Уикипедия

Тәңір тауы: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

Тарихын шолу
← Ескірек өңдемеЖаңарақ өңдеме →
Content deleted Content added
VisualWikitext
шӨңдеу түйіні жоқ
Өңдеу түйіні жоқ
1-жол:
{{Тау
{{Geobox|Range
|nameТүрі = Тянь-ШаньТау жүйесі
|native_nameАтауы = Тянь-Шань
|Шынайы атауы =
|other_name =
|Сурет = Tien shan sat.jpg
|other_name1 =
|image |Сурет ені = =
|Сурет атауы = Тянь-Шаньның ғарыштан көрінісі
|image_size = 250
|lat_dir = |lat_deg = 42 |lat_min =02|lat_sec =06
|image_caption = Хан-Тәңірі
|lon_dir = |lon_deg =80|lon_min =07|lon_sec =32
|country = Қытай
|country1region = Қазақстан
|country2CoordScale = Қырғызстан
|Орналасуы = {{KAZ}}<br />{{KGZ}}<br />{{CHN}}<br />{{UZB}}<br />{{TJK}}
|country_flag = Kaz
|areaТау жүйесі = =▼
|country_flag1 =
|Пайда болған кезеңі = [[Каледон қатпарлығы|Каледон]], [[Герциндік қатпарлық|герцин]]
|country_flag2 =
|stateАумағы =
|state1Ұзындығы = 2500
|regionЕні = 400
|region1Ең биік шыңы = Жеңіс =шыңы
|districtБиіктігі = 7439
|district1Карта =
|Позициялық карта 1 = Қазақстан
|city =
|unit |ПозКарта 1 ені = =
|unit1crosses180 =
|borderПозициялық карта 2 = =
|border1 |ПозКарта 2 ені = =
|Ортаққордағы санаты =
|geology =
}} ▼
|geology1 =
 
|period =
'''Тянь-Шань''' (қыт. ''тянь'' – аспан, ''шань'' – тау), [[Тәңіртау]] – Азияның[[Азия]]ның орталық бөлігіндегі аса ірі тау жүйесі. ▼
|period1 =
 
|orogeny =
==Географиялық орны==
|orogeny1 =
Тянь-Шаньның орталық бөлігі [[Қырғызстан]]ға, солтүстік және батыс жоталары [[Қазақстан]]ға, оңүстік-батыс шеті [[Өзбекстан]] мен [[Тәжікстан]]ға, шығыс бөлігі [[Қытай Халық Республикасы|Қытай]]ға қарайды. Батыстан шығысқа қарай 2500 км-ге созылып жатыр, ені 400 км. Тянь-Шань солтүстігінде [[Борохоро]] жотасы]] арқылы [[Жетісу Алатауы]]мен, оңтүстігінде [[Алай]] жотасы]] арқылы [[Памир]] тау жүйесімен түйіседі. Солтүстік шекарасы ретінде батыста [[Іле]] аңғары, [[Мойынқұм]], шығыста [[Жоңғар жазығы]] алынады. Оңтүстік шекарасы шығыста [[Тарим]] қазаншұңқырына сәйкес келеді. Ең биік жері – [[Жеңіс шыңы]] (7439 м.). Тянь-Шань ендік жоталар мен оларды бір-бірінен бөліп жатқан тауаралық ірі қазаншұңқырлардан тұрады.▼
▲|area =
|length =
|length_orientation =
|width =
|width_orientation =
|highest = Жеңіс шыңы
|highest_location =
|highest_elevation = 7726
|highest_lat_d =
|highest_lat_m =
|highest_lat_s =
|highest_lat_NS =
|highest_long_d =
|highest_long_m =
|highest_long_s =
|highest_long_EW =
|coordinates_type =
|lowest =
|lowest_location =
|lowest_country =
|lowest_state =
|lowest_region =
|lowest_district =
|lowest_elevation =
|lowest_lat_d =
|lowest_lat_m =
|lowest_lat_s =
|lowest_lat_NS =
|lowest_long_d =
|lowest_long_m =
|lowest_long_s =
|lowest_long_EW =
|free_type =
|free =
|map = Peak of Khan Tengri at sunset.jpg
|map_size = 250px
|map_caption = [[Хән-Тәңір]]і шыңы
|map_first =
▲}}
▲'''Тянь-Шань''' (қыт. ''тянь'' – аспан, ''шань'' – тау), Тәңіртау – Азияның орталық бөлігіндегі аса ірі тау жүйесі.
==Орналасуы==
▲Тянь-Шаньның орталық бөлігі [[Қырғызстан]]ға, солтүстік және батыс жоталары [[Қазақстан]]ға, оңүстік-батыс шеті [[Өзбекстан]] мен [[Тәжікстан]]ға, шығыс бөлігі [[Қытай]]ға қарайды. Батыстан шығысқа қарай 2500 км-ге созылып жатыр, ені 400 км. Тянь-Шань солтүстігінде [[Борохоро]] жотасы арқылы [[Жетісу Алатауы]]мен, оңтүстігінде [[Алай]] жотасы арқылы [[Памир]] тау жүйесімен түйіседі. Солтүстік шекарасы ретінде батыста [[Іле]] аңғары, [[Мойынқұм]], шығыста [[Жоңғар жазығы]] алынады. Оңтүстік шекарасы шығыста [[Тарим]] қазаншұңқырына сәйкес келеді. Ең биік жері – [[Жеңіс шыңы]] (7439 м.). Тянь-Шань ендік жоталар мен оларды бір-бірінен бөліп жатқан тауаралық ірі қазаншұңқырлардан тұрады.
 
