Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы: Нұсқалар арасындағы айырмашылық
Content deleted Content added
Өңдеу түйіні жоқ |
|||
33-жол:
== Мемлекеттік құрылысы ==
Қазақ КСР — жұмысшылар мен шаруалардың социалисттік мемлекеті, КСРО құрамына кіретін одақтас кеңестік социалды республика. [[Конституция]]сы Қазақ КСР Кеңестерінің Төтенше 10-съезінде [[1937 жыл|1937 ж.]] [[26 наурыз]]да бекітілген. Мемлекет өкіметтің Жоғары органы — бір палаталы Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі, оны халық 27 мың тұрғыннан бір депутат есебімен 4 жылға сайланатын. Жоғарғы Кеңестің сессиялары аралығындағы мемлекет өкіметтің жоғары органы — Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің Президиумы болып тағайындалған. Жоғарғы Кеңес Республика үкіметін — Қазақ КСР Министрлік Кеңесін құрды, Қазақ КСР заңдарын қабылдады. [[Облыс]]тар мен [[аудан]]дарда, [[қала]]ларда, [[ауыл]]дарда еңбекшілер [[депутат]]тарының тиісті Кеңестері өкіметтің жергілікті органдары болып табылады. Оларды халық 2 жылға сайлады. КСРО Жоғарғы Кеңесінің Ұлттар Кеңесіне Қазақ КСР-ы 32 депутат жіберді. Жоғары сот органы — Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі 5 жылға сайлайтын Жоғарғы [[сот]]. Оның құрамында 2 сот коллегиясы (азаматтық және қылмыстық істер бойынша) және Пленум бар. Сонымен қатар Жоғарғы Соттың Президиумы құралады. Қазақ КСР прокурорын КСРО Бас прокуроры 5 жылға тағайындалады.
==
=== Табиғаты ===
Қазақ КСР-ның аумағы батысында [[Еділ]]дің төменгі [[ағыс]]ынан шығысында [[Алтай таулары|Алтайға]] дейін 3000 км-ге, солтүстігінде [[Батыс Сібір]] жазығынан оңтүстігінде [[Тянь-Шань]]ға дейін 2000 км-ге жуық қашықтыққа созылып жатыр. Оңтүстік-шығысында биіктігі 7000 км-ге дейін жететін [[Хан Тәңірі шыңы|Хан-Тәңірі тау массиві]] бар. Қазақ КСР [[Еуразия|Еуразия материгінің]] ортасында орналасқан.
==== Рельефі ====
Қазақ КСР-ның жер бедерінің рельефі мейлінше әр алуан болған. Онда ұшар басын мұздық басқан, құзар биік [[тау]]лар да, биіктігі орташа таулы адырлар да, [[үстірт]] тәрізді [[қырат]]тар да, кең-байтақ [[жазық]]тар мен [[ойпат]]тар да бар. Республиканың солтүстік-батысын Жалпы Сырттың оңтүстік шеті мен Орал алды қыраты (биіктігі 354 м-ге дейін) алып жатқан. Бұлардың оңтүстігінде жазық жазиралы және аумақты [[Каспий маңы ойпаты]], оның абсолютті биіктігі (Каспий деңгейінен 28 м) мұхит деңгейінен 50 м-ге дейін ауытқып тұрады. Республиканың оңтүстік-батысында [[Маңғыстау түбегі]] орналасқан; оның солтүстік бөлігі сортаңды ойпат, орта тұсында [[Қаратау жотасы (Маңғыстау)|Қаратау жотасы]] (биіктігі 556 м-ге дейін), оңтүстігінде тұйық қазан шұңқырлар; олардың табаны Дүние жүзілік мұхит деңгейінен төмен жатады: Каракие — 132 м (КСРО-дыға ең тереңі), [[Қарынжарық]] 70 м, [[Қауынды]] 54 м. [[Маңғыстау]]дың шығысында Үстірт шөлді қыраты (биіктігі 340 м-ге дейін) орналасқан. Оның солтүстігіндегі аласа бөлігі [[сортаң]]ды, [[құмайт]] болып келеді ([[Сам]], [[Асмантай-матай]], Қарадулай). Каспий маңы ойпатының солтүстік-шығысы [[Орал тауы]]ның оңтүстік сілемдері мен [[Мұғалжар]] (биіктігі 657 м-ге дейін) тауларына барып тіреледі. Мұғалжардың солтүстік-шығысында Торғай қыраты (биіктігі 200-400 м) бар. Оңтүстікке қарай ол [[Қызылқұм]] (биіктігі 53 м-ден 332 м-ге дейін) т. б. алып жатқан [[Тұран ойпаты]]на ұласады. [[Арал теңізі]]нен солтүстікке қарай Үлкен және Кіші Борсыққұм массивтері және Арал маңы Қарақұмы жатыр.
