Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

Content deleted Content added
46-жол:
 
1972 ж. республиканың тұрғындарында 4971 мың адам (1940 жылдан 5,4 есе көп), оның ішінде өнеркәсіпте 1095 мың, [[құрылыс]]та 568 мың, [[ауыл шаруашылығы]]нда 1002 мың, транспорт пен байланыста 588 мың адам жұмыс істеді. Шаруашылықтың барлық саласындағы жұмысшылар мен қызметкерлердің 48%-і әйелдер болды. Кеңес өкіметі тұсында, социал қоғам құрылысының барысында, қала мен ауыл халқының ара қатынасы өзгерді. Қазақ КСР -да жаңадан 200-ден астам қала және қ. т. поселке пайда болды. [[Қазан революциясы]]на дейін 50 мыңнан артық халқы бар бірде-бір қала болмаған еді, 1974 ж. мұндай қалалардың саны 27-ге жетті, 100 мыңнан артық халқы бар 16 қала болды, оның ішінде 2 қаланың халқы 500 мыңнан асты (Алматы 813 мың. Қарағанды 559 мың). Орталық Қазақ КСР -да Қарағанды, [[Теміртау]] (192 мың), [[Балқаш]] (80 мың), [[Жезқазған]] (74 мың), Маңғыстауда — Шевненко (89 мың), Солтүстік Қазақ КСР-да —[[Рудный]] (105 мың), [[Ермак]], [[Арқалық]], [[Екібастұз]], Оңтүстік Қазақ КСР-да — Қаратау, [[Кентау]], Текелі секілді ірі индустрия орталықтары құрылды. Ескі қалалардың халқы да өсті: Алматыда 1926 ж. 45,4 мың халық тұрса, 1974 ж, 813 мың болған, [[Шымкент]]те 284 мың, [[Семей]]де 265 мың, [[Өскемен]]де 252 мың, [[Павлодар]]да 228 мың, [[Жамбыл]]ды 228 мың, [[Ақтөбе]]де 170 мың.
 
== Географиясы ==
=== Табиғаты ===
Қазақ КСР-ның аумағы батысында [[Еділ]]дің төменгі ағысынан шығысында [[Алтай таулары|Алтайға]] дейін 3000 км-ге, солтүстігінде [[Батыс Сібір]] жазығынан оңтүстігінде [[Тянь-Шань]]ға дейін 2000 км-ге жуық қашықтыққа созылды. Оңтүстік-шығысы биіктігі 7000 км болатын [[Хан Тәңірі шыңы|Хан-Тәңірі тау массиві]]не дейін жетті. Қазақ КСР [[Еуразия|Еуразия материгінің]] ортасында орналасты.
 
==== Топырағы, климаттық белдеулері ====
Топырағы географиялық зоналардың ерекшеліктеріне қарай әр түрлі болып келді. Республиканың солтүстік бөлігін шағын қара топырақты өңір (52<sup>°</sup> солтүстік ендікке дейін) алып жатты. Бұл өңірде қара топырақтың үш түрі кездесті:
* сілтісіз қара топырақ (Солтүстік Қазақ КСР облысындағы орманды дала зонасының азғана бөлігі);
* қоңыржай қуаң даланың кәдімгі қара топырағы (республика жері топырағының 4,6%-і);
* оңтүстіктегі қуаң даланың қара топырағы (4,9%).
Қара топырақты өңірдің оңтүстігінде (52-48<sup>°</sup> солтүстік ендік аралығында) қызыл қоңыр топырақты жерлер орналасып, ол үшке бөлінді:
* қоңыржай қуаң даланың қара қызыл қоңыр топырағына (10,5%);
* қуаң даланың кәдімгі қызыл қоңыр топырағына (9,6%);
* шөлейт даланың бозғылт қызыл қоңыр топырағына (14,2%).
Қара топырақты және қара қызыл қоңыр топырақты жерлер егіншілік қажетіне толық игерілген. 48<sup>°</sup> солтүстік ендіктен оңтүстікке қарай шөл даланың қоңыр және сұр қоңыр топырағы созылып, ол шөлдің құмайт және тақыр жер топырағымен алмасып отырды. Мұнда шөлдің солтүстік кіші аймағының қоңыр топырағы (21,6%), шөлді аймақтың ортаңғы және оңтүстік кіші аймағының сұр қоңыр топырағы (22%) кездесті. Топырақ түрі биіктік белдеулер бойынша да өзгеріп, [[Батыс Тянь-Шань|Батыс]] және Солтүстік Тянь-Шаньда тау бөктеріндегі жазықтар мен тау етектері сұр топырақты және боз қызыл қоңыр топырақты болып келді. Одан биікте Батыс Тянь-Шаньда таудың қызыл қоңыр топырағы, Солтүстік Тянь-Шань, [[Сауыр жоталары|Сауыр]], [[Тарбағатай жотасы|Тарбағатай]], Батыс Алтай тауларында таудың қара қызыл қоңыр, қызыл қоңыр және таудың қара топырағы кездесті. Одан биікте Солтүстік Тянь-Шаньда таудың сілтісіз қара топырағы, таудағы орманның сұр және қоңыр топырағы белдеуі, Батыс Алтайда таудағы шалғындық қара топырақ тәрізді топырақ деп орманның сұр топырағы белдеуі жатты. Таулы аймақтардың бәрінде бұдан жоғарыда таудағы шалғындық субальпілік жөне альпілік топырақ белдеуі орналасқан. Таулы өңір топырағы республика жерінің 12,6%-не тең.
 
