Жетісу Алатауы: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

Content deleted Content added
ш →‎Дереккөздер: clean up, replaced: Пайдаланған әдебиет → Дереккөздер using AWB
Өңдеу түйіні жоқ
1-жол:
'''Жетісу Алатауы''' - Қазақстандағы[[Қазақстан]]дағы ірі, әрі құрылымы жағынан күрделі тау жүйелерінің бірі. [[Жетісу]] тау жүйесінің солтүстік және солтүстік-батыс жалғасы. Ол солтүстік-шығысында [[Алакөл ойысы|Алакөл]] казаншұңқыры мен оңтүстік-батысында [[Іле]] өзені аңғары аралығында созыла орналасқан. Ұзындығы 450 км, ені 100-250 км. Жетісу Алатауын батыста [[Көксу өзені|Көксу]], шығыста Боротола өзендері бөліп жатады. Осы екі бөлік Солтүстік және Оңтүстік Жетісу Алатауы болып, екі үлкен тау жотасын құрайды.
батыста [[Көксу]], шығыста [[Боротола]] өзендері бөліп жатады.
Осы екі бөлік Солтүстік және Оңтүстік Жетісу Алатауы
болып, екі үлкен тау жотасын құрайды.
 
==Жер бедері, геологиялықОрографиялық құрылысы==
Оңтүстік Жетісу тау жүйесінің [[Сарышоқы]] мен [[Борохоро жотасы|Борохоро]] жоталары түгелдей
дерлік [[Қытай Халық Республикасы|Қытай]] жерінде жатыр. Қазақстан шекарасына таянған жерде Оркашар Барлык тауымен (3300 м) жалғаса отырып, Жайыр Майлы атты аласа жотаға ауысады. Осы жоталардың арасында кезінде тектоникалық козғалыстардан пайда болған үлкен аңғар бар. Ол кей жерлерде батпақты,
қамысты, кей жерде құрғак дала боп кетеді. Аңғар бойында үйінді тастар көп. Жергілікті халық оны қорым дейді. Осы аңғар аркылы [[Ебінұр]] көлінің қазаншүңкыры (Қытайда) Алакөл қазаншұңқырымен шектеседі. Осы алкап [[Жетісу қақпасы|Жетісу (Жоңғар) қақпасы]] деп аталады. Ерте замандардан бастап
пайда болған үлкен аңғар бар. Ол кей жерлерде батпақты,
осы қақпа арқылы [[Шығыс Еуропа]] мен [[Азия]]ны, Қазақстанды жалғастырған [[Жібек Жолы|Жібек жолы]] өткен, онымен [[Шыңғысхан]] жаулаушылары, [[Жоңғар шапқыншылығы|Жоңғар]] шапқыншылары жүрген. Жетісу Алатауының қазақстандык бөлігі осы кақпаның батысынан басталады да, батыска қарай Боротола өзеніне дейін Қытай-Қазақстан шекарасы бойымен созылады. Осы жерде Жетісу Алатауы асимметриялық құрылымдағы алып таулы жотаға айналады.
қамысты, кей жерде құрғак дала боп кетеді. Аңғар бойында
үйінді тастар көп. Жергілікті халық оны қорым дейді. Осы
аңғар аркылы [[Ебінүр]] көлінің қазаншүңкыры ([[Қытай]]да)
[[Алакөл]] қазаншұңқырымен шектеседі. Осы алкап [[Жетісу]]
(Жоңғар) қақпасы деп аталады. Ерте замандардан бастап
осы қақпа арқылы [[Шығыс Еуропа]] мен [[Азия]]ны, [[Қазақстан]]ды жалғастырған [[Жібек жолы]] өткен, онымен [[Шыңғысхан]] жаулаушылары, Жоңғар шапқыншылары жүрген.
 
