Уикипедия

Қызылорда облысы: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

Тарихын шолу
← Ескірек өңдемеЖаңарақ өңдеме →
Content deleted Content added
VisualWikitext
Өңдеу түйіні жоқ
11-жол:
|CoordScale =
|Статусы = Облыс
|Кіреді = Оңтүстік Қазақстан Республикасы
|Енеді =
|Орталығы = [[Қызылорда]]
|Ірі қаласы = Байқоңыр
|Ірі қалалары = Арал, Қазалы
|Құрылды = [[15 қаңтар]] [[1938 жыл]]
|Әкімі = [[Көшербаев Қырымбек Елеуұлы]]
|ЖІӨ =
|ЖІӨ жылы =
28-жол:
|Тығыздығы = 2,8
|Тығыздығы бойынша орны = 12
|Ұлттық құрамы = қазақтар - 97%
|Конфессионалдық құрамы =
|Жер аумағы = 226,1 мың
|Жер аумағының пайызы = 8,3
|Жер аумағы бойынша орны = 4
|Максималды биіктігі =
40-жол:
|Әкімшілік бірліктің картасы =
|Әкімшілік бірлік картасының ені =
|Аббревиатура = KZO
|Телефон коды = 7242 xx-xx-xx
|Пошта индекстері = 12xxxx
49-жол:
}}
 
'''Қызылорда облысы''' - [[Қазақстан РеспубликасыныңРеспубликасы]]ның оңтүстігінде орналасқан әкімшілік-территориялық бірлік.
 
Облыс [[1938 жыл]]дың [[15 қаңтар]] күні құрылған. Жер аумағы 226 мың км² (Қазақстан жерінің 8,3% -ы). Тұрғыны 689,7 мың адам, орташа тығыздығы 1 км²-ге шаққанда 3 адамнан келеді. (2010).
55-жол:
Облыс орталығы - [[Қызылорда|Қызылорда қаласы]] (алдында Перовск және Ақмешіт деп аталатын). Қала тұрғындары - 212 мың адам. Қазылорда қаласы Алаш Автономиялық округінің астанасы болды, 1929 жылы астана мәртебесі Алматы қаласына ауысты,<ref>Қазақстан табиғаты:Энциклопедия / Бас ред. Б.Ө.Жақып. - Алматы:" Қазақ энциклопедиясы" ЖШС, 2011. Т.З. - 304 бет. ISBN 9965-893-64-0 (Т.З.), ISBN 9965-893-19-5</ref>.
 
[[1997 жылдыңжыл]]дың [[17 маусымындамаусым]]ында [[Қазақстан Республикасы ПрезидентініңПрезиденті]]нің өкімімен қаланың аты Кзыл-Ордадан Кызылордаға, ал Кзыл-Орда облысынан Кызылорда облысы болып өзгертілді.
 
Қызылорда облысы - [[Арал теңізініңтеңізі]]нің шығысында [[Сырдария өзенініңөзені]]нің төменгі ағысы, [[Тұран ойпатындаойпаты]]нда орналасқан. Қазақстан Респуликасының бірнеше облыстарымен оның ішінде шығыс және оңтүстік–шығысында [[Оңтүстік Қазақстан облысыменоблысы]]мен, солтүстігінде – [[Қарағанды облысыменоблысы]]мен, солтүстік-батысында [[Ақтөбе облысы|Ақтөбемен]] және Оңтүстігіндеоңтүстігінде [[Өзбекстан РеспубликасыменРеспубликасы]]мен шекараласады. Жер көлемі жөнінен республика бойынша 4 - орында.
 
 
== Тарихы ==
Қызылорда облысының басым бөлігі кезінде [[сақ]] - [[массагет]] иелігінде болған, қалған бөлігін қаңлылар[[қаңлы]]лар басқарған. [[Ғұн]] тайпаларының батысқа қоныс аударуы кезінде Сырдарияның төменгі ағыстарына жетті. Б.з. 93 жылы Арал маңын мекендеген ғұндар [[эфталиттер]] мемлекетінің негізін қалайды. 427 жылы эфталиттер Үндістанға[[Үндістан]]ға жорықтары нәтижесінде Сотүстік-Батыс Үндістан, [[Орта Азия]], Шығыс Иран және Афганистан[[Ауғанстан]] территориялары кірген үлкен мемлекетті құрайды.
 
VIII ғасырда Орталық Азияны және Қазақстан оңтүстігін [[арабтар]] бағындырып [[Ислам]] дінін таратады. IX-X ғасырларда Сырдарияның төменгі және ортаңғы ағыстарында [[Оғыз мемлекеті|оқыз тайпаларының]] ерте феодалдық мемлекеті құралады. Ортағасырлық қалалардың [[Ұлы Жібек жолы]] бойында орналасуы оғыз тайпаларына пайда әкелді
 
ХІІІ ғасырларда моңғолдардың[[моңғолдар]]дың шапқыншылықтары нәтижесінже [[Жент]], [[Сығанақ]], [[Асанас]], [[Өзкент]], [[Баршынкент]], [[Жанкент]] қалалары қиратылды.
 