===== Рельефі =====
Қазақ КСР-ның жер бедерінің рельефі мейлінше әр алуан болды. Онда ұшар басын мұздық басқан, құзар биік таулар да, биіктігі орташа таулы адырлар да, үстірт тәрізді қыраттар да, кең-байтақ жазықтар мен ойпаттар да бар. Республиканың солтүстік-батысын [[Жалпы Сырт]]тың оңтүстік шеті мен [[Орал алды үстірті|Орал алды қыраты]] (биіктігі 354 м-ге дейін) алып жатты. Бұлардың оңтүстігінде жазық жазиралы және аумақты [[Каспий маңы ойпаты]], оның абсолюттік биіктігі (Каспий деңгейінен 28 м) мұхит деңгейінен 50 м-ге дейін ауытқып тұрады. Республиканың оңтүстік-батысында [[Маңғыстау түбегі]] орналасқан; оның солтүстік бөлігі сортаңды ойпат, орта тұсында [[Қаратау жотасы (Маңғыстау)|Қаратау жотасы]] (биіктігі 556 м-ге дейін), оңтүстігінде тұйық қазан шұңқырлар; олардың табаны Дүние жүзілік мұхит деңгейінен төмен жатады: [[Қаракие ойпаты|Қаракие]] -132 м (КСРО-дыға ең тереңі), [[Қарынжарық]] 70 м, [[Қауынды]] 54 м. Маңғыстаудың шығысында [[Үстірт (Маңғыстау)|Үстірт шөлді қыраты]] (биіктігі 340 м-ге дейін) орналасқан. Оның солтүстігіндегі аласа бөлігі сортаңды, құмайт болып келеді ([[Сам Құмы|Сам]], [[Асмантай-матай]], Қарадулай). Каспий маңы ойпатының солтүстік-шығысы [[Орал тауы]]ның оңтүстік сілемдері мен [[Мұғалжар тауы|Мұғалжар]] (биіктігі 657 м-ге дейін) тауларына барып тіреледі. Мұғалжардың солтүстік-шығысында [[Торғай Үстірті|Торғай қыраты]] (биіктігі 200-400 м) бар. Оңтүстікке қарай ол [[Қызылқұм (шөл)|Қызылқұм]] (биіктігі 53 м-ден 332 м-ге дейін) т. б. алып жатқан [[Тұран ойпаты]]на ұласады. [[Арал теңізі]]нен солтүстікке қарай [[Үлкен Борсық|Үлкен]] және [[Кіші Борсық]] құм массивтері және [[Арал қарақұмы|Арал маңы Қарақұмы]] жатыр.
 
Батыс Сібір жазығының оңтүстік шеті ғана республика шегіне кірді. Қазақ КСР-ның орталық бөлігін [[Сарыарқа (Солтүстік Қазақ жазығы)|Сарыарқа]] өңірі алып жатты: ол үгіліп біткен ескі таулардың жұрнағы саналады, онда [[Қызыларай]] (1565 м), [[Қарқаралы таулары|Қарқаралы]] (1366 м), [[Ұлытау таулары|Ұлытау]] (1133 м) т. б. тау массивтері бар. Сарыарқаның оңтүстік бөлігі біртіндеп барып сусыз шөлдердің бірі — [[Бетпақдала]] (биіктігі 250—550 м) ұласады. Оның оңтүстігінде [[Мойынқұм]] (биіктігі 66 м-ге дейін) жатыр. Бетпақдаланың шығысындағы зор көлемді аймақ - Жетісу өлкесі (биіктігі 800 м-ге дейін; [[Балқаш]] көліне оның оңтүстігінен келіп құятын 7 өзенмен байланыстырып Жетісу деп атап кеткен). Бұл өңірдің көпшілік бөлігін [[Сарыесікатырау]] құм массивімен қоса [[Балқаш ойысы|Балқаш қазаншұңқыры]] алып жатыр. Бұл қазан шұңқыр шығысында [[Сасықкөл]] - [[Алакөл ойысы|Алакөл қазаншұңқыры]]мен, оңтүстік-батысында [[Іле ойысы|Іле қазаншұңқыры]]мен жалғасады. Қазан шұңқырлар көлді келеді.
 
