Махамбет Өтемісұлы: Нұсқалар арасындағы айырмашылық
Content deleted Content added
ш clean up, replaced: Тайманұлы, Исатай → Исатай Тайманұлы using AWB |
|||
33-жол:
Көтеріліс жеңіліспен аяқтапғаннан кейін [[Жем]], [[Жайық]], [[Маңғыстау]], [[Хиуа]] елдерін сағалайды, жасақ жинап, көтерілісті жаңадан жандандыруғә күш салады. Бұл ниеті нәтижесіз болды, [[Бөкей ордасы]]нда қолға түсіп, [[Орынбор]] түрмесіне қамалады. Тұтқыннан босағаннан кейінгі өмірін Кіші жүздің батыс бөлігіндегі ел ішінде өткізеді. Бірақ, Жәңгір хан өлген соң аға сұлтан болған Баймағамбет Айшуақұлының жалдамалыларының қолынан қаза тапты.<ref>Батыс Қазақстан облысы. Энциклопедия. — Алматы: «Арыс» баспасы, 2002 жыл. ISBN 9965-607-02-8</ref>
Махамбет — халықты патшалық, хандық өкіметке қарсы қарулы кетеріліске шақырған алғашқы қазақ ақыны. Оның бейнелі де жалынды негізінен Шалкиіз, Сыпыра, Доспамбет, Қазтуған сияқты батыр жыраулардың үлгісінде шығарылған көтеріліс туралы толғаулар. «Жәңгірге», «Баймағамбет сұлтанға» деген өлеңдерінде үстем тап өкілдерін бет-пердесін жырта шенесе, «Мұнар күн» өлеңінде ел басындағы ауыртпалықты күйзеле, ашына айтты. Исатай — ақынның кеп өлендерінің басты қаһарманы. «Тайманның ұлы Исатай», «Исатай деген ағам бар», «Исатай сөзі», «Тарланым», т.б. өлеңдерінде Исатайдың адамгершілігі, азаматтығы, батырлығы, қайсарлығы сипатталады.<ref>Саяси түсіндірме сөздік. – Алматы, 2007. ISBN 9965-32-491-3</ref>
==Қысқаша өмірбаяны==
'''Махамбет Өтемісұлы''' (1803, қазіргі [[Батыс Қазақстан облысы]], [[Жәнібек ауданы]] - 20.10.1846, қазіргі [[Атырау облысы]], [[Индер ауданы]], [[Жарсуат ауылы]] Қараой жерінде
Әкесі Өтеміс елге ықпалды би болған.
*1824 - 28 ж. Орынбор қаласында [[Жәңгір хан]]ның ұлы Зұлқарнайынның қасында болды.
Line 47 ⟶ 46:
*1841 ж. 7 шілдеде сот «бүліншілікке» тағы араласса, қатаң жазалансын деген үкіммен тұтқыннан босатып, шекарадан өтпеуді қатаң ескертті.
*1841 - 45 ж. аралығындағы Махамбет өмірі туралы деректер аз.
*1845 ж. ақпанда Махамбет баласы Нұрсұлтанды оқуға орналастырмақ ниетпен Орынборға келді. Шекарадан өтуіне байланысты генерал-губернатор істі қайта қозғады, [[Кіші жүз]]дің батыс бөлігінің әкімі Б.Айшуақов та Махамбетті қудалауын қоймады. Ол ақынның басына 1000 сом тігіп, оны ұстау үшін арнайы адамдар
==Махамбет шығармалары==
Line 53 ⟶ 52:
Ол [[Жыраулық Поэзия|жыраулық поэзияның]] көркемдік әлемін байытып, шығармаларында ұлт-азаттық идеяларын көтерді, елдікті сақтап қалуға тақырлы. ''«Мұнар күн»'' жырында ол ел басына түскен ауыртпалықты ашына айтты. ''«Ереуіл атқа ер салмай»'', ''«Ұлы арман»'', ''«Жайықтың бойы көк шалғын»'', ''«Атадан туған ардақты ер»'' жырларында ақын алдағы күндеріне үмітпен, зор сеніммен қарады.
