Төңкеріс (қоғам): Нұсқалар арасындағы айырмашылық
Content deleted Content added
ш clean up, replaced: Пайдаланған әдебиеттер → Дереккөздер using AWB |
Өңдеу түйіні жоқ |
||
2-жол:
[[File:Prise de la Bastille.jpg|thumb|[[Француз революциясы|Ұлы француз Революциясы]]]]
'''Революция''' <ref>Қазақша энциклопедия 7 том.</ref>(лат. ''revolutіc'' — бетбұрыс, төңкеріс) — табиғат, қоғам өміріндегі, білім мен танымдағы сапалы өзгерістер. [[Білім]] мен [[таным]]дағы өзгерістер қатарына ғыл.-тех., мәдени, т.б. Революцияларды немесе бетбұрыстық мәні бар адамзат қол жеткізген табыстарды жатқызуға болады. Әлеум. Революция қоғамның жаңа сапаға ауысуына жол ашып, сапалы өзгерістерді бейнелейді. Әлеум. Революция қоғамның саяси, экон., рухани өміріне түбірлі өзгерістер енгізу үрдісін бастап береді. Революция өзінің даму мүмкіндіктерін сарқыған қоғамның [[прогресс]]ивті сатыға өтуін қамтамасыз етіп, оның әлеум.-экон. құрылымын түбегейлі өзгертуге қызмет етеді. [[Адамзат]] тарихын қоғамдық-экон. формациялардың бірін-бірі алмастыру тұрғысынан зерттеушілер осы алмасу үрдісін жүзеге асыру әлеум. Революцияның басты міндеті деп санайды. Осы қағиданы басшылыққа алған [[Маркс|К.Маркс]] және оның жолын қуушылар ([[Ленин|В.Ленин]], т.б.) өндіріс [[құрал-жабдық]]тарына жеке меншіктің пайда болуымен қатар қоғамның бір-біріне қарсы топтарға бөлінуінен бастап социализмге өткенге дейін бір қоғамдық экон. формациядан екіншісіне (''феодализмнен капитализмге, одан социализмге'') өту әлеум. Революция арқылы жүзеге асады деп санады. В.И. Ленин басқарған коммунистік партия айтылған қағиданы Ресей империясының қоғамдық-саяси өмірінің шындығына айналдыру үшін 1917 ж. Қазан төңкерісін ұйымдастырып, оны “Ұлы Октябрь социалистік революциясы” деп атады. Кез келген Революцияның экон. негізі қоғамдық өндіргіш күштердің өсу деңгейі мен оған сай келмейтін консервативтік өндірістік қатынастардың шиеленісуі болып табылады. Ал ол әлеум., таптық қайшылықтарды шырқау шегіне жеткізеді. Мұндай жағдайда әлеум. және рухани қиыншылықтарға душар болған жекелеген таптар мен әлеум. топтар Революцияның қозғаушы күштері ретінде батыл әрекеттерге барады. Революция жеңіске жету үшін алдымен оның объективті және субъективті алғышарттары қалыптасып, қоғамда Революциялық жағдай пайда болуы қажет. Бұған Революциялық жағдайды Революцияға айналдыру үшін [[саяси партия]]лар мен ұйымдардың белсенді іс-әрекеттері қосылуы керек. Егер осы факторлар қоғам мүшелерінің басым көпшілігінің басты мақсат-мүдделеріне сай келсе, Революция жеңіске жетеді. 17 ғ-дағы ағылшын бурж. Революциясының жеңісі нәтижесінде мемл. билік феод. [[монархия]]ның қолынан [[буржуазия]] мен жаңа [[дворян]]дар қолына көшті. 18 ғ-дың соңындағы [[Ұлы француз Революциясы]]ның нәтижесінде монархия құлатылып, респ. тәртіп орнап, бурж. [[реформа]]лар жүзеге асырылды. Тарихи қажеттіліктен туындаған Революция көп жағдайда ашық түрде өтетіндігіне қарамастан, ол әрбір елдің өзіне тән ерекшеліктеріне байланысты әр түрлі формада болады.