Республиканың шығысы мен оңтүстік-шығысында Алтай тауларының ([[Оңтүстік Алтай жотасы|Оңтүстік]] және [[Кенді Алтай]]) биіктігі 4506 м-ге дейін жететін оңтүстік сілемдері ([[Мұзтау шыңы|Мұзтау]]), [[Сауыр-Тарбағатай]]дың (2995 м), [[Жетісу Алатауы]]ның (4463 м) жоталары, Солтүстік жөне Батыс Тянь-Шаньның жоталары: [[Кетпен жотасы|Кетпен]] (3638 м), [[Шу-Іле таулары]] (1520 м), [[Іле Алатауы]] (4973 м), [[Күнгей Алатау]]дың бір бөлігі (4213 м), [[Қырғыз Алатауы|Қырғыз жотасы]] (3817 м), [[Талас Алатауы]] (4488 м), [[Өгем жотасы]] (4229 м) және [[Қаратау жотасы (Тянь-Шань)|Қаратау]] (2176 м) орналасты.
 
===== Геологиялық құрылымы және пайдалы қазбалары =====
[[Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы |Қазақ КСР]] — пайдалы қазбалар қоры мен түр-түрі жағынан КСРО-дағы ең бай аудандардың бірі. Кен орындарының көбі Кеңес өкіметі жылдарында ашылды. [[Хромит]] рудаларының, [[мыс]]тың, [[қорғасын]]ның, [[мырыш]]тың, [[күміс]]тің, [[вольфрам]]ның, [[фосфориттер]]дің, [[барит]]тің, [[молибден]]нің, [[кадмий]]дің, [[висмут]]тың, [[асбес]]тің, [[пирофиллит]]тің барланған қоры жөнінен Қазақ КСР КСРО-да алдыңғы орындардың бірінде саналады.
 
[[Шығыс Еуропа]] платформасына жататын Каспий маңы [[синеклиза]]сының көпшілік бөлігі Қазақ КСР-ға батыс жақ шетінен келіп кіретін. [[Фанерозой]]лық қалыңдығы 16-18 км-ге жететін бүл синеклиза кесіндісінің орта бөлігінде жоғарғы және ортаңғы [[палеозой]]лық тұзды қалың қабаты (4-6 км және одан артық) жатыр, онда тас және калий тұздары, сондай-[[борат|ақ борат]] кездескен. Тұз 350-ден астам [[Тұз күмбездері|тұзды күмбездердің]] [[ядро]]ларын құрады. Қазір пайдаланып жүрген мұнай және мұнай-газ кен орындары осы тұзды күмбездердің құрылымымен байланысты және олар пермтриас, бор және [[Палеоген кезеңі|палеоген]] шөгінділерінде түзілген. Төменгі бор шөгінділерінде [[Фосфориттер|фосфорит]] кендері болған. Үстірттің шегінде мезозой мен [[кайнозой]]дың қалың шөгінді қабаттары (кей жерінде [[газ]], [[мұнай]] бар) кездесті, бұл қабаттардың асты палеозойлық жыныстардан түзілген бүгілістер мен ойпаңдар, ал ойпаңдардың астында үлкен тереңдікте палеозойлық қозғалыстардың әсері тиген ежелгі фундамент жатқан.
 
Мұғалжар таулары [[Кембрий кезеңі|кембрий]]ге дейінгі және палеозойлық [[Метаморфизм|метаморфтанған]] құрылысы күрделі қатпарлы қабаттардан, [[магма]]лық және шөгінді қабаттардан түзілген, бұл қабаттарда [[гранитоидтар]]дың, түпкі — жыныстар мен [[гипербазит]]тердің интрузиялары болған. Мұнда [[Силур кезеңі|силурдың]] жасыл тасты қабатында мыс тотығы кен орындары ашылған. Мұғалжардың шығысы мен оңтүстігіне қарай палеозойлың фундамент Қазақ КСР-дың бүкіл ауиағын қамти жайылған. Торғай бүгілісінде ол бірнеше ондаған метрден 1000 м-ге. дейінгі тереңдікте жатқан. Магнетитті рудалар кені ([[Соколов темір кені|Соколов]], [[Сарыбай темір кені|Сарыбай]], [[Қашар темір кені|Қашар]] т. б.) осы Торғай бүгілісінде. Палеозойлин фундаментте көлбеулете жатқан бор, палеоген және неоген шөгінділерінде қоңыр теміртас ([[Қостанай облысы]]ндағы [[Әйет темір кені|Әйет]] және [[Лисаков темір кені|Лисаков]] кен орындары), [[қоңыр көмір]] (Обаған бассейні), [[боксит]] (Аманкелді тобындағы кен орындар) бар.
 