==Орографиялық құрылысы==
Орографиялық құрылысы жөнінен Солтүстік, Орталық, Батыс, Шығыс және Оңтүстік бөліктерге бөлінеді. Солтүстік Тянь-Шань [[Кетпен жотасы|Кетпен]], [[Күнгей Алатау]], [[Іле Алатауы]], [[Қырғыз Алатауы]] мен [[Шу-Іле таулары]] тауларынаннан тұрады. Солтүстік Тянь-Шань жоталары 4,5 мың метрден биік: [[Теріскей Алатауы]] (5218 м), Іле Алатауы (4973 м), Қырғыз Алатауы (4875 м). Кейбір жоталар тауаралық қазаншұңқырларда доға тәріздес иіліп орналасқан. [[Батыс Тянь-ШаньғаШань]]ға [[Ферғана]], [[Талас Алатауы]] мен одан таралатын өгем, [[ПіскемӨгем]], Піскем, [[Шатқал Жотасы|Шатқал]] жоталары және [[Қаратау жотасы (Тянь-Шань)|Қаратау]] жатады. Батыс Тянь-Шань жоталары бірте-бірте солтүстік-батысқа қарай 4,5 мың метрден 2,5 – 2 мың метрге дейін аласарады. [[Ферғана аңғары]] Батыс және Оңтүстік Тянь-Шаньды бір-бірінен бөледі. Орталық (Ішкі) Тянь-Шаньға солтүстікте [[Ыстықкөл қазаншұңқыры]]нан қазаншұңқырынан оңтүстік-батыста Ферғана қазаншұңқырына, оңтүстік-шығыста [[Көкшаал-Тоо]] жотасына дейінгі аралық кіреді. Бұл бүкіл тау жүйесінің ең биік бөлігі. Әсіресе, оның шығыс бөлігі барынша биік (Жеңіс шыңы – 7439 м, [[Хан Тәңірі]] – 6995 м). Ортaлық Тянь-Шаньға сырт деп аталатын беті белесті, 3000 – 4000 метр биіктікте жатқан, жан-жағы биік жоталармен қоршалған тау қыраттары тән. Оңтүстік Тянь-Шань [[Алай жотасы]], [[Түркістан]], [[Зерафшан]] және [[Гиссар аңғары|Гиссар]] жоталарынан тұрады. Бұл жоталардың остік бөлігі тұтас және ондаған км-ге созылады. Шығыс Тянь-Шань ендік бойымен созылған [[аңғар]]лараңғарлар, [[қазаншұңқыр]]ларменқазаншұңқырлармен бөлінген екі қатар тау жоталары белдеуінен тұрады. [[Борохоро]], [[Еренқабырға]], [[Богдо-Ола жотасы|Богдо-Ола]], [[Қарлытау]] жоталары құрайтын солтүстік белдеу ұзын – шығыста 95 ш.б-қа дейін жетеді. Оңтүстік белдеу қысқарақ (90 ш.б-қа дейін), басты жоталары: [[Халықтау]], [[Сарман-Ула]], [[Құрлықтау]]. Жоталардың басы 4000 – 5000 м биікке көтеріледі. Шығыс Тянь-Шань етегінде құрлықтағы терең қазаншұңқырлардың бірі – [[ТұрфанТұрпан]] ойысы орналасқан. Тянь-Шань [[Орал-Моңғол]] [[геосинклинал]]дық белдеуінің орнында пайда болған. Солтүстік Тянь-Шань [[каледон]], Орталық және Оңтүстік Тянь-Шань [[герцин]] таужаралымда қатпарланған.
 
