Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

Content deleted Content added
Өңдеу түйіні жоқ
65-жол:
 
Кенді Алтайдың, Шыңғыстың, [[Майқайың алтын кені|Майқайың]]ның [[алтын]], [[колчедан]], [[полиметалл]] кендерінде едәуір мөлшерде алтын болған. [[Атасу кенді ауданы|Атасу]] [[темір]]-[[марганец]] рудасы (Сарыарқа), Қарсаңбай ([[Ұлытау]]) темір рудасы хаузында темір-марганец және темір рудалары ашылған. Палеозойлық фундаменттің қазан шұңқырларында [[Қарағанды]] және [[Екібастұз]] [[тас көмір]], [[Майкүбі Қоңыр Көмір Алабы|Майкүбі]] қоңыр көмір алаптары орналасқан. Мұғалжар қатпарлы комплексінің [[жанартау]]лы жыныстары мен улирабазиттерінде хромит рудалар ([[Дөң кен-байыту комбинаты|Донской кен орны]]), [[никель]], кобальт, [[мыс]], алтын, [[асбест]] т. б. кендері орналасқан. Қаратаудың фосфорит және ванадий алаптарының қабатты кендері [[Кембрий кезеңі|кембрий]]дің көмірлі-кремнийлі тақта тастарында кездесті.
=== Фаунасы мен флорасы ===
==== Өсімдіктері ====
Өсімдік дүниесі алуан түрлі болған. Жазық өңірдегі өсімдіктер өз сипатына қарай 3 негізгі аймаққа бөлінген: 1) далалық аймақта (республиканың солтүстік бөлігі) әртүрлі шөптер және астық тұқымдас шөптер өскен (боз, бетеге, қоңырбас, сұлыбас, клинолимус, жусан, өзен бойында шалғын шөп). Бұл аймақтың қиыр солтүстігінде қайың өскен шоқ ормандар болған. Құмайт жерлерде, көбінесе Ертіс пен Тобыл өзендері бойында және Сарыарқада жекелеген қарағайлы орманда сақталған болатын. Қуаңды дала өңірде негізінен бетеге боз өсті. 2) Шөлейт аймақта жусан, астық тұқымдас өсімдіктер басым (ақ жусан, қара жусан, бетеге т. б.) . 3) Шөл (құм, саз, қиыршық тас) аймақ орасан зор көлемді жерді алып жатқан. Мұндағы құмды жерлерде жусан, өлең шөп, сібір пырейі, жүзген, қараған, ақ сексеуіл т. б. өсті. Қызылқұм мен Сарыесік атырау құмында қара сексеуіл массивтері болған. Сазды және қиыршық тасты шөлде қуаңшылыққа төзімді шала бұталар мен ұсақ бұталар, алуан түрлі сораң шөптер, жусан аралас шөптер (сарсазан, бұйырғын, баялыш, көкпек, ақ және қара жусан, астрагал, жантақ, теріскен, жыңғыл т. б.) өсті. Шөл аймақтардағы үлкен өзендердің аңғарларында тоғайлар (жиде, тораңғы — терек, тал, жыңғыл, шеңгел) кездескен, көл және өзен (Сырдария, Іле, Шу, Қаратал, Қара Ертіс өзендері, Алакөл, Балқаш көлдері) аңғарларында қамыс өсті. Шел далалар қысқы жайылымдық, ішінара жыл бойғы жайылымдық ретінде ауыл шаруашылығының қажетіне пайдаланылды. Тау етектеріндегі жазықтар мен тау етегінде эфемер және эфемероид өсімдіктер (өлең шөп, баданалы көде, ала көкнәр, қызғалдақ т. б.) өскен болатын. Тау жоталарының етегінде дала өсімдігі, одан жоғарыда әр түрлі бұта өсімдіктер (итмұрын, ырғай, зерек), ал Іле Алатауында бұған қоса жабайы алма, өрік, долана кездесті. Таулардың орта белдеуінде қылқан жапырақты орман болған. Алтайдағы мұндай ормандар Сібір ормандарына ұқсас, онда да балқарағай, шырша, қарағай, қара самырсын, самырсын өседі де, оған ұсақ бұта араласып жатты. Жоңғар Алатауында Тянь-Шань шыршасы кең тараған, кей жерінде ол сібірлік қара самырсынмен аралас тарап келген. Оңтүстікке жақындаған сайын Тянь-Шань шыршасы аралассыз қалың өсті. Орман белдеуінен биікте субальпілік және альпілік шалғын белдеуі жатқан, мұнда әр түрлі шөптің көп шығуы оны жазғы жайылым есебінде пайдалануға мүмкіндік береді. Тянь-Шаньның неғұрлым биіктеу жоталарында түркістан аршасы өсті. Қазақ КСР жерінде орман көп емес, не бары 10 млн. га шамасында, яғни республика жерінің 3%-нен аспаған. Орман негізінен таулы аймақтарда — Алтайда, Жоңғар Алатауында және Тянь-Шаньның шығыс бөлігінде. Орманның көбінесе өзен, көлдерді, топырақты сақтауда маңызы зор. Сексеуіл шөлдегі құмды бекітуге және отынға пайдаланылды.
==== Жануарлары ====
Қазақ КСР-ның қазіргі жануарлар дүниесінде сүт қоректілердің 155 түрі, құстың 480 түрі, бауырымен жорғалаушылардың 49 түрі, қос мекенділердің 11 түрі, балықтың 150-дей түрі және көптеген омыртқасыз жәндіктер болған. Сүт қоректілердің көбірек тарағаны далалық өңірде саршұнақ, аламан, шөлде құмтышқан, республиканың солтүстік бөлігіндегі көлдерде су егеуқұйрығы; ал сұртышқан, суыр, қоян т. б. барлық жерде кездесті. Тұяқты жануарлардың шөл және шөлейт өңірде бөкен, қарақұйрық, Алтай жөне Тянь-Шань тауларында марал, тоқал бұғы, тау ешкі, арқар, жазық жерлер мен тауда жабайы шошқа, елік мекендеген. Жыртқыш аңдардан қасқыр, түлкі, борсық, аққұлақ, ақ күзен барлық жерде кездесті. Алтай мен Тянь-Шань тауларындағы ормандарда қоңыр аю, барыс, сілеусін, құну, сарытышқан, тиын болған. Іле, Қаратал т. б. өзендердің төменгі ағысында жергілікті жағдайға бейімделген ондатра мекендеген.
Қазақ КСР жеріндегі құстардың түр-түрі де өте көп болған. Су құстарынан қоңыр қаз, қоңыр үйрек, сұр үйрек, севка. огарь т. б. кездескен. Теңіз көлінде фламинго болған. Қамысты суда оқпақ, ақ және көк құтан кездесті. Бірқазан, үйрек және тырна мекендеген. Далалы өңірде дуадақ, безгелдек, тарғақ, үлкен кроншнеп, боз торғай, бүркіт, құладын, бөктергі т. б. болған. Жазық жерлерде тасбақа, кесіртке, жылан көп болатын. Қазақ КСР-ның өзен, көлдері балыққа бай болған. Каспий теңізінде тюлень мекендейді, қортпа, бекіре, шоқыр; мекіре, ақбалық, майшабақ, килька, көксерке, тыран, қаракөз, кефаль бар болатын. Арал теңізінде бұлардан басқа сүген, ақмарқа, салака, сазан секілді балықтар да кездескен. Өзендер мен көлдерде шортан, алабұға, табан т. б.; таудағы өзендер мен көлдерде таймень, хариус, нельма болған.
==== Қорықтар ====
Қазақ КСР жерінде Алматы қорығы, Ақсу-Жабағылы қорығы, Барсакелмес қорығы ұйымдастырылған; Наурызым қорығында Қазақ КСР-ның ең оңтүстік бөлігіндегі дала аймағына орналасқан табиғи комплекс қорғалды және зерттелді; Қорғалжын қорығында адам аяқ баспаған табиғи дала ландшафтысы, Қорғалжын және Теңіз көлдері (фламинго ұя салады) қорғалды және зерттелді.
=== Табиғи аймақтары ===
Қазақ КСР жерінің жазық бөлігінде. солтүстігіндегі орманда дала аймағынан бастап оңтүстігіндегі шөл аймағына дейінгі табиғи аймақтар болған. Шығыс Еуропа жазығы Қазақ КСР жерінде Волга сырты қыратын, Каспий маңы ойпатының шығыс бөлігін, Орал алды үстіртін қамтиды. Орал—Оңтүстік Орал таулары, Мұғалжар таулары, Орал сырты үстірті. Батыс Сібір жазығы — оңтүстігіндегі орманды дала және дала бөліктері. Тұран ойпаты—Маңғыстаудың, Үстірттің, Торғай үстіртінің, Арал маңының шөл аймақтары, Қызылқұм, Бетпақдала, Мойынқұм, Балқаш — Арал қазан шұңқыры. Қазақ КСР -ның орталық бөлігі — Сарыарқа өңірі. Оңтүстік - шығысы мен шығысында — Батыс және Оңтүстік Алтай, Сауыр, Тарбағатай, Жоңғар Алатауы, Солтүстік және Батыс Тянь-Шань таулары мен олардың сілемдері және тау аралық қазан шұңқырлар; бұл аймақта солтүстігінде оңтүстік сібірлік белдеулерден бастап оңтүстігінде дала және шөл белдеулеріне дейін ландшафтылардың биіктік белдеулерінің әр түрлі типтері кездеседі.
 