Шу қазан шұңқырының фундаменті 500-2000 м тереңдікте және оны ортаңғы және жоғарғы палеозойдың (Жезқазғанның ірі мыс кендері және қалың тұз қабаттары болған) шөгінді қабаттары, сондай-ақ мезо-кайнозойдың континенттік жыныстары жауып жатқан. Қызылқұмның солтүстік бөлігі мен Арал маңында фундаментті қалыңдығы 1000-4000 м палеозойлық және мезо-кайнозойлық қабаттар жапқан. Маңғыстау шегінде қабықтың (пермьтриас) қалыңдығы 10 км-ден асатын горизонттары батыс, солтүстік-батыс бағытында қысылған қатпарлар жүйесін құраған болатын. Осы қатпарлардағы мезозой жыныстарында мұнай мен табиғи газдың ірі кен орындары ([[Жетібай кен орны|Жетібай]], Өзен т. б.) бар. Мұндағы мезокайнозойлық шөгінділерде қоңыр көмір кездесетін.
 
Алтай, Тарбағатай тауларында, Жоңғар Алатауында, Тянь-Шаньның солтүстік жалдарында, Қаратауда, Сарыарқада палеозойлық қатпарлық жер бетіне қарай шыққан. Құрамы әр алуан жыныстар комплексінің қалыңдығы ондаған м-ге жетеді. Неғұрлым ескі жыныстар метаморфтанып, гнейстерге және тақта таоқа айналған. Ал жыныстардың беткі қабаты болмашы ғана өзгерген жыныстардан түзілген.
 
Палеозойға дейін және палеозойда пайда болған комплекстердің ішінен басты [[Тектоника|тектоникалық қозғалыстардың]] біліну уақыты жағынан алғанда [[Каледон қатпарлығы|каледон]] жөне [[Герциндік қатпарлық|герцин]] заманында қатпарлану процесі қамтыған комплекстер айрықша байқалды. Каледонидтер Сарыарқаның бүкіл солтүстік-батысы мен батысын, оған қоса Солтүстік Тянь-Шаньды қамтитын орасан зор ежелгі массивті құрады. Герцинидтер Мұғалжар тауларын, Торғай бүгілісі батыс бөлігінің фундаментін, Қызылқұмның оңтүстік бөлігін, [[Балқаш маңы жазығы|Балқаш маңын]], Жоңғар Алатауы, Тарбағатай, Алтай және Шыңғыс тауларын түзді. Бірқатар жерлерде (Мұғалжар, Балқаш маңы, Солтүстік Тянь-Шань, Кенді Алтай, [[Қалба жотасы|Қалба]]) соңғы палеозойлық жанартаулық қабаттар мен граниттер, кей жерінде гипербазиттер белдеуінің жанартаулық қабаттары мен граниттері де тараған. Палеозойлық жөне одан да ескі қабаттар оңтүстік-батыс бағытта иілген қатпарлы доға жасайды. Бұл қатпарлы доғалар Мұғалжарда және Сарыарқаның батысында бойлық бағытта, Тянь-Шань мен Жоңғар Алатауында, сондай-ақ Сарыарқаның шығысы мен Алтайда ендік және солтүстік-батыс бағытта созылып жатады. Қазақ КСР-ның көптеген таулы өңірлерінде ең жаңа тектоникалық қозғалыстар байқалады, жер сілкінулер де болып тұрды.
 
Қазақ КСР-ның қатпарлы палеозойлық фундаментінде [[руда]] және [[Бейметалл пайдалы қазбалар|бейруда]] пайдалы қазындыларының көптеген ірі кендері орналасқан. олардың ішінен Кенді Алтайдың, Сарыарқаның, Жоңғар Алатайының, Қаратаудың мыс жөне полиметалл кен орындары ерекше көзге түсті. Қалба мен Сарыарқаның сирек металдар өндірілетін кен орындары палеозойлық граиитоидтармен байланысқан. Алтын рудасы кен орындары Солтүстік Қазақ КСР-да (Көкшетау, [[Астана]]) және Шығыс Қазақ КСР-да ([[Батыс қалба алтынды белдеуі|Батыс Қалба]]) шоғырланған болатын.
 