[[Әбілхайыр|Әбілқайыр ханныңхан]]ның билігі кезінде [[Әбілхайыр хандығы|көшпелі өзбектер хандығыныңхандығы]]ның орталығы Сығанақ қаласы болған. XV ғасырдың ортасында қала аймақтың әкімшілік орталығына айналды. XVI ғасырда Сырдарияның оң жағалауы [[Қазақ хандығыныңхандығы]]ның қарамағына енді.
 
[[File:Perovsk seal. Kyzylorda.jpg|thumb|right|300px|Перовск қаласының таңбасы]]
Ақмешіт 1820 жылы Қоқан хандығы кезінде Сырдария бойында алғаш қорған ретінде салынған. Оның ішіндегі ақ кірпіштен өрілген мешіттің түсіне сай бекініс Ақмешіт деп аталды. ▼
 
▲Ақмешіт [[1820 жылыжыл]]ы [[Қоқан хандығы]] кезінде Сырдария бойында алғаш қорған ретінде салынған. Оның ішіндегі ақ кірпіштен өрілген мешіттің түсіне сай бекініс Ақмешіт деп аталды.
1847 жылдан бастап патшалық Ресей Сыр жағалауы мен Аралды өз империясына қосу саясатын бастады; 1853 жылғы 28 шілдеде Орынбор генерал-губернаторы В.А.Перовский Сыр қазақтарын қорғауды сылтауратып орыс әскерлерімен қамалға басып кіріп, қоқандықтарды қаладан қуып шығады. Қала Перовск аталып, 1867 жылы ол Сырдария уезінің орталығына айналады. Қалада 4 сыныптық мектеп, кірпіш зауыты, жел диірмен, ұста дүкендері жұмыс істей бастайды.▼
 
▲[[1847 жылданжыл]]дан бастап [[Ресей Империясы|патшалық Ресей]] Сыр жағалауы мен Аралды өз империясына қосу саясатын бастады; [[1853 жылғыжыл]]ғы [[28 шілдедешілде]]де Орынбор генерал-губернаторы [[Василий Алексеевич Перовский|В.А.Перовский]] Сыр қазақтарын қорғауды сылтауратып орыс әскерлерімен қамалға басып кіріп, қоқандықтарды қаладан қуып шығады. Қала Перовск аталып, [[1867 жылыжыл]]ы ол Сырдария уезінің орталығына айналады. Қалада 4 сыныптық мектеп, кірпіш зауыты, жел диірмен, ұста дүкендері жұмыс істей бастайды.
1867 жылы Түркістан генерал-губернаторлығы құрылған кезде осы қамал болыс орталығы болып, қала мәртебесін алды. Бастауыш мектептер ашылды, кірпіш зауыты, жел диірмендері, шеберханалар мен дүкендер жұмыс істей бастады. Қалада мешіттермен қатар шіркеулер де жұмыс жасады – 70-жылдардан бастап қалада мұсылман мешіттері пайда болды;▼
 
▲1867 жылы [[Түркістан генерал-губернаторлығы]] құрылған кезде осы қамал [[Болыс (әкімшілік бөлініс)|болыс орталығы]] болып, қала мәртебесін алды. Бастауыш мектептер ашылды, кірпіш зауыты, жел диірмендері, шеберханалар мен дүкендер жұмыс істей бастады. Қалада мешіттермен қатар шіркеулер де жұмыс жасады – 70-жылдардан бастап қалада мұсылман мешіттері пайда болды;
1868 жылы Перовскіде уездік пошта бөлімі ашылды; 1905 жылы «Оренбург-Ташкент» темір жолы қолдануға берілгеннен кейін үйлестіруші логистикалық құрылым (бекеттер, вокзал, депо, қоймалар) салынды;▼
 
▲[[1868 жылыжыл]]ы Перовскіде уездік пошта бөлімі ашылды; [[1905 жылыжыл]]ы [[Түрксіб|«Оренбург-Ташкент»]] темір жолы қолдануға берілгеннен кейін үйлестіруші логистикалық құрылым (бекеттер, вокзал, депо, қоймалар) салынды;
1917 жылдың 30 қазанында Перовскіде Кеңес билігі орнады. 1922 жылы қала қайтадан Ақмешіт деп аталды. Осы жылы бірінші ағаш өңдейтін ұстахана ашылды, кірпіш зауыты қалпына келтірілді;▼
 
