физической географии: Русско-англо-немецко-французский / Сост. проф. И. С. Щукин; Под ред. проф. А. И. Спиридонова. — М.: Советская энциклопедия, 1980.
* Алтай Казахстанский: Сост.: Кобозев А.Л.: Алма-Ата, Қайнар, 1986.
* Большая школьная энциклопедия: т. 1. Естеств.науки: Москва, 2003.
* Григорьева Е., Гуглина Е.: Чудеса света: Энциклопедия: Москва, Росмэн, 2000.
* География және табиғат: Ғылыми-педагогикалық журнал: 2004-2005. Қазақстан: Ұлттык Энциклопедиясы: 1-7 томдар. Алматы, 2004.
* Кузменько Б.: Прииртышье: Алма-Ата, Қайнар, 1982.
* Природа и люди: Москва, Просвещение, 1971.
* Смайлов С.: География: Оқушы анықтамасы. Павлодар, 2005.
* Энциклопедия для детей: т.З. География: Москва, «Аванта+», 2000.
* Білім беру мен тестілеудің мемлекеттік стандарттарының ұлттық орталығы. «География» тест жинағы, оку-әдістемелік құрал. Астана, 2004ж.
* Ұ.Есназарова, А.Темірбеков. Географиядан 1000 сұрақ-жауап. Алматы, 1999 ж.
== Тағы қараңыз ==
* [[
* [[Физикалық география]]
* [[Гляциология ]]
* [[Климатология ]]
* [[Гидрология ]]
* [[Экономикалық география ]]
* [[ Саяси география]]
* [[Жер құрылымы ]]
{{Географиялық ғылымдар}}
[[Санат:География және геодезия]]
[[Санат:География]]
[[Санат:Жаратылыстану ғылымдары]]
[[Санат:Жер туралы ғылымдар]]
[[Санат:Академиялық пәндер]]
| |||