Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы: Нұсқалар арасындағы айырмашылық
Content deleted Content added
51-жол:
Қазақ КСР-ның аумағы батысында [[Еділ]]дің төменгі ағысынан шығысында [[Алтай таулары|Алтайға]] дейін 3000 км-ге, солтүстігінде [[Батыс Сібір]] жазығынан оңтүстігінде [[Тянь-Шань]]ға дейін 2000 км-ге жуық қашықтыққа созылды. Оңтүстік-шығысы биіктігі 7000 км болатын [[Хан Тәңірі шыңы|Хан-Тәңірі тау массиві]]не дейін жетті. Қазақ КСР [[Еуразия|Еуразия материгінің]] ортасында орналасты.
==== Топырағы, климаттық белдеулері ====
Топырағы географиялық зоналардың ерекшеліктеріне қарай әр түрлі болып келді. Республиканың солтүстік бөлігін шағын қара топырақты өңір (52<sup>°</sup> солтүстік ендікке дейін) алып жатты. Бұл өңірде қара топырақтың үш түрі кездесті:
* сілтісіз қара топырақ (Солтүстік Қазақ КСР облысындағы орманды дала зонасының азғана бөлігі);
63-жол:
===== Рельефі =====
Қазақ КСР-ның жер бедерінің рельефі мейлінше әр алуан болды. Онда ұшар басын мұздық басқан, құзар биік таулар да, биіктігі орташа таулы адырлар да, үстірт тәрізді қыраттар да, кең-байтақ жазықтар мен ойпаттар да бар. Республиканың солтүстік-батысын [[Жалпы Сырт]]тың оңтүстік шеті мен [[Орал алды үстірті|Орал алды қыраты]] (биіктігі 354 м-ге дейін) алып жатты. Бұлардың оңтүстігінде жазық жазиралы және аумақты [[Каспий маңы ойпаты]], оның абсолюттік биіктігі (Каспий деңгейінен 28 м) мұхит деңгейінен 50 м-ге дейін ауытқып тұрады. Республиканың оңтүстік-батысында [[Маңғыстау түбегі]] орналасқан; оның солтүстік бөлігі сортаңды ойпат, орта тұсында [[Қаратау жотасы (Маңғыстау)|Қаратау жотасы]] (биіктігі 556 м-ге дейін), оңтүстігінде тұйық қазан шұңқырлар; олардың табаны Дүние жүзілік мұхит деңгейінен төмен жатады: [[Қаракие ойпаты|Қаракие]] -132 м (КСРО-дыға ең тереңі), [[Қарынжарық]] 70 м, [[Қауынды]] 54 м. Маңғыстаудың шығысында [[Үстірт (Маңғыстау)|Үстірт шөлді қыраты]] (биіктігі 340 м-ге дейін) орналасқан. Оның солтүстігіндегі аласа бөлігі сортаңды, құмайт болып келеді ([[Сам Құмы|Сам]], [[Асмантай-матай]], Қарадулай). Каспий маңы ойпатының солтүстік-шығысы [[Орал тауы]]ның оңтүстік сілемдері мен [[Мұғалжар тауы|Мұғалжар]] (биіктігі 657 м-ге дейін) тауларына барып тіреледі. Мұғалжардың солтүстік-шығысында [[Торғай Үстірті|Торғай қыраты]] (биіктігі 200-400 м) бар. Оңтүстікке қарай ол [[Қызылқұм (шөл)|Қызылқұм]] (биіктігі 53 м-ден 332 м-ге дейін) т. б. алып жатқан [[Тұран ойпаты]]на ұласады. [[Арал теңізі]]нен солтүстікке қарай [[Үлкен Борсық|Үлкен]] және [[Кіші Борсық]] құм массивтері және [[Арал қарақұмы|Арал маңы Қарақұмы]] жатыр.
Батыс Сібір жазығының оңтүстік шеті ғана республика шегіне кірді. Қазақ КСР-ның орталық бөлігін [[Сарыарқа (Солтүстік Қазақ жазығы)|Сарыарқа]] өңірі алып жатты: ол үгіліп біткен ескі таулардың жұрнағы саналады, онда [[Қызыларай]] (1565 м), [[Қарқаралы таулары|Қарқаралы]] (1366 м), [[Ұлытау таулары|Ұлытау]] (1133 м) т. б. тау массивтері бар. Сарыарқаның оңтүстік бөлігі біртіндеп барып сусыз шөлдердің бірі — [[Бетпақдала]] (биіктігі 250—550 м) ұласады. Оның оңтүстігінде [[Мойынқұм]] (биіктігі 66 м-ге дейін) жатыр. Бетпақдаланың шығысындағы зор көлемді аймақ - Жетісу өлкесі (биіктігі 800 м-ге дейін; [[Балқаш]] көліне оның оңтүстігінен келіп құятын 7 өзенмен байланыстырып Жетісу деп атап кеткен). Бұл өңірдің көпшілік бөлігін [[Сарыесікатырау]] құм массивімен қоса [[Балқаш ойысы|Балқаш қазаншұңқыры]] алып жатыр. Бұл қазан шұңқыр шығысында [[Сасықкөл]] - [[Алакөл ойысы|Алакөл қазаншұңқыры]]мен, оңтүстік-батысында [[Іле ойысы|Іле қазаншұңқыры]]мен жалғасады. Қазан шұңқырлар көлді келеді.
Республиканың шығысы мен оңтүстік-шығысында Алтай тауларының ([[Оңтүстік Алтай жотасы|Оңтүстік]] және [[Кенді Алтай]]) биіктігі 4506 м-ге дейін жететін оңтүстік сілемдері ([[Мұзтау шыңы|Мұзтау]]), [[Сауыр-Тарбағатай]]дың (2995 м), [[Жоңғар Алатауы]]ның (4463 м) жоталары, Солтүстік жөне Батыс Тянь-Шаньның жоталары: [[Кетпен жотасы|Кетпен]] (3638 м), [[Шу-Іле таулары]] (1520 м), [[Іле Алатауы]] (4973 м), [[Күнгей Алатау]]дың бір бөлігі (4213 м), [[Қырғыз Алатауы|Қырғыз жотасы]] (3817 м), [[Талас Алатауы]] (4488 м), [[Өгем жотасы]] (4229 м) және [[Қаратау жотасы (Тянь-Шань)|Қаратау]] (2176 м) орналасты.
===== Геологиялық құрылымы және пайдалы қазбалары =====
| |||