Уикипедия

Нияз Тілеуліұлы: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

Тарихын шолу
← Ескірек өңдемеЖаңарақ өңдеме →
Content deleted Content added
VisualWikitext
ш →‎Дереккөздер: clean up, replaced: Пайдаланған әдебиет → Дереккөздер using AWB
1-жол:
'''Нияз Тілеуліұлы''' ([[1741]] – [[1790]]) – [[Абылай хан]]ның бас [[би]]лерінің бірі.
'''Нияз Тілеуліұлы''' (1741 – 1790) – [[Абылай]] ханның бас [[би]]лерінің бірі. Ұзын қыпшақтың алтыс тармағынан шыққан. Тапқырлығы мен әділдігіне риза болған Абылай Нияз би талантын жоғары бағалаған. Би өмірінің көпшілігін [[Қараөткел]]де, [[Көкшетау]] өңірінде өткізген. Зерттеушілер [[Ақмола]] (қазіргі [[Астана]]) қаласы атауының тарихын Нияз би қабірінің басына орнатылған ақ моламен байланыстырады. Ұзын қыпшақтар [[Торғай]] өзенінің алқабындағы қазіргі қоныстарына 18 ғасырдың ақырында Нияз және Кенжетай билердің нұсқауымен келіп мекендеген. Нияздан Айдаралы, Байдалы, Жақсылық, Айдарбек, Байғозы ұрпақтары тарайды.Әкесі Тілеулі батыр 92 баулы [[Қыпшақ]] жұртының құрама қолын басқарған Аңырақай, Қалмаққырған, Қалақұм тағы сондай атақты шайқастарда талай-талай ерлік көрсеткен Абылай ханның жеңімпаз батыры болыпты.▼
 
Осындай ұлы батырлардың, билердің ортасынан тәлім алған Нияз ержете келе Есіл, [[Нұра]] жағаларын, [[Атбасар]], [[Қараөткел]], атырабын мекен еткен елдерді баскарып, оларға әділ билік жүргізген. Елдікті, ерлікті, бірлікті, ынтымақты, адалдықты, адамдықты уағыздап келген. Нияз бидің тапқыр, шешендігі жөнінде мына бір аңыз ел есінде калыпты. Атақты Абылай ханның он екі биі болыпты. Бері шетінен "сен тұр, мен сөйлейін" дейтін нағыз дана, шешен екен. Талай айтыс, тартыста, билік, шешім кезінде әлгі билер бірінен-бірі асып түсіп отырған. Мұндайда бірін-бірі күндеу, қызғаныш та болады емес пе? Өзге он би:▼
▲'''Нияз Тілеуліұлы''' (1741 – 1790) – [[Абылай]] ханның бас [[би]]лерінің бірі. Ұзын қыпшақтың алтыс тармағынан шыққан. Тапқырлығы мен әділдігіне риза болған Абылай Нияз би талантын жоғары бағалаған. Би өмірінің көпшілігін [[Қараөткел]]де, [[Көкшетау]] өңірінде өткізген. Зерттеушілер [[Ақмола]] (қазіргі [[Астана]]) қаласы атауының тарихын Нияз би қабірінің басына орнатылған ақ моламен байланыстырады. Ұзын қыпшақтар [[Торғай өзені]] өзенініңнің алқабындағы қазіргі қоныстарына 18 ғасырдың ақырында Нияз және Кенжетай билердің нұсқауымен келіп мекендеген. Нияздан Айдаралы, Байдалы, Жақсылық, Айдарбек, Байғозы ұрпақтары тарайды. Әкесі Тілеулі батыр 92 баулы [[Қыпшақ]] жұртының құрама қолын басқарған Аңырақай, Қалмаққырған, Қалақұм тағы сондай атақты шайқастарда талай-талай ерлік көрсеткен Абылай ханның жеңімпаз батыры болыпты.
▲Осындай ұлы батырлардың, билердің ортасынан тәлім алған Нияз ержете келе [[Есіл]], [[Нұра]] жағаларын, [[Атбасар]], [[Қараөткел]], атырабын мекен еткен елдерді баскарыпбасқарып, оларға әділ билік жүргізген. Елдікті, ерлікті, бірлікті, ынтымақты, адалдықты, адамдықты уағыздап келген. Нияз бидің тапқыр, шешендігі жөнінде мына бір аңыз ел есінде калыпты. Атақты Абылай ханның он екі биі болыпты. Бері шетінен "сен тұр, мен сөйлейін" дейтін нағыз дана, шешен екен. Талай айтыс, тартыста, билік, шешім кезінде әлгі билер бірінен-бірі асып түсіп отырған. Мұндайда бірін-бірі күндеу, қызғаныш та болады емес пе? Өзге он би:
<br />
- "Нияз бен Кенжетай ханды қалжақтайды.
Ал, Абылай болса оларды жактайдыжақтайды" - дейді екен. Бұл мәтел айтыла келе елге жайылып кетеді, Абылайдың құлағына да шалынады. Абылай хан әлгі он биді сынап байқамақ болып, оларға былай депті:
 
