Геология: Нұсқалар арасындағы айырмашылық
Content deleted Content added
ш Removing Link FA template (handled by wikidata) |
Өңдеу түйіні жоқ |
||
47-жол:
Геология ғылымының іргесін қалап, дамуына ерекше еңбек сіңірген ғалымдар: [[А.П. Карпинский]], [[В.А. Обручев]], [[И.В. Мушкетов]], [[В.И. Вернадский]], [[И.М. Губкин]], [[Н.С. Шатский]], [[А.Е. Ферсман]], [[С.С. Смирнов]], [[А.Л. Яншин]], т.б. Қазақстан геологияның әр түрлі саласын дамытуда [[Сәтбаев Қаныш Имантайұлы|Қ.И. Сәтбаев]], [[Н.Г. Кассин]], [[Д.Н. Казанли]], [[И.И. Бок]], [[Р.А. Борукаев]], [[М.П. Русаков]], [[Е.Д. Шлыгин]], [[Абдулин Айтмұхамед Абдоллаұлы|А.А. Абдулин]], [[Ж. Айталиев]],[[А.М. Машанов]], [[Н.Л. Бубличенко]], [[В.Д. Беспалов]], т.б. көп еңбек сіңірді. Республикада геол. жұмыстар мен зерттеулерді ҚР Экология және табиғи ресурстар мин., оның аумақтық-өндірістік мекемелері, ғыл.-зерт. ин-ттары мен лабораториялар, Геологиялық ғылымдар институты жүргізеді.<ref>Қазақ энциклопедиясы</ref>
== Тарихы ==
== Дереккөздер==▼
Адамзат көне заманнан бастап–ақ [[жер]] сілкіну, [[вулкандар|вулкан]] атқылау, [[теңіз]] жиегінің мүжілуі, өзен аңғарының өзгеруі тәрізді құбылыстарға назар аударған ([[Пифогор]], [[Аристотель]], [[Страбон]]).<ref name="source1">Мұнай және газ геологиясы танымдық және кәсіптік-технологиялық терминдерінің түсіндірме сөздігі. Анықтамалық басылым.- Алматы: 2003. ISBN 9965-472-27-0</ref>
[[File:Rough diamond.jpg|thumb|200px|Әшекей тас]]
Бырақ [[геология]] ғылыми ретінде алғаш рет орта ғасырларда Таяу Шығыс пен Орта [[Азия]] ғалымдары [[әл-Фараби]], [[әл-Бируни]], [[ибн-Сина]] еңбектеріне қалыптаса бастаған. Олар жеке минералдарға, әшекей [[тас]]тарға , кейбір [[геология]]лық денелер мен құбылыстарға ғылыми сипаттама берді. [[Еуропа]]да тарихи геологияға қатысты деректер 16 ғасырда [[Леонардо да Винчи]], [[Дж. Фракасторо]] еңбектерінде кездеседі. Шөгінді жыныс қабаттары біріннен соң бірі орналасқан [[геология]]лық құбылыстар нәтижесінде алғашында горизонталь жазықтықта хронологиялық тәртіппен бірінен кейін бірі жаралады деген көзқарасты тұңғыш рет [[1669]] жылы [[Н.Стено]] тұжырымдады.
Жазба [[әдебиет]]те «[[геология]]» деген сөз тұңғыш рет неміс епископы [[Р.де Бьюри]]дің «Philobiblon» ([[Кельн]] қаласы, [[1473]] жылы) атты кітабында діни тұрғыда (жердегі пендешілік деген мағынада ) қолданылған. Осы күнгі ұғымға сәйкес «геология» терминін тұңғыш рет норвег ғалым [[М.П.Эшольт]] қолданды (Geologia Norwegica. 1657) 18 ғасырдың аяқ шеңінде «геология» орнына [[Германия]]да, [[Ресей]]де ішінара [[Англия]]да неміс геологы [[А.Г.Вернер]] ұсынған ([[1780]]) «геогнезия» термині қолданылды.
== XVII ғасыр ==
17 ғасырдың аяғында геологиялық зерттеулер көбейіп ғылыми шығармалар туа бастады. Бұларда [[геология]]лық деректер жинақталып, жер туралы жалпы теория жасауға әрекет істелді. Ол кезде көптеген ғалымдар (ағылшындар Р.Гук, Дж. Рей, Дж. Вудворд; швед И.Я. Шейхцер тағы басқа) жер бетін топан су қаптаған кездерде шөгінді жыныстар мен тас арасында қалдықтары сақталған ірі организмдер жаралды деген көз қарастар болды.