== Геологиялық құрылымы ==
Тянь-Шань [[Орал-Моңғол]] [[геосинклинал]]дық белдеуінің орнында пайда болған. Солтүстік Тянь-Шань [[Каледон қатпарлығы|каледон]], Орталық және Оңтүстік Тянь-Шань [[Герциндік қатпарлық|герцин]] таужаралымда қатпарланған. [[Палеозой]] қатпарлықтарында түзілген таулар жоғары пермьде[[Перм кезеңі|пермь]]де пенепленге ұшыраған. Қазіргі жер бедері [[Неоген кезеңі|неоген]] мен [[төрттік кезеңдегікезең]]дегі жаңа тектоникалық қозғалыстардың нәтижесінде қалыптасқан. Тянь-Шань тау жоталары палеозой мен [[Кембрий кезеңі|кембрий]]ге дейінгі дәуірлердің тау жыныстарынан құрылған, ал тауаралық қазаншұңқырлар [[кайнозой]] және ішінара [[мезозой]] шөгінділерімен толған. Ежелгі тау жыныстарымен [[сынап]], түсті және сирек металл, [[фосфорит]] кен орындары байланысты. Тауаралық қазаншұңқырлардағы [[мезо-кайнозой]] шөгінділеріне [[мұнай]], қоңыр және тас [[көмір]] шоғырланған.
 
==Климаты==
[[Сурет:Issyk-Kul South Shore Aug 2006.JPG|thumb|250pxleft|200px|[[Ыстықкөл]]]]
Мұхиттардан алыста, құрлықтың түкпірінде жатуына және жан-жағынан шөлдер қоршауына байланысты Тянь-Шаньның климаты тым континенттік, құрғақ. Көпшілік бөлігі [[қоңыржай]] белдеуде, ал оңтүстік-батыс жоталарға құрғақ [[субтропик]]тердіңсубтропиктердің әсері тиеді. Тау етегінің ыстық, құрғақ климатынан биік тау басының [[ниваль]]дық климатына дейін орын алады. Шілденің орташа температурасы тауаралық қазаншұңқырлардың төменгі бөлігінде 20 – 25С25<sup>0</sup>С, орта өңірде 15 – 17С17<sup>0</sup>С, биік тау басында 0С<sup>0</sup>С және одан да төмен. Қаңтардың орташа температурасы тау етегінде –2 – 4С4<sup>0</sup>С (оңтүстікте), –6 – 8С8<sup>0</sup>С (солтүстікте). Қыста биік таулы белдеуден басқа бөліктерінде суық ауа райы жылылықтармен алмасып тұрады. Қыс айларында [[температуралық инверсия]] кең алқапты қамтиды. Жылдық жауын-шашын мөлшері тау етегінде 300 мм, тау жоталарының жоғары бөлігінде 800 мм. Жауын-шашынның ең көп түсетін мерзімі Тянь-Шаньның солтүстік бөлігінде жазға, оңтүстігінде көктемге (наурыз – сәуір) тура келеді. Континенттік және құрғақ климатқа сәйкес құрғақшылық ландшафт типтері басым. Тау алды еңіс жазықтарын, көпшілік жоталардың етегі мен кейбір тауаралық қазаншұңқырларды шөлейт, шөл ландшафттары алып жатыр.

