География: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

Content deleted Content added
Өңдеу түйіні жоқ
ш clean up, replaced: ҚСРО → КСРО, typos fixed: млн. к → млн к (16) using AWB
141-жол:
; Құрлықтар және аралдар
{{main|Құрлық}}
Жер шарының 29,2%-ын құрлықтар алады (құрлықтардың жалпы аумағы 149,1 млн. км²), яғни солтүстік жарты шардың 39%-ын, оңтүстік жарты шардың 19%-ын құрайды. Қазіргі геологиялық дәуірде ол 6 континенттен — [[Аустралия]], [[Антарктида]], [[Африка]], [[Еуразия]], [[Оңтүстік Америка]] және [[Солтүстік Америка]]дан тұрады.
 
; Мұхиттар
161-жол:
|[[Солтүстік Мұзды мұхит]] || 18,1 || 1225|| 5 527
|}
Мұхит (Әлемдік мұхит) - гидросфераның негізгі бөлігі. Жер шарында төрт мұхит бар: Тынық, Атлант, Үнді және Солтүстік мұзды. Кейбір ғалымдар Антарктида маңы суларын бесінші Оңтүстік мұхиты деп жеке бөледі. Мұхит құрлықтар мен аралдарды қоршап жатқан Жердің тұтас су қабаты. Аумағы 361,26 млн. км<sup>2</sup>, көлемі 1340,74 млн. км<sup>3</sup>, орташа тереңдігі 3711 м, ең терең жері 11022 м (Тынық мұхиттағы Мариана шұңғымасы). Дүниежүзілік Мұхит құрлықтар арқылы 4 бөлікке бөлінеді: Тынық (50%), Атлант (25%), Үнді (21%) және Солтүстік Мұзды Мұхит (4%).<ref>http://freepapers.ru/19/dniezhzlk-mhittar/236946.1613944.list1.html</ref>
Мұхиттың белгілі бір бөліктерін алып жатқан зор көлемді суды - [[су массалары]] деп атайды. Су массалары: экваторлық, тропиктік, қоңыржай, полярлық болып бөлінеді. Мұхит пен материк арасындағы жылу мен ылғал айналасында беткі ағыстар пайда болады. Мұхиттық ағыстар: [[Пассаттық ағыстар|Солтүстік пассат ағысы]], [[Гольфстрим]], [[Солтүстік атлант ағысы]], [[Канар ағысы|Канар суық ағысы]], [[Бразилия ағысы]], [[Батыс Желдер ағысы]], [[Бенгал ағысы]].
 
254-жол:
* ''Ұлы географиялық ашылулар кезеңі'' — [[Америка]], [[Африка]], [[Үндістан]], Оңтүстік Шығыс Азия, [[Аустралия]]ның зерттелуі.<ref>http://kursik.kz/kurstyq-zhumystar/geografiya-geologiya-geodeziya/uly-geografiyalyq-ashular.html</ref>
* ''Жаңа кезең (ХV - ХVІ ғ)'' — Англия мен Францияның көтерілуі, отаршылдықты жүргізе бастауы. Дүние жүзі державаларының бөліске салынуы, Африка жерлерін отарлау.
* ''Әлемнің I және II дүние жүзілік соғыстан кейінгі өзгерісі'' — Ірі [[Османлы империясы|Осман империясы]]ның әлсіреуі, [[Босния және Герцеговина|Босния мен Герцоговина]], [[Аустрия]],[[Венгрия]] қосылды. Чехословакия мен [[Польша]] пайда болды. Батыс Украина, Батыс Белоруссия, Балтық жағалауы, Оңүстік Сахалин ҚСРОКСРО-ға қосылды.<ref>http://szh.kz/498167</ref>
* ''Дүниежүзілік социалистік жүйенің кұрылуы мен күйреуі'' — Колониализмнің ыдырауы.
 
299-жол:
 
; Қалалар және урбандалу
[[Сурет:Intersection of Nassau Street and Broad Street, overlooking Wall Street (2005).jpg|thumb|180px|[[Нью-Йорк]] -8,5 млн. халық, ал агломерациясында 20,6 млн. адам тұрады.]]
[[Дамыған елдер]]де [[қала]]тұрғындары 75-80%, ал дамушы елдерде 40-50%. Қазір жер шарының жартысынан көбінде қала халқы тұрады.
[[Урбанизация|Урбандалу]] дегеніміз - қалалар мен қала халқының көбеюі, қалалардың ролінің артуы<ref>[http://cliodynamics.ru/index.php?option=com_content&task=view&id=25&Itemid=1 Макродинамика урбанизации Мир-Системы].</ref>
323-жол:
# Қолдану мүмкіндігінің ұзақтығы мен қарқынына байланысты:[[Сарқылатын ресурстар|сарқылатын]], [[Сарқылмайтын ресурстар|сарқылмайтын]]
Минералдық ресурстар — жер қойнауынан алынған [[пайдалы қазбалар]]. ''Пайдалы қазбалар'' - халық шаруашылығында өңделген және табиғи күйде қолданылатын табиғи [[минералдық заттар]]. Минералдық ресурстардың қолданылу ауқымы үнемі артып келеді. Мысалы: 1950 жылмен салыстырғанда пайдалы қазбаларды өндіру үш есеге артқан. Жыл сайын жер қойнауынан 100 млрд. тоннадан астам түрлі минералды шикізат пен отын өндіріледі.
 