== Жер бедері ==
Жетісу Алатауының қазақстандык бөлігі осы кақпаның
[[Көксу өзені]]нің екі жағын алып жатқан Жетісу Алатауының солтүстік, оңтүстік жоталарының да өзара ерекшеліктері бар. Солтүстік жотаның ең биік нүктесі [[Бесбақан]] (биіктігі 4622 м), оңтүстік жотаның биік нүктесі [[Мұзтау жотасы|Мұзтау]] (4370).Солтүстік Жетісу жотасы сатылап, солтүстік-шығыска қарай аласарып, кең жазыққа айналады. Оның алғашқы сатысы - [[Тастау]], Ақан жайлау, [[Қотыртас тауы|Қотыртас]], [[Мыңшұңқыр]] жоталары (2800-3000 м). Бұлардың араларында тау аралық қысқа аңғарлар мен қазаншұңқырлар орналасқан. Оның ең ірісі - Ойжайлау қазаншүңқыры. Екінші саты Ойжайлаудан солтүстікке караған [[Күнгей жотасы|Күнгей]], Ешкіөлмес, Суықтay, Қарашоқы, [[Желдіқарағай]] тaу жүйелері (2000 м). Үшінші саты [[Шыбынды]], Қарасарық, [[Қырықкөл]] (1500-1600 м)
батысынан басталады да, батыска қарай [[Боротола]] өзеніне
тау алды алқаптары, олардың солтүстік шығысына [[Текелі]] мен [[Сайқан]] таулары (1100 м), [[Баянжүрек]], [[Қойтас жотасы|Қойтас]], [[Малайсары жотасы|Малайсары]] жоталары да кіреді.
дейін [[Қытай]] - [[Қазақстан]] шекарасы бойымен созылады. Осы жерде Жетісу Алатауы асимметриялық құрылымдағы алып
таулы жотаға айналады.
 
[[Көксу өзені]]нің екі жағын алып жатқан Жетісу Алатауының солтүстік, оңтүстік жоталарының да өзара ерекшеліктері бар. Солтүстік жотаның ең биік нүктесі [[Бесбақан]] (биіктігі 4622 м), оңтүстік жотаның биік нүктесі [[Мүзтау]] (4370).
 
Солтүстік Жетісу жотасы сатылап, солтүстік-шығыска
қарай аласарып, кең жазыққа айналады. Оның алғашқы
сатысы - [[Тастау]], Ақан жайлау, Қотыртас, Мыңшүңқыр
жоталары (2800-3000 м). Бүлардың араларында тау аралық қысқа аңғарлар мен қазаншүңқырлар орналасқан.
Оның ең ірісі - [[Ойжайлау]] қазаншүңқыры. Екінші саты Ойжайлаудан солтүстікке караған [[Күнгей]], Ешкіөлмес, Суықтay, Қарашоқы, Желдіқарағай тaу жүйелері (2000 м).
Үшінші саты Шыбынды, Қарасарық, Қырықкөл (1500-1600 м)
тау алды алқаптары, олардың солтүстік шығысына [[Текелі]]
мен [[Сайқан]] таулары (1100 м), Баянжүрек, Қойтас, Малайсары жоталары да кіреді.
 
Оңтүстік Жетісу жотасының жер бедері де сатылы келеді, бірақ солтүстік жотаға қарағанда күшті тілімделген.
Оның батысы мен оңтүстік батысында [[Итшоқы]], [[Қотырқайың]], [[Алтынемел]], [[Суаттау]] тау алды жоталары орналасқан. Бұлар Іле өзені аңғарына жақындап келеді.
Бүлар [[Іле]] өзені аңғарына жақындап келеді.
 
Солтүстік беткейдің жер бедері жазық, көлбеу келеді,
тау кыраттарының төбесі тегіс. Тау қыраттарын бөліп жататын алаптар тік беткейлі, тілімделген, оңтүстік беткейлер күламалы. Солтүстікке қарағанда тау төбелері жазық емес, көтеріңкі.
 