== Мұздықтары, өзен-көлдері ==
Мұздықтар үлкен биіктікте таралған және кең көлемді қамтиды. Мұз басу ауданы 7300 км²<sup>2</sup>, мұздықтардың саны 7700-ден асады. Мұз басудың ең ірі ауданы Орталық Тянь-Шань (Оңтүстік Инелшік мұздығының ауданы 823 км²<sup>2</sup>, ұзындығы 60 км-дей). Ірі мұздықтар [[Іле]], [[Қырғыз]], [[Теріскей]] Алатауларында, [[Ақшырақ]], [[Көкшаал-Тоо]], Шығыс Тянь-Шаньдағы [[Еренқабырға]], [[Халықтау]], т.б. жоталарда шоғырланған. Көбінесе аңғарлық, кар және ілінбе мұздықтар сипаттындағы өзендері Орталық Азияның ішкі алаптарына ([[Нарын өзені|Нарын]], [[Сарыжаз]], [[Сырдария]], [[Іле]], [[Шу өзені|Шу]], [[Тарим]], т.б.) жатады. Ірі көлдері – [[Ыстықкөл]], [[Сонкөл]], [[Шатыркөл]]. Континенттік және құрғақ климатқа сәйкес құрғақшылық [[ландшафт(Қырғызстан)|Шатыркөл]] типтері басым. Тау алды еңіс жазықтарын, көпшілік жоталардың етегі мен кейбір тауаралық қазаншұңқырларды [[шөлейт]], шөл ландшафттары алып жатыр.
 
==Өсімдіктері==
Оңтүстік-батыс Тянь-Шаньның сұр топырағында көктемдік бір жылдық және көп жылдық өсімдіктер басым ([[қоңырбас]], [[құмқияқ]], [[таспа]], т.б.). Шығыс Тянь-Шаньда [[қылша]], кей жерлерінде [[сексеуіл тоғайлары]], қалған бөлігінде [[жусан]] мен [[сораң]] өседі. Тауалды өңірінің жоғары бөлігін солтүстікте 1600 – 2100 м, Шығыс Тянь-Шаньның оңтүстік беткейлерінде 2200 метрге дейін шөлейт алады. Бозғылт сұр топырақта жусанды-селеулі-сораңды өсімдік топтары өседі. Батыс Тянь-Шаньның солтүстік беткейлерін 1000 – 1200 метрден 2500 – 2600 метрге дейін, шығыс Тянь-Шаньның оңтүстік беткейлерін 1800 метрден 3000 м биіктікке дейінгі аралықтағы қызғылт қоңыр және қоңыр топырақта [[астық тұқымдас]] түрлі шөптесін дала өсімдіктері өседі ([[селеу]], [[бетеге]], [[өлең]]). Орман тұтас белдеу құрамайды, солтүстік беткейлерде дала және шалғын алқаптарымен кезектесіп келеді. Төменгі өңірде орманның сұр топырағында жабайы жеміс ағаштары мен ұсақ жапырақты ағаштар өседі. Оңтүстік-батыс Тянь-Шаньда шоқ-шоқ болып өскен [[жаңғақ]], [[жеміс]] ормандары таралған. 2000 мтерден жоғарыда қылқан жапырақты ормандар (шырша, майқарағай) өседі. Субальпі және альпі шалғындары негізінен 3000 – 3200 метрден жоғары солтүстік беткейлерді қамтиды. Орталық Тянь-Шань сырттарын суық шөл алып жатыр. 3600 – 3800 м биіктікте [[гляциалды-нивальды]] (мұзды-қарлы) белдеу басталады. Жоғарғы биіктіктегі ішкі тұйық қазаншұңқырларға тастақты шөл, шөлейт және құрғақ дала ландшафты сипатты.▼
[[Сурет:Таулы өзен.jpg|нобай|Тянь-Шань таундағытауындағы өзен]]▼
 