Кенді Алтайдың, Шыңғыстың, [[Майқайың алтын кені|Майқайың]]ның [[алтын]], [[колчедан]], [[полиметалл]] кендерінде едәуір мөлшерде алтын болған. [[Атасу кенді ауданы|Атасу]] [[темір]]-[[марганец]] рудасы (Сарыарқа), Қарсаңбай ([[Ұлытау]]) темір рудасы хаузында темір-марганец және темір рудалары ашылған. Палеозойлық фундаменттің қазан шұңқырларында [[Қарағанды]] және [[Екібастұз]] [[тас көмір]], [[Майкүбі Қоңыр Көмір Алабы|Майкүбі]] қоңыр көмір алаптары орналасқан. Мұғалжар қатпарлы комплексінің [[жанартау]]лы жыныстары мен улирабазиттерінде хромит рудалар ([[Дөң кен-байыту комбинаты|Донской кен орны]]), [[никель]], кобальт, [[мыс]], алтын, [[асбест]] т. б. кендері орналасқан. Қаратаудың фосфорит және ванадий алаптарының қабатты кендері [[Кембрий кезеңі|кембрий]]дің көмірлі-кремнийлі тақта тастарында кездесті.
 
=== Фаунасы мен флорасы ===
==== Өсімдіктері ====
Өсімдік дүниесі алуан түрлі болған. Жазық өңірдегі өсімдіктер өз сипатына қарай 3 негізгі аймаққа бөлінген: 1) далалық аймақта (республиканың солтүстік бөлігі) әртүрлі шөптер және астық тұқымдас шөптер өскен (боз, бетеге, қоңырбас, сұлыбас, клинолимус, жусан, өзен бойында шалғын шөп). Бұл аймақтың қиыр солтүстігінде қайың өскен шоқ ормандар болған. Құмайт жерлерде, көбінесе Ертіс пен Тобыл өзендері бойында және Сарыарқада жекелеген қарағайлы орманда сақталған болатын. Қуаңды дала өңірде негізінен бетеге боз өсті. 2) Шөлейт аймақта жусан, астық тұқымдас өсімдіктер басым (ақ жусан, қара жусан, бетеге т. б.) . 3) Шөл (құм, саз, қиыршық тас) аймақ орасан зор көлемді жерді алып жатқан. Мұндағы құмды жерлерде жусан, өлең шөп, сібір пырейі, жүзген, қараған, ақ сексеуіл т. б. өсті. Қызылқұм мен Сарыесік атырау құмында қара сексеуіл массивтері болған. Сазды және қиыршық тасты шөлде қуаңшылыққа төзімді шала бұталар мен ұсақ бұталар, алуан түрлі сораң шөптер, жусан аралас шөптер (сарсазан, бұйырғын, баялыш, көкпек, ақ және қара жусан, астрагал, жантақ, теріскен, жыңғыл т. б.) өсті. Шөл аймақтардағы үлкен өзендердің аңғарларында тоғайлар (жиде, тораңғы — терек, тал, жыңғыл, шеңгел) кездескен, көл және өзен (Сырдария, Іле, Шу, Қаратал, Қара Ертіс өзендері, Алакөл, Балқаш көлдері) аңғарларында қамыс өсті. Шел далалар қысқы жайылымдық, ішінара жыл бойғы жайылымдық ретінде ауыл шаруашылығының қажетіне пайдаланылды. Тау етектеріндегі жазықтар мен тау етегінде эфемер және эфемероид өсімдіктер (өлең шөп, баданалы көде, ала көкнәр, қызғалдақ т. б.) өскен болатын. Тау жоталарының етегінде дала өсімдігі, одан жоғарыда әр түрлі бұта өсімдіктер (итмұрын, ырғай, зерек), ал Іле Алатауында бұған қоса жабайы алма, өрік, долана кездесті. Таулардың орта белдеуінде қылқан жапырақты орман болған. Алтайдағы мұндай ормандар Сібір ормандарына ұқсас, онда да балқарағай, шырша, қарағай, қара самырсын, самырсын өседі де, оған ұсақ бұта араласып жатты. Жоңғар Алатауында Тянь-Шань шыршасы кең тараған, кей жерінде ол сібірлік қара самырсынмен аралас тарап келген. Оңтүстікке жақындаған сайын Тянь-Шань шыршасы аралассыз қалың өсті. Орман белдеуінен биікте субальпілік және альпілік шалғын белдеуі жатқан, мұнда әр түрлі шөптің көп шығуы оны жазғы жайылым есебінде пайдалануға мүмкіндік береді. Тянь-Шаньның неғұрлым биіктеу жоталарында түркістан аршасы өсті. Қазақ КСР жерінде орман көп емес, не бары 10 млн. га шамасында, яғни республика жерінің 3%-нен аспаған. Орман негізінен таулы аймақтарда — Алтайда, Жоңғар Алатауында және Тянь-Шаньның шығыс бөлігінде. Орманның көбінесе өзен, көлдерді, топырақты сақтауда маңызы зор. Сексеуіл шөлдегі құмды бекітуге және отынға пайдаланылды.