Солтүстік беткейдің жер бедері жазық, көлбеу келеді, тау кыраттарыныңқыраттарының төбесі тегіс. Тау қыраттарын бөліп жататын алаптар тік беткейлі, тілімделген, оңтүстік беткейлербеткейлері күламалықұламалы. Солтүстікке қарағанда тау төбелері жазық емес, көтеріңкі.
Жетісу Алатауының құрылымы [[кембрий]]ге дейінгі жыныстар мен [[палеозой]] жыныстарынан тұрады. Оның жоталары [[кембрий]]ге дейінгі [[гранит]]тер мен кристалды тақтатастардан түзілген. Каледон қатпарлығында алғаш көтерілген
Жетісу Алатауының солтүстік және солтүстік-батыс бөліктерінде [[силур]] мен [[девон]] құмтастары мен сазды тақтатастардан тұратын негізгі жыныстармен бірге [[палеозой]]
== Геологиялық құрылымы ==
шөгінділері де мол. Таудың оңтүстік және оңтүстік-батыс
Жетісу Алатауының құрылымы [[Кембрий кезеңі|кембрий]]ге дейінгі жыныстар мен [[палеозой]] жыныстарынан тұрады. Оның жоталары кембрийге дейінгі граниттер мен кристалды тақтатастардан түзілген. [[Каледон қатпарлығы|Каледон]] қатпарлығында алғаш көтерілген Жетісу Алатауының солтүстік және солтүстік-батыс бөліктерінде [[Силур кезеңі|силур]] мен [[Девон кезеңі|девон]] құмтастары мен сазды тақтатастардан тұратын негізгі жыныстармен бірге палеозой шөгінділері де мол. Таудың оңтүстік және оңтүстік-батыс бөліктерінде жоғарғы палеозойдың жыныстары көп. Олар [[Карбон кезеңі|карбон]] мен [[Перм кезеңі|пермь]]нің құмтастары мен тақтатастарынан, әктас пен конгломераттардан тұзілген. Тау аралық аңғарлар мен қазаншұңқырларда, тау етектерінде [[Палеоген кезеңі|палеоген]] мен [[Неоген кезеңі|неоген]] шөгінділері кездеседі.
бөліктерінде жоғарғы [[палеозой]]дың жыныстары көп. Олар
[[карбон]] мен [[пермь]]нің құмтастары мен тақтатастарынан, әктас пен конгломераттардан тұзілген. Тау аралық аңғарлар
мен қазаншұңқырларда, тау етектерінде [[палеоген]] мен [[неоген]] шөгінділері кездеседі.
 
Жетісу Алатауы [[каледон]] мен [[Герциндік қатпарлық|герцин]]дегі тау түзілуі кезінде қатпарлы тауға айналса, ал [[мезозой]] мен төменгі [[кайнозой]]да сыртқы күштің әсерінен мүжіліп, аласарып тегістелсе, кейінгі [[Альпілік қатпарлану|Альпі]] қатпарлығының күшті болуына байланысты қатпарлы-жақпарлы биік таулы өлкеге айналған. Жер бедерінің қалыптасуына ертедегі және осы күнгі мұз басулар да ықпал жасаған. Мұз басудың ізі әр жерде-ақ байқалады. Ағысы қатты болғандықтан өзендердің табан эрозиялық әрекеті де күшті, сондықтан өзен аңғарлары шатқалды, құзды болып келеді.
Жер бедерінің қалыптасуына ертедегі және осы күнгі мұз
басулар да ықпал жасаған. Мұз басудың ізі әр жерде-ақ
байқалады. Ағысы қатты болғандықтан өзендердің табан
эрозиялық әрекеті де күшті, сондықтан өзен аңғарлары
шатқалды, құзды болып келеді.
 