«''Біртіндеп садақ асынбай»'', ''«Арғымақ, сені сақтадым», «Арғымақтың баласы», «Азамат ердің баласы», «Қара нар керек біздің бұл іске», «Еменнің түбі - сары бал», «Жалған дүние», «Еріскедей ер болса»'', т.б. шығармаларында ұлт-азаттық қозғалыс рухы, ел тағдыры мен арман-мүддесі терең әрі шынайы суреттелген. ''«Халық қозғалса, хан тұрмайды тағында»'' дейді ол отты жырларында. Ақын өлеңдерінің басты қаһарманы [[Исатай]] батыр. ''«Исатай деген ағам бар»'', ''«Исатай сөзі», «Арғымаққа оқ тиді», «Тарланым», «Соғыс»'', т.б. өлеңдерінде Исатай батырдың көркем тұлғасы, [[адамгершілік]], қайсарлық, тапқырлық қасиеттері жан-жақты сипатталды. Оның ''«Жәңгірге»'', ''«Баймағамбет сұлтанға»'' арнаған 106 өлеңдері [[патша]]ның жергілікті билеуші өкілдері - хан-сұлтандарға қарсы жазылған, олардың бет пердесін ашатын жырлар болды. Ақын өлеңдерін дәстүрлі үлгіге негіздей отырып, түр, мазмұн жағынан байыта, жетілдіре түсті. Махамбеттің [[лирика]]лық өлеңдері, көбіне, толғау, жыр, [[терме]] үлгісінде жазылды. Исатайға арнаған өлеңдерінде жоқтау сарыны басым. Махамбет шығармашылығы қазақ поэзиясы жанрларының қалыптасуына ([[сатира]], [[элегия]], [[монолог]], [[арнау]], т.б.), стилінің дараланып, поэтикалық тіл құралдарының артуына, [[философия]]лық тереңдіктің орнығуына үлес қосты. Халық нақылына құрылған философиялық толғаулары мен жігерге толы ерлік жырлары, жауынгер рухты биік өлеңдері ақын шығармашылығын жоғары деңгейге көтерді. Махамбет жырлары дәуір шындығын бейнелеп, көтеріліс айнасы болып қана қойған жоқ, асқақ рух пен болашаққа деген сенімнің ерекше үлгісін көрсетті (''«Мұңайма»'', ''«Желп-желп еткен ала ту», «Жайықтың бойы көк шалғын», «Ұл туса», «Толарсақтан саз кешіп»''). Ақын жырларында орыс, араб, парсы сөздері көп кездесіп, [[шағатай тілі]]нде жазылуымен ерекшеленеді. Махамбет жыраулық поэзия дәстүрін шебер дамыта отырып, қазақ өлеңінің табиғатын жаңартты. Махамбет шебер күйші де болған, оның 11 күйі
''«Шашақты найза, шалқар күй»'' деген атпен жарық көрді (1982). Ақын өлеңдерінің халық арасына тарауына Ш.Жарылғапұлы, Қуан ақын, кішкене Кобыланды, [[Қубала]], Лұқпан, Мұрат, Ығылмандар әсер еткен. Алғаш ''«Мұрат ақынның Тұмар қажы оғлына айтқаны»'' деген жинақта (Қазан, 1908) Махамбеттің 100 жолдан астам екі толғауы басылды. Ғ.Мүштақ құрастырған ''«Шайыр яки қазақ ақыңдарының басты шығармалары»'' жинағында (Орынбор, 1911) Махамбет толғауынан үзінділер берілді. 1939 ж. Қ.Жұмалиев Махамбет өлеңдерінің жинағын шығарды. Ақынның 200 жылдық мерейтойы аталып өтіп (2003), 4 томдық жинағы жарық көрді.<ref>Ислам. Энциклопедиялық анықтамалық. Алматы: “Аруна Ltd.” ЖШС, 2010, ISBN 9965-26-322-1</ref>
== Дереккөздер ==
Line 63 ⟶ 61:
* [http://www.makhambet.freenet.kz/main-k.html Махамбет Өтемісұлының 200 жылдық мерейтойы]
[[Санат:20 қазанда қайтыс болғандар]]
[[Санат:Қазақ батырлары]]
[[Санат:Қазақ ақындары]]
68-жол:
[[Санат:Қазақ күйшілері]]
[[Санат:Қазақ сазгерлері]]
[[Санат:Батыс Қазақстан облысында туғандар]]
[[Санат:Ұлт-азаттық қозғалыстардың көсемдері]]
| |||