Line 41 ⟶ 42:
Республиканың шығысы мен оңтүстік-шығысында Алтай тауларының (Оңтүстік және [[Кенді Алтай]]) биіктігі 4506 м-ге дейін жететін оңтүстік сілемдері ([[Мұзтау]]), [[Сауыр-Тарбағатай]]дың (2995 м), [[Жоңғар Алатауы]]ның (4463 м) жоталары, Солтүстік жөне Батыс Тянь-Шаньның жоталары: [[Кетпен жотасы|Кетпен]] (3638 м), [[Шу-Іле таулары]] (1520 м), [[Іле Алатауы]] (4973 м), [[Күнгей Алатау]]дың бір бөлігі (4213 м), [[Қырғыз жотасы]] (3817 м), [[Талас Алатауы]] (4488 м), Угам жотасы (4229 м) және Қаратау (2176 м) орналасқан.
==== Геологиялық құрылымы және пайдалы қазбалары ====
[[Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы |Қазақ КСР]] — пайдалы қазбалар қоры мен түр-түрі жағынан КСРО-дағы ең бай аудандардың бірі. Кен орындарының көбі Кеңес өкіметі жылдарында ашылды. [[Хромит]] рудаларының, [[мыс]]тың, [[қорғасын]]ның, [[мырыш]]тың, [[күміс]]тің, [[вольфрам]]ның, [[фосфориттер]]дің, [[барит]]тің, [[молибден]]нің, [[кадмий]]дің, [[висмут]]тың, [[асбес]]тің, [[пирофиллит]]тің барланған қоры жөнінен Қазақ КСР КСРО-да алдыңғы орындардың бірінде саналады.
Line 57 ⟶ 58:
Кенді Алтайдың, Шыңғыстың, [[Майқайың алтын кені|Майқайың]]ның [[алтын]], [[колчедан]], [[полиметалл]] кендерінде едәуір мөлшерде алтын болған. [[Атасу кенді ауданы|Атасу]] [[темір]]-[[марганец]] рудасы (Сарыарқа), Қарсаңбай ([[Ұлытау]]) темір рудасы хаузында темір-марганец және темір рудалары ашылған. Палеозойлық фундаменттің қазан шұңқырларында [[Қарағанды]] және [[Екібастұз]] [[тас көмір]], [[Майкүбі Қоңыр Көмір Алабы|Майкүбі]] қоңыр көмір алаптары орналасқан. Мұғалжар қатпарлы комплексінің [[жанартау]]лы жыныстары мен улирабазиттерінде хромит рудалар ([[Дөң кен-байыту комбинаты|Донской кен орны]]), [[никель]], кобальт, [[мыс]], алтын, [[асбест]] т. б. кендері орналасқан. Қаратаудың фосфорит және ванадий алаптарының қабатты кендері [[Кембрий кезеңі|кембрий]]дің көмірлі-кремнийлі тақта тастарында кездесті.
==
Климаты мұхиттардан шалғай жатқандықтан, аумағының орасан үлкендігінен және орографиясының ерекшелігінен тым континенттік болып келеді және зоналарға ажыратылды. Оңтүстікке орналасуы мен бұлттың аздығынан күн радиациясы мол болған. Күн сәулесі түсетін уақыттың ұзақтығы солтүстігіндегі 2000 сағаттан оңтүстігінде 3000 сағатқа дейін жеткен. Жиынтық радиация солтүстігінен оңтүстігіне қарай 100 ккал/см2-ден 140 ккал/см-ге дейін артқан. Солтүстігінде қыс суық әрі ұзақ болады, орталық бөлігінде қоңыржай суық, оңтүстігінде негізінен қысы қысқа өрі қоңыржай, ал қиыр оңтүстігінде қыс жұмсақ келген. Қаңтардың орташа температурасы солтүстігінде — 18° С, ал жазық бөлігінің қиыр оңтүстігінде —3° С. Қыста солтүстік пен солтүстік-батыстан континенттік арктикалық суық ауа массаларының келуіне байланысты Қазақ КСР-дың солтүстік және орталық аудандарында 45° С-қа дейін жететін аяздар болған, оңтүстік бөлігінде кейде аяз — 35° С-қа дейін барған.