==Климаты, өзендері мен мұздықтары==
Line 96 ⟶ 65:
Жетісу Алатауы, Жоңғар Алатауы — Қазақстандағы ірі әрі құрылымы жағынан күрделі тау жүйелерінің бірі. Ол солтүстігінде [[Балқаш-Алакөл ойысы]], оңтүстігінде [[Іле өзені|Іле]] аңғары аралығында батыстан шығысқа карай 450 км-ге созылып жатыр. Ені батысында 100 км-дей, шығысында 250 км-ге жетеді. Жетісу Алатауы Сарқан мен [[Бежін тауы]]ның басталар жерінен шығысқа карай солтүстік және оңтүстік Жетісу Алатауы болып екі жотаға бөлінеді. Олар өзара Көксу және [[Боротола өзені]]нің аңғарларымен шектелген. оңтүстік Жетісу Алатауының Сарышоқы мен Борохоро жоталары түгелдей дерлік Қытай жерінде жатыр. Таулар күшті тілімденген, өзара үлкенді-кішілі өзен аңғарларымен жіктелген. солтүстік Жетісу Алатауының өзімен бағыттас орналаскан аласа келген Қоңыртау, Марқатау, Күнгейжота, Тастау, Бұлантау сияқты жоталары бар. Басқантаудың негізгі жотамен қиылыскан жерінде Жетісу ауылының ең биік шыңы — Бесбақан (4464 м) орналасқан. солтүстік Жетісу Алатауы жер бедерінің ерекшелігі — тау жоталарының кертпештеліп баспалдақ түзілуі. Тау беткейлері бірінен-бірі жоғары орналасқан үш деңтейлі (1500-1900 м, 20003400 м, 3500-4300 м) баспалдақ құрайды. Төменгі сатыдағы таулар (Дауылбай, Алатай, Кеттібай, Бөрілі, т.б.) экзогендік проңестер әсерінен көп мүжілген қалдық таулар. Олар өзара кең өзен аңғарларымен бөлінген. Мұнан жоғары екінші деңтейде [[Қайранкөл]], [[Желдіқарағай]], [[Бұлантау]], [[Жабықтау]], [[Күнгейжота]], т.б. жатыр. Ал жоғары баспалдаққа Тастау, Басқантау, Сарқантау, Көкжотатау, т.б. жатады. Соңты екі баспалдак таулар бедерінің қалынтасуьщда эрозиялық әрекеттердің басымдыг байқалады. Сондықтан, өзе аңтарлары тар, кей жерлері шат қалды келген. Жетісу ауылының баспал дақты құрылымы тау төбесіні ұзақ уақыт бойы мүжіліп тегістеліп тауүсті жазықтарын айналуы нәтижесінде пайд болған. Оңтүстік Жетісу Алатауы Тоқсанба Бежінтау, Тышқантау, Мұзта жоталарынан тұрады. Қоты қайың жотасы негізгі жотань батыс жалғасы болын есептеле Оның оңтүстігінде Алтынемел және Қоянтау жоталары жаты Қатынтау мен Долантау жоталары [[Іле өзені|Іле]] өзеніне тіреледі. Жетісу ауылы жер бедері күрделі. Оның кол жазыққа айналған тау ете аридтік климаттық жағдай қалыптасқан адырлы-төбе пішіндермен сипатталса, жоғары қарай нағыз таулы кеш айкындала түседі. Беткей шайылумен бірге бойлық эрозия әрекеттері күшті дамыған Жатық беткейлі кең өзен аңғарлары мен жайпақ жоталар жоғары қарай біртіндеп тар аңғар құлама беткейлі шатқалдар, қырлы жоталар мен үшкір шыңдарға ұласады. Ал 3500 м-ден жоғарыдағы тау жоталарында жер бедерінің альпілік пішіндері кең дамыған. Мұнда тауаралық кең жазықтар көп. Таудың биік жоталарын мұздықтар басып жатыр. Олардың жалпы саны 724, көлемі 1120,3 км3, ірілері: Берг мұздығы (ұзындығы 8 км), Жамбыл мұздығы (5,5 км). Мұздықтардың көпшілігі дерлік жоталардың солтүстік беткейлерінде орналасқан. Жетісу Алатауының геологиялық құрылысы өте күрделі. Төменгі палеозой қабаттары кристалдық тақтатас, кварцит, гнейс, оқтас, мөрмөр жыныстарынан құралған. Таудың биік көтеріңкі жерлеріңде палеозой граниттері кездеседі. Орта палеозойда пайда болған теңіз шөгінділері, таскөмір мен пермеде түзілген жанартаулық эффузивтер бар. Тау етегінде тауаралық жазықтарда кайнозой шөгінділері кең тараған. Олар палеоген мен неогеннің құмтасынан, саздақтарынан және қойтас, малтастардан түзілген. Төменгі палеозой шөгінділерінде полиметалл (Текелі, Көксу кеніштері), жанартаулық эффузивтерінде мыс және сирек металдар бар. Жетісу Алатауының тектоникалық құрылымы да күрделі. Қатпарлы тау болып герцин орогенезінде көтерілген, мезозой мен кайнозойда әсіресе, палеогенде Бұл өңір тегістеліп, гогатформалық жазыққа айналған. Альпілік тау құрылуында Жетісу Алатауының өзегі қайта көтеріліп, қатпарлы-жақпарлы блоктарға бөлшектеніп, опырықты (грабен) және горстық құрылымдар пайда болып, жаңғырған биік тау жоталары түзіледі. Мұнда неотектоникалық процестер өлі жалғасуда, 4-5 баллдық жер сілкінулері жиі болып тұрады. Тектоникалық жарықшақтар бойымен терең жер асты қойнауынан емдік қасиеттері бар ыстық бұлақтар — арасан сулары (Қорғас, Жаркент Арасан, Қапал, Керімағаш, т.б.) шығады.
 