==== Жануарлары ====
Қазақ КСР-ның қазіргі жануарлар дүниесінде сүт қоректілердің 155 түрі, құстың 480 түрі, бауырымен жорғалаушылардың 49 түрі, қос мекенділердің 11 түрі, балықтың 150-дей түрі және көптеген омыртқасыз жәндіктер болған. Сүт қоректілердің көбірек тарағаны далалық өңірде саршұнақ, аламан, шөлде құмтышқан, республиканың солтүстік бөлігіндегі көлдерде су егеуқұйрығы; ал сұртышқан, суыр, қоян т. б. барлық жерде кездесті. Тұяқты жануарлардың шөл және шөлейт өңірде бөкен, қарақұйрық, Алтай жөне Тянь-Шань тауларында марал, тоқал бұғы, тау ешкі, арқар, жазық жерлер мен тауда жабайы шошқа, елік мекендеген. Жыртқыш аңдардан қасқыр, түлкі, борсық, аққұлақ, ақ күзен барлық жерде кездесті. Алтай мен Тянь-Шань тауларындағы ормандарда қоңыр аю, барыс, сілеусін, құну, сарытышқан, тиын болған. Іле, Қаратал т. б. өзендердің төменгі ағысында жергілікті жағдайға бейімделген ондатра мекендеген.
Қазақ КСР жеріндегі құстардың түр-түрі де өте көп болған. Су құстарынан қоңыр қаз, қоңыр үйрек, сұр үйрек, севка. огарь т. б. кездескен. Теңіз көлінде фламинго болған. Қамысты суда оқпақ, ақ және көк құтан кездесті. Бірқазан, үйрек және тырна мекендеген. Далалы өңірде дуадақ, безгелдек, тарғақ, үлкен кроншнеп, боз торғай, бүркіт, құладын, бөктергі т. б. болған. Жазық жерлерде тасбақа, кесіртке, жылан көп болатын. Қазақ КСР-ның өзен, көлдері балыққа бай болған. Каспий теңізінде тюлень мекендейді, қортпа, бекіре, шоқыр; мекіре, ақбалық, майшабақ, килька, көксерке, тыран, қаракөз, кефаль бар болатын. Арал теңізінде бұлардан басқа сүген, ақмарқа, салака, сазан секілді балықтар да кездескен. Өзендер мен көлдерде шортан, алабұға, табан т. б.; таудағы өзендер мен көлдерде таймень, хариус, нельма болған.
==== Қорықтар ====
Қазақ КСР жерінде Алматы қорығы, Ақсу-Жабағылы қорығы, Барсакелмес қорығы ұйымдастырылған; Наурызым қорығында Қазақ КСР-ның ең оңтүстік бөлігіндегі дала аймағына орналасқан табиғи комплекс қорғалды және зерттелді; Қорғалжын қорығында адам аяқ баспаған табиғи дала ландшафтысы, Қорғалжын және Теңіз көлдері (фламинго ұя салады) қорғалды және зерттелді.
=== Табиғи аймақтары ===
Қазақ КСР жерінің жазық бөлігінде. солтүстігіндегі орманда дала аймағынан бастап оңтүстігіндегі шөл аймағына дейінгі табиғи аймақтар болған. Шығыс Еуропа жазығы Қазақ КСР жерінде Волга сырты қыратын, Каспий маңы ойпатының шығыс бөлігін, Орал алды үстіртін қамтиды. Орал—Оңтүстік Орал таулары, Мұғалжар таулары, Орал сырты үстірті. Батыс Сібір жазығы — оңтүстігіндегі орманды дала және дала бөліктері. Тұран ойпаты—Маңғыстаудың, Үстірттің, Торғай үстіртінің, Арал маңының шөл аймақтары, Қызылқұм, Бетпақдала, Мойынқұм, Балқаш — Арал қазан шұңқыры. Қазақ КСР -ның орталық бөлігі — Сарыарқа өңірі. Оңтүстік - шығысы мен шығысында — Батыс және Оңтүстік Алтай, Сауыр, Тарбағатай, Жоңғар Алатауы, Солтүстік және Батыс Тянь-Шань таулары мен олардың сілемдері және тау аралық қазан шұңқырлар; бұл аймақта солтүстігінде оңтүстік сібірлік белдеулерден бастап оңтүстігінде дала және шөл белдеулеріне дейін ландшафтылардың биіктік белдеулерінің әр түрлі типтері кездеседі.
 