Line 72 ⟶ 73:
Өзендердің кемшілігі Каспий және Арал теңіздерінің, Балқаш, Теңіз, Шалқар, Ңарасор көлдерінің ішкі тұйық алаптарына жатқан, тек Ертіс, Есіл және Тобыл өзендері ғана Обь өзені алабына қосылған. Каспий теңізі алабының ірі өзендері — Жайық пен Жем, Арал теңізі алабының ірі өзені — Сырдария. Балқаш көліне оңтүстігінен Іле, Қаратал, Ақсу, Лепсі өзендері, солтүстігінен Аякөз, Бақанас, Тоқырау өзендері құяды. Теңіз көліне Қазақ КСР-дағы едәуір үлкен өзендердің бірі — Нура өзені және кішігірім сайжыралармен уақытша агатын сулар құйған. Шағын өзендердің — ЬІрғыз, Торғай, Сарысу, Шу т. б. алаптары тұйық ағын су аймағын құраған. Жазықтағы қар суымен қоректенетін өзендер көп, олар көктемде тасған, көбі жазғы маусымда құрғап қалады, ішінара жеке көлшіктерге бөлінген. Қазақ КСР-ның оңтүстігі мен шығысында ағысын таудан алатын өзендер көп. Бұл өзендер көктемде және жазда тасыды. Таудан ағатын өзендердің суы мол болады және халық шаруасы үшін олардың маңызы өте зор болатын. Бұл өзендерден жылына 160 млрд. Км/сағаттан астам электр энергиясын өндіруге болды. Қазақ КСР өзендеріндегі ағын судың жылдық жалпы мөлшері 112 км3. Оңтүстіктегі өзендердің суы жер суаруға пайдаланылған, олардың көбінен магистральдық каналдар тартылған. Орталық Қазақ КСР-ның өнеркәсібін сумен қамтамасыз ету үшін Ертіс — Қарағанды каналы (Ертістен басталады), ағын суды реттеп отыру және жер суару мен суландыру мақсатына пайдалану үшін Сырдарияда Қызылорда плотинасы, Шардара бөгені, Қазалы су торабы, Ертісте Бұқтырма бөгені, Іледе Қапшағай бөгені, Есілде Сергеев бөгені т. б. салынды, Ертісте, Іледе, Жайықта, Сырдарияда кеме жүзетін болған.
Қазақ КСР -да 48 мыңнан астам көл бар, олардың жалпы аумағы 45 мың км2; бұл көлдердің 94 % -і — аумағы км2-ге дейін болатын жайылма және атыраулық көлдер. Аумағы 100 км2-ден асатын көлдер — 21 (олар: Балқаш, Зайсан, Алакөл, Теңіз, Селетітеңіз, Сасықкөл, Құсмұрын, Марқакөл, Үлкен Қараой т. б. ; Зайсан қазір Бұқтырма бөгенімен қосылып кеткен). Каспий теңізінің солтүстік және солтүстік-шығыс бөлігі, Арал теңізінің солтүстік бөлігі Қазақ КСР жеріне кірген. Республикада 4 мыңнан артық тоған мен бөген болған. Көлдердің көбі тұйық, олардың деңгейі әр маусымның, әр жылдың өзгешелігіне қарай ауытқып, аумағы да өзгерін отырды. Қуаңшылық жылдары олардың көбі кеуіп қалады немесе сорға айналды. Қазақ КСР-ның солтүстік бөлігінде тұйық ойпаңдар көп болғандықтан, көл де көп болған. Дала зонасындағы, таулы өңірдегі және ірі өзендердің аңғарларындағы көлдер көбінесе тұщы келген, шөлейт және шөл аймақтардағы, тау аралық қазан шұңқырлардағы көлдердің суы ащы болды. Көптеген көлдерден әр түрлі тұз өндірілетін болған. 30-дан астам көлдің шипалы сазы және тұзды суы (рапа) бар болатын. Қазақ КСР-ның көптеген аймақтарында тұщы және болмашы ғана сортаңданған жер асты суларының аса мол қоры болған, республика ғалымдарының есебіне қарағанда мұндай сулардың жалпы қоры 7000
=== Топырағы ===
Топырағы географиялық зоналардың ерекшеліктеріне қарай әр түрлі болып келген. Республиканың солтүстік бөлігін шағын қара топырақты өңір (52° солтүстік ендікке дейін) алып жатқан. Бұл өңірде қара топырақтың үш түрі кездескен: 1) сілтісіз қара топырақ (Солтүстік Қазақ КСР облысындағы орманды дала зонасының азғана бөлігі), 2) қоңыржай қуаң даланың кәдімгі қара топырағы (республика жері топырағының 4,6%-і), 3) оңтүстіктегі қуаң даланың қара топырағы (4,9%)- Қара топырақты өңірдің оңтүстігінде (52-48° солтүстік ендік аралығында) қызыл қоңыр топырақты жерлер орналасқан. Ол қоңыржай қуаң даланың қара қызыл қоңыр топырағына (10,5%), қуаң даланың кәдімгі қызыл қоңыр топырағына (9,6%), шөлейт даланың бозғылт қызыл қоңыр топырағына (14,2%) бөлінген. Қара топырақты және қара қызыл қоңыр топырақты жерлер егіншілік қажетіне толық игерілген. 48° солтүстік ендіктен оңтүстікке қарай шөл даланың қоңыр және сұр қоңыр топырағы созылып жатқан; ол шөлдің құмайт және тақыр жер топырағымен алмасып отырды. Мұнда шөлдің солтүстік кіші аймағының қоңыр топырағы (21,6%), шөлді аймақтың ортаңғы және оңтүстік кіші аймағының сұр қоңыр топырағы (22%) кездесті. Топырақ түрі биіктік белдеулер бойынша да өзгеріп отырды. Батыс және Солтүстік Тянь-Шаньда тау бөктеріндегі жазықтар мен тау етектері сұр топырақты және боз қызыл қоңыр топырақты болып келді. Одан биікте Батыс Тянь-Шаньда таудың қызыл қоңыр топырағы, Солтүстік Тянь-Шань, Сауыр, Тарбағатай,
[[Санат:Қазақстан]]
| |||