== XVIII ғасыр ==
18 ғасырдың 2-ші жарытысында капитализм ірі өнеркәсіптің дамуына байланысты [[геология]] [[табиғат]] танудың дербес саласы ретінде бөліне бастады. Бұл жөнінен М.В.Ломоносовтың «Жер сілкінуден металлдар тууы жайлы сөз» ([[1757]] жыл), «Жер қат қабаттар туралы» ([[1763]] жылы) атты үздік еңбектерін атап өтуге болады. [[М.В.Ломоносов]] [[жер]]дің қалыптасуында оның қойнауындағы жылу күштері жетекші роль атқарды деп есепттеді, бырақ ол сыртқы құбылыстарды да ескереді, таулар мен ойыстардың біртектес құбылыстары нәтижесінде жаралғандығы геологиялық процесстердің ұзақтығы үздіксіз дамуы туралы пікір айтты. Бұл кезде батыс еуропада А.Г.Вернер мен Шотландия ғалымы Дж.Геттон бастаған нептунизм мен плутонизм идеалары қатар өріс алған еді. Сол ғасырдың аяғында Европада алғаш геология карталар жасала бастады. [[Ресей]]де Шығыс Байқал сыртының [[геология]]лық [[карта]]сын [[1789]]-[[1794]] жылдары Д.Лебедев пен М.Иванов Европия Ресейдің едәуір бөлігінің тұңғыш геологиялық-стратегиялық [[карта]]сын 1840 жылы Н.И. Кокшаров, [[1841]] жылы басылып шыққан еуропа [[Ресей]]дің басты тау формацияларының картасын [[Г.П Гельмерсен]] жасады.
[[File:Smith fossils2.jpg|thumb|350px|У.Смит 1815ж. шөгінді жыныстардың жасын айру туралы монографисынан]]
[[File:Geological map Britain William Smith 1815.jpg|thumb|350px|У.Смиттың 1815ж. жасаған географиялық картасы]]
== XIX ғасыр ==
19-шы ғасырдың басында фауна мен флора қалдықтарына сүйене отырып шөгінді жыныстардың жасын айруға, жер қабаттарын жіктеуге өзара ажыратуға мүмкіншілік бар екен дәлелдеңген соң ғана [[геология]]лық дербес ғылым ретінде қалыптаса бастады. Мұны алғаш рет көрсеткен ғалым [[У.Смит]]. Ол Англияның шөгінді жыныстар шкаласын, ал [[1815]] жылы [[геологиялық карта]]сын жасады. [[1822]] жылы Англияның оңтүстік батысы бөлігінде тас көмір жүйесі мен Париж маңында бор жүйесінің анықталынуы стратиграфиялық жүйелеу ісінің бастамасы еді. Сол тұстағы кең тараған теоролиялық көзқарастардан 1812 жылы франция геологтары Ж.Кьюве ұсыңған «катастрофия теориясын» (қ. катастрофизм), Л.Эли де Бомонның контрокциялық гипотезасын атауға болады. Ч.Лайель мен Ч.Дарвин негізін қалаған эволюциялық теория бүкіл табиғат тану ілімінде аса маңызды оқиға. Ч.Лайельдің «Геология негіздері» ([[Лондон]], [[1830]]-[[1833]] жылдар) атты кітабында катастрофизмге бірінші рет соққы беріліп, актуализм принципі дәлелденді. Алайда ол жер бетіндегі процесстермен құбылыстар әркашан да тұрақты болады деген пікірді жақтады. 19-шы ғасырдың аяғында эволюциялық ілімді дамыта отырып тарихи геологияда палеонтологияға, стратиграфияға маңызды үлес қосқан орыс ғалымдарынан К.Ф. Рульені, В.О.Ковалевскийді А.П. Карпинскийді, А.П.Павловты, Ф.Н.Чернышевты, К.И.Богдановичті, Н.И.Андрусовты және докембрий жыныстарын зерттеген американдар Дж. Дананы, С.Эммонсты, Р.Ирвингті атауға болады. Осы күнгі стратиграфиялық шкаланың негізі [[1881]] жылы Болоньеде өткен 2-ші халықаралық [[геология]] конгрестте бекітілді. ХІХ ғасырдың 2-ші жартысында жер қыртысында орныққан аймақтармен қатар күшті қозғалыстарға ұшырап отыратын облыстар (қ.