===Климаты ===
Климаты мұхиттардан шалғай жатқандықтан, аумағының орасан үлкендігінен және орографиясының ерекшелігінен тым континенттік болып келеді және зоналарға ажыратылды. Оңтүстікке орналасуы мен бұлттың аздығынан күн радиациясы мол болған. Күн сәулесі түсетін уақыттың ұзақтығы солтүстігіндегі 2000 сағаттан оңтүстігінде 3000 сағатқа дейін жеткен. Жиынтық радиация солтүстігінен оңтүстігіне қарай 100 ккал/см²-ден 140 ккал/см-ге дейін артқан. Солтүстігінде қыс суық әрі ұзақ болады, орталық бөлігінде қоңыржай суық, оңтүстігінде негізінен қысы қысқа өрі қоңыржай, ал қиыр оңтүстігінде қыс жұмсақ келген. Қаңтардың орташа температурасы солтүстігінде — 18° С, ал жазық бөлігінің қиыр оңтүстігінде —3° С. Қыста солтүстік пен солтүстік-батыстан континенттік арктикалық суық ауа массаларының келуіне байланысты Қазақ КСР-дың солтүстік және орталық аудандарында 45° С-қа дейін жететін аяздар болған, оңтүстік бөлігінде кейде аяз — 35° С-қа дейін барған.