Жер ресурстары - адамның өмір сүруі үшін, құрылыс және т.б. шаруашылық әрекеті үшін қажетті жерлер. Жер ресурстары туралы жалпы түсініктер, жер қоры ұғымы туралы түсінік береді. [[Жер қоры]] - шаруашылықтың түрлі салаларында қолданылатын барлық жерлер. Жер шарының жалпы жер қоры 1,5 млрд. га, оның ішінде ауыл шаруашылық жерлері - 37 %, егістіктер - 11%. Жайылымдықтар үлесі [[Оңтүстік Америка]]ға, аз өнімді сапасыз жерлер [[Азия]]ға тиесілі. Өңделетін жерлердің үлесі жоғары елдер: [[Америка Құрама Штаттары|АҚШ]], [[Үндістан]], [[Ресей]], [[Қытай Халық Республикасы|Қытай]], [[Аустралия]], [[Канада]]ның, жыртылған жерлер үлесінің 56-57%-ы [[Украина]], [[Үндістан]], [[Дания]]ның үлесіне тиеді. Жер қорларымен қамтамасыз етілу жер шарының әр тұрғынына 2,1 га-дан келеді. Жер қорының құрылымы сұранысқа байланысты, жерлердің тозуына, сапасының төмендеуіне байланысты үнемі өзгеріп отырады<ref>{{Cite web|url = http://www._mining-enc_.ru/z/zapasy-poleznyx-iskopaemyx/|title = Запасы полезных ископаемых|author = |date = |publisher = Горная энциклопедия}}</ref>.
 
''Су ресурстары'' - халық шаруашылығында қолданылатын [[өзен]], [[көл]], [[Су қоймасы|су қоймалары]], [[мұздық]]тар және жер асты сулары<ref>[http://ice.tsu.ru/index.php?option=com_content&view=category&layout=blog&id=25&Itemid=94 На Земле начался новый ледниковый период / На сайте "Климат, лёд, вода, ландшафты"]</ref>, тұщы су - барлық су ресурстарының жалпы қоры - 2,5%. Негізгі көздері: өзен сулары, мұздықтар, жер асты сулары. Жердегі судың басым бөлігі дүние жүзілік мұхиттарда. Тұщы судың жалпы көлемі гидросфераның 3%-ін алады. Жер бетінде тұщы су қорлары әркелкі таралған. Мысалы: [[Африка]]да халықтың шамамен 10%-ы, [[Еуропа]]да 95%-ы тұщы сумен қамтамасыз етіледі. Тұщы судың негізгі көздері болып табылатын өзен ағыстарының дүние жүзілік көлемі жылына 47 мың км<sup><sub>3</sub></sup>, бірақ қолданылу мүмкіндігі тек 50%.
333-жол:
 
Дүниежүзілік орман ресурстарының басты көрсеткіштері:
# Орман аудандарының көлемі бойынша (4,1 млрд. га немесе құрлық аудандарының 27%-ы).
# Ағашының (сүрегінің) қорымен (350 млрд. м ) бұл көрсеткіш шаруашылықта қолданудың өсуінің нәтижесінде жыл сайын 5,5 млрд м<sup>3</sup>-қа өсіп отыр. Ағаш сүрегін өндіруде Азия, Оңтүстік және Солтүстік Америка бірінші дәрежелі маңызға ие. Ал, орман ресурстарына тапшы елдер қатарына [[Бахрейн]], [[Катар]], [[Ливия]] т.б. жатады.
# Ормандардың біршама үлкен қоры [[Еуразия]]да сақталған. Бұл шамамен дүниежүзілік орман қорының 40%-ын, жалпы ағаш сүрегінің 42%-ын, соның ішінде бағалы ағаш түрлерінің 2/3 бөлігін құрайды. Орманда [[ағаш]], [[бұта]], шөптесін өсімдіктер, [[мүк]], [[қына]], т.б. өседі.<ref name="name">Қазақ тілі термиңдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі: География және геодезия. — Алматы: "Мектеп" баспасы, 2007. — 264 бет. ISBN 9965-36-367-6</ref>
 