геосинклиналь) болатындығы туралы көзқарас туды (американ геологтары Дж.Холл, Дж. Дана; француз геологы Э.Ог) француз геологы [[М.Бертран]] мен австриялық геолог [[Э.Зюсс]] сол ғасырдың аяғында [[Еуропа]]да каледон, герцин, альпи қатпарлықтарының бар екендігін дәлелдеді. Зюсс бүкіл жер шарының геологиялық құрылысы туралы томдық еңбек шығара бастады. ХІХ-XX ғасырдың аралығында капитализімнің империалистік даму сатысына көшуі геология ғылымының дамуына зор әсер етті. Қазба байлықтарын тез пайдалану мақсатымен озық капиталист елдер арнаулы геология мекемелер ұйымдастырып (мысалы; АҚШ геологиялық қызметі 1879 жыл ) бұрын зерттелмеген аймақтарға геологиялық жұмыстар жүргізді, тау-кен ісін дамытуды қолға алды. 1882 жылы А.П: Карпинскийдің инициативасымен Россияда құрылған Геологиялық комитет көптеген зерттеулер жүргізіп, геологияның дамуына үлкен үлес қосты. Россияның европа бөлігінің геологиялық картасы (масштабы 1:2 520 000) [[1892]] жылы басылып шықты. Мұнымен қатар сол бөліктің «он шақырымдық» (масштабы 1: 420 000) [[геологиялық карта]]сын жасауға кірісті. ХІХ ғасырдың аяғында геологияның басты саласы стратиграфиямен қатар оның минерология, петрография, фация туралы ілімдер секілді тармақтары дербес ғылым ретінде дами бастады. Осы күнгі минерологияның негізін қалап дамытуда ХІХ-XX ғасыр арасындаорыс ғалымдары В.М.Севергин, Д.И.Соколов, кейнірек Н.И.Кокшаров, П.В.Еремеев тағы басқалары кристалл заттардың құрылысы мен симметриясы туралы ілімінің және минералды оптикалық әдіспен зерттеу тәсілінің негізін қалаған Е.С.Федоров, шетелдік ғалымдардан француз Р.Гаюи (Аюи), швед Я.Берцеллиус, американдар А.Н.Винчелл, Дж.Дана болды. Тау жыныстарын зерттеуге поляризациялық микроскоп қолданыла бастаған соң (1858 жылы.) петрография жедел дамыды.<ref name="source2">Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі: Геология — Алматы: «Мектеп» баспасы, 2003. ӀSВN 5-7667-8188-1</ref>
== XX ғасыр ==
XX ғасырдың басынан петрографияның теориялық мәселелерін зерттеу үшін әр түрлі елдерде эксперименттік жұмыстар кең өріс ала бастады. Петрографияның оның салалары петрохимияның, эксперименттік петрографияның негізін қалап дамытуда Ф.Ю. Левинсо-Лессинг, А.Н.Заварицкий, Д.С.Белянкин, П.Эскола, Т. Барт, Н.Боуэн, П.Ниггли, Ф.Тернер ерекше еңбек сіңірді. Ұлы октябрь революциясыннаң кейін [[КСРО]]-дің кен байтақ жері жүйелі түрде зерттеле бастады. Совет [[өкімет]]і тұсында бүкіл одақ бойынша миллиондық көптеген аймақтарда масштабы 1:200 000-1 50 000 геологиялық карталар жасалды. КСРО-ның масштабы 1:2 500 000 [[геологиялық карта]]сы [[1955]] жылы шықты (бас редакторы Д.В.Наливкин). Кейінірек бірқатар елдердің, аймақтардың [[тектоникалық карта]]лары ([[КСРО]] Н.С Шатский, [[1956]] жылы, Т.Н Спижарский [[1966]] жылы, [[Еуропа]] –[[Н.С.Шатский]], [[А.А.Богданов]] [[1964]] жылы, [[Еуразия]] – [[А.Л.Яншин]] тағы басқалар [[1966]] жылы, [[Африка]] – [[Ю.А.Шубер]], [[1968]] жылы [[Солтүстік Америка]] - [[Ф.Кинг]] [[1969]] жылы) жарық көрді.<ref name="source3">“Қазақ Совет Энциклопедиясы”, ІІІ том</ref>
▲== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}
{{wikify}}
| |||