===Климаты ===
Климаты мұхиттардан шалғай жатқандықтан, аумағының орасан үлкендігінен және орографиясының ерекшелігінен тым континенттік болып келеді және зоналарға ажыратылды. Оңтүстікке орналасуы мен бұлттың аздығынан күн радиациясы мол болған. Күн сәулесі түсетін уақыттың ұзақтығы солтүстігіндегі 2000 сағаттан оңтүстігінде 3000 сағатқа дейін жеткен. Жиынтық радиация солтүстігінен оңтүстігіне қарай 100 ккал/см²-ден 140 ккал/см-ге дейін артқан. Солтүстігінде қыс суық әрі ұзақ болады, орталық бөлігінде қоңыржай суық, оңтүстігінде негізінен қысы қысқа өрі қоңыржай, ал қиыр оңтүстігінде қыс жұмсақ келген. Қаңтардың орташа температурасы солтүстігінде — 18° С, ал жазық бөлігінің қиыр оңтүстігінде —3° С. Қыста солтүстік пен солтүстік-батыстан континенттік арктикалық суық ауа массаларының келуіне байланысты Қазақ КСР-дың солтүстік және орталық аудандарында 45° С-қа дейін жететін аяздар болған, оңтүстік бөлігінде кейде аяз — 35° С-қа дейін барған.
 
Жазық өңірлерде жаз ұзақ әрі құрғақ болатын. Жазғы маусым солтүстігінде жылы, орталық бөлігінде өте жылы, ал оңтүстігінде ыстық болған. Шілденің орташа температурасы солтүстігінде 19° С-тан оңтүстігінде 28—30° С-қа дейін артқан. Тауларда жаз қысқа, қоңыржай, қыс біршама жылырақ болған. Жауын-шашын аз. Жауын-шашынның жылдық орташа мөлшері орманды алқапта 300—400 мм, далалық аймақта 250 мм- ге дейін кеміген. Сарыарқада 300— 400 мм-ге дейін қайта артады, ал шөл және шөлейт аймақтарда 200—100 мм- ге дейін азайып кеткен. Әсіресе, Балқаш маңында, Арал маңы Қызылқұмның оңтүстік-батысында, Үстірттің оңтүстігінде жауын-шашын өте аз болған (жылына 100 мм-ге жетпейді). Тау бөктерлері мен тауларда жылына 400 м-ден 1600 мм-ге дейін жауын-шашын түсетін болған. Жауын-шашынның мол түсетін кезі солтүстік пен орталық бөлігінде жаз айлары, оңтүстігінде ерте көктем келген. Қазақ КСР-ның барлық аумағында дерлік күшті жел соғатын болған. Қыста солтүстігінде оңтүстік-батыс желдері, оңтүстігінде солтүстік-шығыс желдері, ал жазда барлық жерде солтүстік желдері басым келген. Өсімдіктің өсіп-өнетін мерзімінің ұзақтығы солтүстігінде 190—200 күн, оңтүстігінде 230—290 күн.
 
=== Мұздықтар ===
 
Мұздықтардың жалпы саны 2700-ден асады, олардың аум. 2000 км²-те жуық, мұз бен фирнның бүкіл массасы 60 млрд м³ шамалы болған. Барлық мұздықтардың шамамен 1/5 бөлігі аңғарлық мұздықтар, бірақ мұздықтардың жалпы аумағының 1-2-нен астамы солардың үлесіне келген. Мұздықтар негізінен Жоңғар Алатауында, Тянь-Шань жотасында, Алтайдағы Берел тауында кездескен.
 
=== Ішкі сулары ===
Рельефі мен климатының әр түрлі болуына байланысты жер бетінің ағын сулары да біркелкі бөлінбеген. Шөл далаларда өзен өте аз да, солтүстік бөлігі мен биік таулы өңірлерінде анағұрлым көп болған. Қазақ КСР жерінде 85 мыңға жуық өзен болған. Олардың 90%-і ұзындығы 10 км-ге жетпейтін кішігірім өзендер мен белгілі бір маусымда ғана ағын су жүретін сайжыралар, не бары 228 өзеннің ұзындығы 100 км-ден асқан. Шығысы мен оңтүстігіндегі неғұрлым ірі өзендер өтетін ылғалы мол аймақтарда өзен торы өте жиі 0,2-0,4 км/км², Қазақ КСР-ның солтүстік бөлігінде бұл көрсеткіш 0,03-0,05 км/км², шөлді аймақтарда одан да кем болған.
 