419-жол:
Мал басының саны 4,5 млрд.
* [[Ірі қара шаруашылығы|Ірі қара мал]]<ref>Ә.Байжұманұлы, К.Бекболатұлы . Мал шаруашылығы сөздігі. Алматы-2011. ISBN 978-601-7254-21-6</ref> (1,4 млрд бас) - интенсивті сүтті, етті мал шаруашылығы. [[АҚШ]], [[Канада]], [[Аргентина]], [[Аустралия]] аудандарында көп шоғырланған.
* [[Шошқа шаруашылығы]] - саны 1 млрд. астам ет өнімінің 2/5 бөлігін кұрайды. ([[Қытай]], [[Азия]] елдерінде).
* [[Қой шаруашылығы]] - саны 1 млрд. ба: (Австралия, Қытай).
 
Ет өнімін көп өндіретін басты елдер - Қытай АҚШ, [[Бразилия]], [[Франция]], [[Германия]], [[Ресей]].
 
==== Көлік географиясы ====
Дүние жүзілік көлік жүйесі - қатынас жолдар, көлік кәсіпорындарымен [[көлік]] құралдары. Дүниежүзілік көлікте 100 млн-нан аса адам жұмыс істейді. Көлік желісінің ұзындығы 35 млн. км. Жыл сайын 100 млрд. т. жүк, 1 трлн. адам тасымалданады.
 
* Құрлық көлігі
# Автомобиль көлігі. [[Автомобиль жолы|Автомобиль жолдары]]ның ұзындығы 24 млн. км. АҚШ, Үндістан, Жапония, Қытай оның жартысын құрап отыр.
# Темір жол - жүк және жолаушы тасымалының 1/10 келеді. Жалпы [[темір жол]]дың ұзындығы - 1,3 млн.км. Темір жол 140 елде бар. ([[АҚШ]], [[Ресей]], [[Канада]], [[Үндістан]], [[Қытай]], [[Аустралия]], [[Аргентина]]).
# Құбыр тасымалы. Дүние жүзілік [[құбыр]]дың ұзындығы 2 млн. км. Кейде ұзындығы 4-5 мың км-ге жететін құбырлар ТМД елдерінде, Канада, АҚШ, Таяу Шығыс елдерінде.
 
* Су көлігі
437-жол:
 
* Әуе көлігі.
2000 жылы дүние жүзінде 1800 млн-ға жуық жолаушы тасымалданған. [[Авиация|Әуе жолы]]ның желісі 10 млн. км. Әуе көлігімен жүк тасымалдауда: бірінші орында [[Солтүстік Америка]], екінші орында [[Еуропа]], одан кейін [[Ұлыбритания]], [[Жапония]], [[Ресей]], [[Франция]] келеді. Дүниежүзіндегі жолаушылардың жартысына жуығы АҚШ-та тасымалданады. Дүниежүзіндегі ірі әуежайлар: АҚШ, Ұлыбритания, Жапонияда.
 
==== Халықаралық экономикалық қатынастар ====
600-жол:
 
== Географияның Қазақстанда дамуы ==
[[Қазақстан]] аумағында табиғатты құраушы объектілер 20 ғасырдың басына дейін жеке-жеке зерттеліп келді. Тек [[1920 жыл]]дардан бастап Қазақстанда физикалық география бойынша деректер жүйелі түрде жинала бастады. Осы жылдары ([[1930]]) табиғи құбылыстар мен процестерді зерттеу бойынша жеке салалар ([[климатология]], [[гидрология]], [[гляциология]], [[геоморфология]], [[топырақ географиясы]], [[биогеография]], т.б.) қалыптаса бастады. Кейіннен оларға ландшафттану, топонимика қосылды.
 
Қазіргі кездегі География зерттеудің ғарыштық әдістерін пайдаланбайынша дами алмайды. Географияның ерекше функциясына өзіміздің планета мен оның табиғи-тарихи дамуы; туралы, елдер, қалалар, жерлер және оларды мекендейтін халықтар туралы білімді жинау, қорыту және тарату жатады. География басқа ғылымдармен бірге отаншылдық пен интернационализмнің негізін қалыптастыратын дүниетанымдық және гуманитарлық ғылым болып табылады.<ref>Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі: География және геодезия. — Алматы: «Мектеп» баспасы, 2007 жыл. — 264 бет. ISBN 9965-36-367-6</ref><ref>Қазақ Совет энциклопедиясы. Бас редакторы М.Қ.Қаратаев</ref>
«https://kk.wikipedia.org/wiki/География» бетінен алынған