<blockquote><br />''Жердің құты не?''
<br />''АймақтыңЕлдің құты не?'' -▼
<br />
<br />''ЕлдіңАуылдың құтыкұты не?''
<br />''Аймақтың құты - әділ басшыне?'' -''▼
<br />
''Ауылдың кұты не?''
<br />
▲''Аймақтың құты не?'' -
</blockquote>
 
Билер бұл сұраққа дәл жауап бере алмапты. Сөйтіп отырғанда хан ордасына Нияз бен Кенжетай сәлем беріп кіріп келеді. [[Абылай]] хан енді бұл екеуін сынамақ болып:
<br/>
- Белдеріңді шешпей тұрып мына бір сұраққа жауап беріңдерші? - деп, өлігіәлгі төрт сұрақты қайталапты.
Кенжетай би:
<br/>
Line 23 ⟶ 21:
- О, о, Хан ием,
 
<blockquote><br/>Жердің құты - жаңбыр,
''Елдің кұтықұты - ер-азамат,''
<br/>''Ауылдың құты - жаксы әйел,''
<br/>
<br/>''АуылдыңАймақтың құты - жаксыәділ әйел,басшы -''
 
<br/>
▲''Аймақтың құты - әділ басшы -''
</blockquote>
емес пе? Бұған кімнің таласы бар!? - деп, бүктелген жез қамшысын төсіне басыпты. Бұған риза болып масаттанған хан:
<br/>
Line 36 ⟶ 32:
Зерттеуші Қуаныш Ахметов "Қазақ өдебиетіндегі" (7 каңтар [[1998]]) бір мақаласында атақты сері ақын Иманжүсіптің:
 
<br/>''Абылай аспас қазақтың сары белі,'' ▼
<blockquote><br/>
<br/>''Қуандық пен Сүйіндік жайлайды елі.'' ▼
▲''Абылай аспас қазақтың сары белі,''
<br/>''Қырық мың жылқы су ішсе лайланбас'' ▼
<br/>
<br/>''Аюлы мен Нияздын Қараөткелі'' -</blockquote>▼
▲''Қуандық пен Сүйіндік жайлайды елі.''
<br/>
▲''Қырық мың жылқы су ішсе лайланбас''
<br/>
▲''Аюлы мен Нияздын Қараөткелі'' -</blockquote>
 
деген өлең жолдарын келтіре отырып, Нияз бидің қонысы [[Қараөткел]] екенін, оның қайтыс болғанда сонда жерленгенін, басына кесене, сағана тұрғызылғаны, оны кейін ел "[[Ақмола]]" деп атап кеткеніне былайша дәлел келтіріпті: "Қараөткелден Нұраға карайқарай жүргенде 18 шақырым жерде төбе басына салынған сол ақ бейіт Нияз бабамыздың кесенесі, Ақмола атауының осыдан шыққандығын дәлелдейтін нақты құжат Омбының мемлекеттік архивінде жатыр". Дәлел сенімді. Тек қана оны тағы да анықтай түсіп, толықтыру ләзім. Нияз тәрізді үлы да, баба билердің, батырлардың ел үшін, халық үшін атқарып кеткен игі істерін өшпестей етіп, тарих беттеріне түсіріп, мәңгі есте қалдыру алдағы міндетіміз.<ref>Даланың дара ділмарлары.-Алматы: ЖШС "Қазақстан" баспа үйі", 2001, - 592 бет. ISBN 5-7667-5647</ref>
 
==Дереккөздер==
 
<references/>
 
{{wikify}}
 
{{Суретсіз мақала}}
 
[[Санат:Тұлғалар1741 жылы туғандар]]
[[Санат:1790 жылы қайтыс болғандар]]
 
[[Санат:Қазақ билері]]
 
{{stub}}
«https://kk.wikipedia.org/wiki/Нияз_Тілеуліұлы» бетінен алынған