Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

'''Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы''' — бұрынғы [[Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы|КСРО]] құрамында болған одақтас республикалардың бірі; ол [[1920 жыл|1920 ж.]] [[26 тамыз]]да құрылды және алғашқы кезде [[Қырғыз Автономиялы Социалистік Кеңес Республикасы (1920—1925)|Қырғыз АКСР]]-і деп аталып, [[Ресей Кеңестік Федерациялық Социалистік Республикасы|РКФСР]] құрамына кірді, [[1936 жыл|1936 ж.]] [[5 желтоқсан]]да одақтас республикаға айналды. КСРО-ның Азиялық бөлігінің оңтүстік-батысында орналасты, солтүстігінде РКФСР-мен, оңтүстігінде Түрікмен КСР-мен, [[Өзбек Кеңестік Социалистік Республикасы|Өзбек КСР]]-мен және [[Қырғыз Кеңестік Социалистік Республикасы|Қырғыз КСР]]-мен, шығысында [[Қытай Халық Республикасы|Қытай]]мен шектесті, батысында [[Каспий теңізі]]. Қазақ КСР-іы — жер көлемі жағынан РКФСР-ден кейінгі екінші, халқының саны жағынан РКФСР мен [[Украина]]дан кейінгі үшінші одақтас республика болды. Жері 2724,9 мың км². Астанасы — [[Алматы|Алматы қаласы]]. Әкімшілік жағынан 19 облысқа, 210 ауданға бөлінді, 82 қаласы болды.

Қазақ КСР — жұмысшылар мен шаруалардың социалисттік мемлекеті, КСРО құрамына кіретін одақтас кеңестік социалды республика. [[Конституция]]сы Қазақ КСР Кеңестерінің Төтенше 10-съезінде [[1937 жыл|1937 ж.]] [[26 наурыз]]да бекітілген. Мемлекет өкіметтің Жоғары органы — бір палаталы Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі, оны халық 27 мың тұрғыннан бір депутат есебімен 4 жылға сайланатын. Жоғарғы Кеңестің сессиялары аралығындағы мемлекет өкіметтің жоғары органы — Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің Президиумы болып тағайындалған. Жоғарғы Кеңес Республика үкіметін — Қазақ КСР Министрлік Кеңесін құрды, Қазақ КСР заңдарын қабылдады. [[Облыс]]тар мен [[аудан]]дарда, [[қала]]ларда, [[ауыл]]дарда еңбекшілер [[депутат]]тарының тиісті Кеңестері өкіметтің жергілікті органдары болып табылады. Оларды халық 2 жылға сайлады. КСРО Жоғарғы Кеңесінің Ұлттар Кеңесіне Қазақ КСР-іы 32 депутат жіберді. Жоғары сот органы — Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі 5 жылға сайлайтын Жоғарғы [[сот]]. Оның құрамында 2 сот коллегиясы (азаматтық және қылмыстық істер бойынша) және Пленум бар. Сонымен қатар Жоғарғы Соттың Президиумы құралады. Қазақ КСР прокурорын КСРО Бас прокуроры 5 жылға тағайындалады.

Қазақ КСР-ініңның аумағы батысында [[Еділ]]дің төменгі [[ағыс]]ынан шығысында [[Алтай таулары|Алтайға]] дейін 3000 км-ге, солтүстігінде [[Батыс Сібір]] жазығынан оңтүстігінде [[Тянь-Шань]]ға дейін 2000 км-ге жуық қашықтыққа созылып жатыр. Оңтүстік-шығысында биіктігі 7000 км-ге дейін жететін [[Хан Тәңірі шыңы|Хан-Тәңірі тау массиві]] бар. Қазақ КСР [[Еуразия|Еуразия материгінің]] ортасында орналасқан.