Өзендердің кемшілігі Каспий және Арал теңіздерінің, Балқаш, Теңіз, Шалқар, Ңарасор көлдерінің ішкі тұйық алаптарына жатқан, тек Ертіс, Есіл және Тобыл өзендері ғана Обь өзені алабына қосылған. Каспий теңізі алабының ірі өзендері — Жайық пен Жем, Арал теңізі алабының ірі өзені — Сырдария. Балқаш көліне оңтүстігінен Іле, Қаратал, Ақсу, Лепсі өзендері, солтүстігінен Аякөз, Бақанас, Тоқырау өзендері құяды. Теңіз көліне Қазақ КСР-дағы едәуір үлкен өзендердің бірі — Нура өзені және кішігірім сайжыралармен уақытша агатын сулар құйған. Шағын өзендердің — ЬІрғыз, Торғай, Сарысу, Шу т. б. алаптары тұйық ағын су аймағын құраған. Жазықтағы қар суымен қоректенетін өзендер көп, олар көктемде тасған, көбі жазғы маусымда құрғап қалады, ішінара жеке көлшіктерге бөлінген. Қазақ КСР-ның оңтүстігі мен шығысында ағысын таудан алатын өзендер көп. Бұл өзендер көктемде және жазда тасыды. Таудан ағатын өзендердің суы мол болады және халық шаруасы үшін олардың маңызы өте зор болатын. Бұл өзендерден жылына 160 млрд. Км/сағаттан астам электр энергиясын өндіруге болды. Қазақ КСР өзендеріндегі ағын судың жылдық жалпы мөлшері 112 км³. Оңтүстіктегі өзендердің суы жер суаруға пайдаланылған, олардың көбінен магистральдық каналдар тартылған. Орталық Қазақ КСР-ның өнеркәсібін сумен қамтамасыз ету үшін Ертіс — Қарағанды каналы (Ертістен басталады), ағын суды реттеп отыру және жер суару мен суландыру мақсатына пайдалану үшін Сырдарияда Қызылорда платинасы, Шардара бөгені, Қазалы су торабы, Ертісте Бұқтырма бөгені, Іледе Қапшағай бөгені, Есілде Сергеев бөгені т. б. салынды, Ертісте, Іледе, Жайықта, Сырдарияда кеме жүзетін болған.
 
Қазақ КСР -да 48 мыңнан астам көл бар, олардың жалпы аумағы 45 мың км²; бұл көлдердің 94 % -і — аумағы км²-ге дейін болатын жайылма және атыраулық көлдер. Аумағы 100 км²-ден асатын көлдер — 21 (олар: Балқаш, Зайсан, Алакөл, Теңіз, Селетітеңіз, Сасықкөл, Құсмұрын, Марқакөл, Үлкен Қараой т. б. ; Зайсан қазір Бұқтырма бөгенімен қосылып кеткен). Каспий теңізінің солтүстік және солтүстік-шығыс бөлігі, Арал теңізінің солтүстік бөлігі Қазақ КСР жеріне кірген. Республикада 4 мыңнан артық тоған мен бөген болған. Көлдердің көбі тұйық, олардың деңгейі әр маусымның, әр жылдың өзгешелігіне қарай ауытқып, аумағы да өзгерін отырды. Қуаңшылық жылдары олардың көбі кеуіп қалады немесе сорға айналды. Қазақ КСР-ның солтүстік бөлігінде тұйық ойпаңдар көп болғандықтан, көл де көп болған. Дала зонасындағы, таулы өңірдегі және ірі өзендердің аңғарларындағы көлдер көбінесе тұщы келген, шөлейт және шөл аймақтардағы, тау аралық қазан шұңқырлардағы көлдердің суы ащы болды. Көптеген көлдерден әр түрлі тұз өндірілетін болған. 30-дан астам көлдің шипалы сазы және тұзды суы (рапа) бар болатын. Қазақ КСР-ның көптеген аймақтарында тұщы және болмашы ғана сортаңданған жер асты суларының аса мол қоры болған, республика ғалымдарының есебіне қарағанда мұндай сулардың жалпы қоры 7000 км³. Республика жерінде көптеген минерал сулы бұлақтар кездестін.
 
 
[[Санат:Қазақстан]]
[[Санат:КСРО]]