▲[[1917 жылдыңжыл]]дың [[30 қазанындақазан]]ында Перовскіде [[Кеңес үкіметі|Кеңес билігі]] орнады. [[1922 жылыжыл]]ы қала қайтадан Ақмешіт деп аталды. Осы жылы бірінші ағаш өңдейтін ұстахана ашылды, кірпіш зауыты қалпына келтірілді;
1925 жылы 15 сәуірде қалада Қазақ Автономдық Республикасының Бүкілодақтық еңбекшілер съезді болды, сол жерде қаланы Қызыл-Орда («қызыл астана») деп атау және оған республика астанасы дәрежесін беру шешімі қабылданды. Сол уақыттағы қала халқының саны 22 мың 577 адам болатын. Осы жылдары бірінші рет электрэнергиясы қосылды, қаланың барлық жерлерінде құрылыс жүріп жатты, жаңа үлгідегі үйлер салынды, оқу орындары, халық ағарту институттары және т.б. тұрғызылды;▼
 
▲[[1925 жылыжыл]]ы [[15 сәуірдесәуір]]де қалада [[Қазақ Автономиялы Кеңестік Социалистік Республикасы (1925-1936)|Қазақ Автономдық РеспубликасыныңРеспубликасы]]ның Бүкілодақтық еңбекшілер съезді болды, сол жерде қаланы Қызыл-Орда («қызыл астана») деп атау және оған республика астанасы дәрежесін беру шешімі қабылданды. Сол уақыттағы қала халқының саны 22 мың 577 адам болатын. Осы жылдары бірінші рет электрэнергиясы қосылды, қаланың барлық жерлерінде құрылыс жүріп жатты, жаңа үлгідегі үйлер салынды, оқу орындары, халық ағарту институттары және т.б. тұрғызылды;
1929 жылы астана Алма-Ата қаласына көшірілді, ал Қызыл-Орда округ орталығы болды;▼
 
[[File:Kyzylorda region seal USSR.jpg|thumb|left|300px|Қызылорда облысының Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы кезіндегі таңбасы]]
1930-1940-жылдары аймақтың және қаланың халық саны КСРО-ның басқа бөліктерінен келгендердің: саяси қуғындардың, Белоруссия мен Батыс Украинадан депортирленген поляктардың, немістердің, кәрістердің, Қырым мен Солтүстік Кавказ халықтарының Фашистік Германия жаулап алған аймақтардың эвакуанттарының есебінен едәуір артты;▼
 
▲[[1929 жылыжыл]]ы астана [[Алма-Ата]] қаласына көшірілді, ал Қызыл-Орда округ орталығы болды;
1938 жылдың 15 қаңтарында Қызылорда облысы құрылып, Қызылорда қаласына облыс орталығының дәрежесі берілді;▼
 
▲1930-1940-жылдары аймақтың және қаланың халық саны [[КСРО]]-ның басқа бөліктерінен келгендердің: саяси қуғындардың, [[Белоруссия]] мен Батыс Украинадан депортирленген поляктардың[[поляктар]]дың, немістердің[[немістер]]дің, кәрістердің[[Корейлер|кәрістер]]дің, Қырым мен [[Солтүстік Кавказ]] халықтарының [[Үшінші Рейх|Фашистік Германия]] жаулап алған аймақтардың эвакуанттарының есебінен едәуір артты;
1960-70-жылдары целлюлиттік-картонды, механикалық, күріш зауыттарымен және аяқ-киім фабрикасымен қатар Гагарин, Титов Қыстағы секілді тұрғын-үй кешендері құрылды. Осы жылдары «Главриссовхпзстрой» тресті ашылды;▼
 
▲[[1938 жылдыңжыл]]дың [[15 қаңтарындақаңтар]]ында Қызылорда облысы құрылып, Қызылорда қаласына облыс орталығының дәрежесі берілді;
1980-90-жылдары қазіргі Абай даңғылы, А. Тоқмағамбетов, Желтоқсан көшелерінде әсем ғимараттар мен тұрғын үйлер бой көтерді. Осы жылдары салынған Ақмешіт, Мерей мөлтек аудандары, «Южказнефтегаз» фирмасының әкімшілік ғимараты, диагностикалық орталық, үлкен жаңа аурухана кешені қала көркін аша түсті.
 
▲1960-70-жылдары целлюлиттік-картонды, механикалық, күріш зауыттарымен және аяқ-киім фабрикасымен қатар Гагарин, Титов Қыстағы секілді тұрғын-үй кешендері құрылды. Осы жылдары «Главриссовхпзстрой» тресті ашылды;
 
1997 жылдың 17 маусымында Қазақстан Президентінің Жарлығымен қаланың Қызыл-Орда атауы Қызылорда, ал облыс атауы Қызыл-Орда атауынан Қызылордаға ауысты.
 
1992 жылдың қаңтарында [[Возрождение аралы|«Возрождение» аралындааралы]]нда сынақ полигоны жабылды, бұл [[оба]], [[сібір язвасы]], [[лепра]] ауруларының таралуына тосқауыл болды. [[Барсакелмес қорығы|«Барсакелмес» қорығындағықорығын]]дағы өмір қайта басталды.
 
=== Этимологиясы ===
«https://kk.wikipedia.org/wiki/Қызылорда_облысы» бетінен алынған