Қазақ КСР-ініңның жер бедерінің рельефі мейлінше әр алуан болған. Онда ұшар басын мұздық басқан, құзар биік [[тау]]лар да, биіктігі орташа таулы адырлар да, [[үстірт]] тәрізді [[қырат]]тар да, кең-байтақ [[жазық]]тар мен [[ойпат]]тар да бар. Республиканың солтүстік-батысын Жалпы Сырттың оңтүстік шеті мен Орал алды қыраты (биіктігі 354 м-ге дейін) алып жатқан. Бұлардың оңтүстігінде жазық жазиралы және аумақты [[Каспий маңы ойпаты]], оның абсолютті биіктігі (Каспий деңгейінен 28 м) мұхит деңгейінен 50 м-ге дейін ауытқып тұрады. Республиканың оңтүстік-батысында [[Маңғыстау түбегі]] орналасқан; оның солтүстік бөлігі сортаңды ойпат, орта тұсында [[Қаратау жотасы (Маңғыстау)|Қаратау жотасы]] (биіктігі 556 м-ге дейін), оңтүстігінде тұйық қазан шұңқырлар; олардың табаны Дүние жүзілік мұхит деңгейінен төмен жатады: Каракие — 132 м (КСРО-дыға ең тереңі), [[Қарынжарық]] 70 м, [[Қауынды]] 54 м. [[Маңғыстау]]дың шығысында Үстірт шөлді қыраты (биіктігі 340 м-ге дейін) орналасқан. Оның солтүстігіндегі аласа бөлігі [[сортаң]]ды, [[құмайт]] болып келеді ([[Сам]], [[Асмантай-матай]], Қарадулай). Каспий маңы ойпатының солтүстік-шығысы [[Орал тауы]]ның оңтүстік сілемдері мен [[Мұғалжар]] (биіктігі 657 м-ге дейін) тауларына барып тіреледі. Мұғалжардың солтүстік-шығысында Торғай қыраты (биіктігі 200-400 м) бар. Оңтүстікке қарай ол [[Қызылқұм]] (биіктігі 53 м-ден 332 м-ге дейін) т. б. алып жатқан [[Тұран ойпаты]]на ұласады. [[Арал теңізі]]нен солтүстікке қарай Үлкен және Кіші Борсыққұм массивтері және Арал маңы Қарақұмы жатыр.

Батыс Сібір жазығының оңтүстік шеті ғана республика шегіне кіреді. Қазақ КСР-ініңның орталық бөлігін [[Сарыарқа]] өңірі алып жатыр: ол үгіліп біткен ескі таулардың жұрнағы саналады, онда [[Қызыларай]] (1565 м), [[Қарқаралы]] (1366 м), [[Ұлытау]] (1133 м) т. б. тау массивтері бар. Сарыарқаның оңтүстік бөлігі біртіндеп барып сусыз шөлдердің бірі — [[Бетпақдала]] (биіктігі 250—550 м) ұласады. Оның оңтүстігінде [[Мойынқұм]] (биіктігі 66 м-ге дейін) жатыр. Бетпақдаланың шығысындағы зор көлемді аймақ — Жетісу өлкесі (биіктігі 800 м-ге дейін; Балқаш көліне оның оңтүстігінен келіп құятын 7 өзенмен байланыстырып Жетісу деп атап кеткен). Бұл өңірдің көпшілік бөлігін Сарыесікатырау құм массивімен қоса [[Балқаш]] қазан шұңқыры алып жатыр. Бұл қазан шұңқыр шығысында [[Сасықкөл]] — [[Алакөл]] қазан шұңқырымен, оңтүстік-батысында Іле қазан шұңқырымен жалғасады. [[Қазан шұңқыр]]лар көлді келеді.

[[Шығыс Еуропа]] платформасына жататын Каспий маңы [[синеклиза]]сының көпшілік бөлігі Қазақ КСР-геға батыс жақ шетінен келіп кіретін. [[Фанерозой]]лық қалыңдығы 16-18 км-ге жететін бүл синеклиза кесіндісінің орта бөлігінде жоғарғы және ортаңғы [[палеозой]]лық тұзды қалың қабаты (4-6 км және одан артық) жатыр, онда тас және калий тұздары, сондай-[[борат|ақ борат]] кездескен. Тұз 350-ден астам [[Тұз күмбездері|тұзды күмбездердің]] [[ядро]]ларын құрады. Қазір пайдаланып жүрген мұнай және мұнай-газ кен орындары осы тұзды күмбездердің құрылымымен байланысты және олар пермтриас, бор және [[Палеоген кезеңі|палеоген]] шөгінділерінде түзілген. Төменгі бор шөгінділерінде [[Фосфориттер|фосфорит]] кендері болған. Үстірттің шегінде мезозой мен [[кайнозой]]дың қалың шөгінді қабаттары (кей жерінде [[газ]], [[мұнай]] бар) кездесті, бұл қабаттардың асты палеозойлық жыныстардан түзілген бүгілістер мен ойпаңдар, ал ойпаңдардың астында үлкен тереңдікте палеозойлық қозғалыстардың әсері тиген ежелгі фундамент жатқан.