Тау етегіндегі қуаң континенттік климат (мұнда қаңтар айының орташа жұмсақсы 1214°С) жоғары қарай біртіндеп ылғалды қоңыржай климатпен алмасады. Биік тау жоталарыңда климат едәуір қатаң (қаңтардағы орташа жұмсақ —19°С). Жауыншашынның жылдық түсімі де тау етегінен (400 мм) жоғары карай артады (800 мм). Әсіресе, ылғалды ауа массасына көлбеу орналасқан солтүстік-батыс беткейде жауын-шашынның жылдық түсімі молырақ (1000 мм шамасында). Мұндағы Ебі мен Сайқын желдері 60-70м/с жылдамдықпен бірнеше тәулік бойы соғып, өте қолайсыз ауа райын туғызады. Биік тау басында және беткейлерінде көп жылдық омбы қар мен мұздықтар жатыр. Бұл өлкенің Жетісу атанып, мол сулы өзендердің ағып шығуы осы мұздықтармен байланысты. Өзендерінің жоғарғы және орта ағысы қатты. ірі өзендері солтүстік-батысы мен солтүстігінде (Қаратал, Ақсу, Лепсі, Тентек, Басқан, т.б.). Оңтүстігінде өзен атырабы сирек. Мұндағы басты өзен - Үсек (Өсек). 500-600 мден 1200-1400 м-ге дейінгі тау іші жазықтарында шөлейт белдем қалыптасқан. Одан жоғары, 2000 м-ге дейін құрғақ далалық, әр түрлі шөптер және дэнді дақылдар өсетін далалық ландшафт тараған. солтүстік Жетісу ауылының орта биіктік белдеуі (2400 м-ге дейін) шалғынды орман, оңтүстік Ж. ауылы ның орта биіктік белдеуі далалық ландшафтпен сипатталады. Орманда Тянь-Шань шыршасы мен самырсын ағаштары өседі. Мұнан жоғары (3200-3500 м) биік таулы белдеу орналасқан. солтүстік биік таулы белдеуі шалғынды-субальпілік ландшафтармен сипатталады. Жетісу Алатауы кен байлықтарына бай. Мұнда алтын, қорғасын, мырыш, т.б. кентастары өндіріледі. <ref>[[Қазақ энциклопедиясы]]</ref>
 
==Дереккөздер==
<references/>
 
{{wikify}}
 
== Дереккөздер ==
{{Суретсіз мақала}}
{{дереккөздер}}
 
[[Санат:Жетісу Алатауы]]