▲Оңтүстік-батыс Тянь-Шаньның сұр топырағында көктемдік бір жылдық және көп жылдық өсімдіктер басым ([[қоңырбас]], [[құмқияқ]], [[таспа]], т.б.). Шығыс Тянь-Шаньда [[қылша]], кей жерлерінде [[сексеуіл тоғайлары]], қалған бөлігінде [[жусан]] мен [[сораң]] өседі. Тауалды өңірінің жоғары бөлігін солтүстікте 1600 – 2100 м, Шығыс Тянь-Шаньның оңтүстік беткейлерінде 2200 метрге дейін шөлейт алады. Бозғылт сұр топырақта жусанды-селеулі-сораңды өсімдік топтары өседі. Батыс Тянь-Шаньның солтүстік беткейлерін 1000 – 1200 метрден 2500 – 2600 метрге дейін, шығыс Тянь-Шаньның оңтүстік беткейлерін 1800 метрден 3000 м биіктікке дейінгі аралықтағы қызғылт қоңыр және қоңыр топырақта [[астық тұқымдас]] түрлі шөптесін дала өсімдіктері өседі ([[селеу]], [[бетеге]], [[өлең]]). Орман тұтас белдеу құрамайды, солтүстік беткейлерде дала және шалғын алқаптарымен кезектесіп келеді. Төменгі өңірде орманның сұр топырағында жабайы жеміс ағаштары мен ұсақ жапырақты ағаштар өседі. Оңтүстік-батыс Тянь-Шаньда шоқ-шоқ болып өскен [[жаңғақ]], [[жеміс]] ормандары таралған. 2000 мтерден жоғарыда қылқан жапырақты ормандар (шырша, майқарағай) өседі. Субальпі және альпі шалғындары негізінен 3000 – 3200 метрден жоғары солтүстік беткейлерді қамтиды. Орталық Тянь-Шань сырттарын суық шөл алып жатыр. 3600 – 3800 м биіктікте [[гляциалды-нивальды]] (мұзды-қарлы) белдеу басталады. Жоғарғы биіктіктегі ішкі тұйық қазаншұңқырларға тастақты шөл, шөлейт және құрғақ дала ландшафты сипатты.
▲[[Сурет:Таулы өзен.jpg|нобай|Тянь-Шань таундағы өзен]]
==Қорықтары==
[[Сурет:Aksu Jabagly 2.JPG|thumb|250px200px|[[Ақсу-Жабағылы]] қорығы]]
Тянь-Шань табиғаты мен оның өзіне тән өсімдіктер, жануарлар дүниесін қорғау үшін бірнеше корықтар мен ұлттық парктер ұйымдастырылған. Олардың ішінде [[Ақсу-Жабағылы қорығы|Ақсу-Жабағылы]] ([[1926 жыл|1926]]), [[Алматы қорығы|Алматы]] ([[1931 жыл|1931]]) қорықтары үлкен орын алады. [[1996 жыл|1996]] жылы [[Алматы]] маңы [[Іле Алатауы ұлттық паркі]] кұрылды. <ref>[Қазақ энциклопедиясы]], 9 том</ref>▼
Тянь-Шань табиғаты мен оның өзіне тән
▲өсімдіктер, жануарлар дүниесін қорғау үшін бірнеше корықтар мен ұлттық парктер ұйымдастырылған. Олардың ішінде [[Ақсу-Жабағылы]] (1926), [[Алматы]] (1931) қорықтары үлкен орын алады.
1996 жылы [[Алматы]] маңы [[Іле Алатауының ұлттық паркі]] кұрылды.
<ref>[[Қазақ Энциклопедиясы|"Қазақ Энциклопедиясы"]], 9 том</ref>
<ref>Қазақстанньң физикалық географиясы, Алматы: Атамұра, 2008. ISBN 9965-34-809-Х</ref>\
 
== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}
<references />
 
{{wikify}}
 
[[Санат:Таулар]]
[[Санат:Қазақстан таулары]]
 
[[Санат:Қырғызстан таулары]]
 
[[Санат:Қытай таулары]]
{{stub}}
«https://kk.wikipedia.org/wiki/Тәңір_тауы» бетінен алынған