Мұғалжар таулары [[Кембрий кезеңі|кембрий]]ге дейінгі және палеозойлық [[Метаморфизм|метаморфтанған]] құрылысы күрделі қатпарлы қабаттардан, [[магма]]лық және шөгінді қабаттардан түзілген, бұл қабаттарда [[гранитоидтар]]дың, түпкі — жыныстар мен [[гипербазит]]тердің интрузиялары болған. Мұнда [[Силур кезеңі|силурдың]] жасыл тасты қабатында мыс тотығы кен орындары ашылған. Мұғалжардың шығысы мен оңтүстігіне қарай палеозойлың фундамент Қазақ КСР-діңдың бүкіл ауиағын қамти жайылған. Торғай бүгілісінде ол бірнеше ондаған метрден 1000 м-ге. дейінгі тереңдікте жатқан. Магнетитті рудалар кені ([[Соколов темір кені|Соколов]], [[Сарыбай темір кені|Сарыбай]], [[Қашар темір кені|Қашар]] т. б.) осы Торғай бүгілісінде. Палеозойлин фундаментте көлбеулете жатқан бор, палеоген және неоген шөгінділерінде қоңыр теміртас ([[Қостанай облысы]]ндағы [[Әйет темір кені|Әйет]] және [[Лисаков темір кені|Лисаков]] кен орындары), [[қоңыр көмір]] (Обаған бассейні), [[боксит]] (Аманкелді тобындағы кен орындар) бар.

Палеозойға дейін және палеозойда пайда болған комплекстердің ішінен басты [[Тектоника|тектоникалық қозғалыстардың]] біліну уақыты жағынан алғанда [[Каледон қатпарлығы|каледон]] жөне [[Герциндік қатпарлық|герцин]] заманында қатпарлану процесі қамтыған комплекстер айрықша байқалды. Каледонидтер Сарыарқаның бүкіл солтүстік-батысы мен батысын, оған қоса Солтүстік Тянь-Шаньды қамтитын орасан зор ежелгі массивті құрады. Герцинидтер Мұғалжар тауларын, Торғай бүгілісі батыс бөлігінің фундаментін, Қызылқұмның оңтүстік бөлігін, [[Балқаш маңы жазығы|Балқаш маңын]], Жоңғар Алатауы, Тарбағатай, Алтай және Шыңғыс тауларын түзді. Бірқатар жерлерде (Мұғалжар, Балқаш маңы, Солтүстік Тянь-Шань, Кенді Алтай, [[Қалба жотасы|Қалба]]) соңғы палеозойлық жанартаулық қабаттар мен граниттер, кей жерінде гипербазиттер белдеуінің жанартаулық қабаттары мен граниттері де тараған. Палеозойлық жөне одан да ескі қабаттар оңтүстік-батыс бағытта иілген қатпарлы доға жасайды. Бұл қатпарлы доғалар Мұғалжарда және Сарыарқаның батысында бойлық бағытта, Тянь-Шань мен Жоңғар Алатауында, сондай-ақ Сарыарқаның шығысы мен Алтайда ендік және солтүстік-батыс бағытта созылып жатады. Қазақ КСР-ініңның көптеген таулы өңірлерінде ең жаңа тектоникалық қозғалыстар байқалады, жер сілкінулер де болып тұрды.

Қазақ КСР-ініңның қатпарлы палеозойлық фундаментінде [[руда]] және [[Бейметалл пайдалы қазбалар|бейруда]] пайдалы қазындыларының көптеген ірі кендері орналасқан. олардың ішінен Кенді Алтайдың, Сарыарқаның, Жоңғар Алатайының, Қаратаудың мыс жөне полиметалл кен орындары ерекше көзге түсті. Қалба мен Сарыарқаның сирек металдар өндірілетін кен орындары палеозойлық граиитоидтармен байланысқан. Алтын рудасы кен орындары Солтүстік Қазақ КСР-да (Көкшетау, [[Астана]]) және Шығыс Қазақ КСР-да ([[Батыс қалба алтынды белдеуі|Батыс Қалба]]) шоғырланған болатын.

Климаты мұхиттардан шалғай жатқандықтан, аумағының орасан үлкендігінен және орографиясының ерекшелігінен тым континенттік болып келеді және зоналарға ажыратылды. Оңтүстікке орналасуы мен бұлттың аздығынан күн радиациясы мол болған. Күн сәулесі түсетін уақыттың ұзақтығы солтүстігіндегі 2000 сағаттан оңтүстігінде 3000 сағатқа дейін жеткен. Жиынтық радиация солтүстігінен оңтүстігіне қарай 100 ккал/см2-ден 140 ккал/см-ге дейін артқан. Солтүстігінде қыс суық әрі ұзақ болады, орталық бөлігінде қоңыржай суық, оңтүстігінде негізінен қысы қысқа өрі қоңыржай, ал қиыр оңтүстігінде қыс жұмсақ келген. Қаңтардың орташа температурасы солтүстігінде — 18° С, ал жазық бөлігінің қиыр оңтүстігінде —3° С. Қыста солтүстік пен солтүстік-батыстан континенттік арктикалық суық ауа массаларының келуіне байланысты Қазақ КСР-діңдың солтүстік және орталық аудандарында 45° С-қа дейін жететін аяздар болған, оңтүстік бөлігінде кейде аяз — 35° С-қа дейін барған.

Жазық өңірлерде жаз ұзақ әрі құрғақ болатын. Жазғы маусым солтүстігінде жылы, орталық бөлігінде өте жылы, ал оңтүстігінде ыстық болған. Шілденің орташа температурасы солтүстігінде 19° С-тан оңтүстігінде 28—30° С-қа дейін артқан. Тауларда жаз қысқа, қоңыржай, қыс біршама жылырақ болған. Жауын-шашын аз. Жауын-шашынның жылдық орташа мөлшері орманды алқапта 300—400 мм, далалық аймақта 250 мм- ге дейін кеміген. Сарыарқада 300— 400 мм-ге дейін қайта артады, ал шөл және шөлейт аймақтарда 200—100 мм- ге дейін азайып кеткен. Әсіресе, Балқаш маңында, Арал маңы Қызылқұмның оңтүстік-батысында, Үстірттің оңтүстігінде жауын-шашын өте аз болған (жылына 100 мм-ге жетпейді). Тау бөктерлері мен тауларда жылына 400 м-ден 1600 мм-ге дейін жауын-шашын түсетін болған. Жауын-шашынның мол түсетін кезі солтүстік пен орталық бөлігінде жаз айлары, оңтүстігінде ерте көктем келген. Қазақ КСР-ніңның барлық аумағында дерлік күшті жел соғатын болған. Қыста солтүстігінде оңтүстік-батыс желдері, оңтүстігінде солтүстік-шығыс желдері, ал жазда барлық жерде солтүстік желдері басым келген. Өсімдіктің өсіп-өнетін мерзімінің ұзақтығы солтүстігінде 190—200 күн, оңтүстігінде 230—290 күн.

Рельефі мен климатының әр түрлі болуына байланысты жер бетінің ағын сулары да біркелкі бөлінбеген. Шөл далаларда өзен өте аз да, солтүстік бөлігі мен биік таулы өңірлерінде анағұрлым көп болған. Қазақ КСР жерінде 85 мыңға жуық өзен болған. Олардың 90%-і ұзындығы 10 км-ге жетпейтін кішігірім өзендер мен белгілі бір маусымда ғана ағын су жүретін сайжыралар, не бары 228 өзеннің ұзындығы 100 км-ден асқан. Шығысы мен оңтүстігіндегі неғұрлым ірі өзендер өтетін ылғалы мол аймақтарда өзен торы өте жиі 0,2- 0,4 км/км², Қазақ КСР-ніңның солтүстік бөлігінде бұл көрсеткіш 0,03—0,05 км/км², шелді аймақтарда одан да кем болған.