== Әлеуметтік төңкеріс себептері ==
'''Әлеуметтiк төңкерiстер себептерi '''- қоғамда төңкерісті өзгеріс әкелетін [[объект]]ивті және [[субъек]]тивті факторлар. Әлеуметтiк төңкерiстер себептерi әртүрлі. [[Маркс]]истік талдаулық дәстүрде төңкерістердің объективті негізі ретінде қоғамдағы өндіріс күштерінің дамуы мен қалыптасқан өндірістік қатынастардың арасындағы, сондай-ақ өндірістің жаңа тәсілі мен бұрынғы саяси қатынастар жүйесінің арасындағы қайшылықтарды атайды. Бүл қайшылықтар әлеуметтік ширығушылыққа әкелетін қоғамдық қатынастардың ушығуынан, кейбір жағдайларда үстем және бағынушы әлеуметтік топтардың арасындағы ашық қарсылықтардан көрінеді. Сонымен қатар басқарушы топтың өз саяси [[оппонент]]терінің талаптарына қүлақ аспауы, елемеуі; [[халық]]ты қанап отырған әділетсіздіктердің төңкеріс [[идеолог]]тары тарапынан үзілді-кесілді сынға ұшырауы; күш қолдануға дайын қарулы қоғамдық ерікті топтардың пайда болуы да аса маңызды [[фактор]] болып табылады.
Әлеуметтiк төңкерiстер себептерiне танымал [[орыс]]-[[америка]] әлеуметтанушысы П.[[Сорокин Питирим Александрович|Сорокин]] ерекше түсініктеме берді. Төңкерістерді зерттеуге ол "Төңкерістің әлеуметтік негіздері" атты еңбегін арнады. Осы еңбектегі ең маңызды қағида: "Кез келген төңкерістің алғышарты көпшілік тұрғындардың ауыздықталмас ырықсыз сезімге бой алдыруы және ол сезімді қанағаттандыратындай ешқандай мүмкіндіктердің болмауы". П.Сорокиннің пікірінше, мұндай күйге адамдардың тамаққа, баспанаға, киімге, өзін-өзі қорғауға, ұрпақ жалғастыруға, еркіндікке, шығармашылыққа деген қажеттіліктерінің өтелмеуі түсіреді. Ғалым Әлеуметтiк төңкерiстер себептерiнің тағы бір алғышарты ретінде өзінің үстем жағдайынан айырылып қалмау үшін әртүрлі жымысқы әрекеттерге барып, қара халықтан шыққан талантты өкілдерін қоғамды басқаруға жібермей, кедергі келтіретін басқарушы таптың азғындауын атайды. Ерте ме, кеш пе, әйтеуір, олардың "жаншылған" сезімі шектен шығып, төңкеріс жасап, бұл кедергілердің күл-талқанын шығарады.
==Француз тарихшысы ==
Қазіргі саясаттану ғылымында төңкерістерге әкелетін бірнеше себептер анықталды. Алайда, олардың ең маңыздысы, бастысы ретінде адамдардың теңдікке деген қүлшынысы аталады. Көптеген зерттеушілердің пікірінше, тұрақты саяси дамуы бар қоғамда игіліктер бөлінісінде алалауға, теңсіздікке жол беру орынсыз. Француз тарихшысы әрі саяси қайраткері А. де [[Токвиль Алексис|Ток- виль]]дің (1805-1859): "Халықтар тағдырын өзгерткен барлық дерлік төңкерістер не теңсіздікті жою үшін, не болмаса орнату мақсатында жасалды. Ӏрі толқулардың себептерін анықтағанда қосалқы факторларды ысырып тастасақ, қашан да теңсіздікті байқаймыз. Төңкерістердің басты себептері - байлардың барын тартып алмаққа ұмтылған кедейлік, не болмаса кедейлерді езіп-жаншып, қүлдыққа салуға бейімделген байлардың өздері болды. Сондықтан да егер сіздерге ешкімді тонауға азғырмайтын, желіктіретін сезім тудырмайтын қоғам құру бұйырса, онда сіз әлемдегі тыныштықты сақтауға зор үлес қосқан болып шығасыз", - деген ойымен қазіргі зерттеушілердің көпшілігі келіседі.
Саяси ғылымда қазіргі таңда төңкерістер қандай да бір елдің дамуындағы тарихи жағдайлардың ерекше сипат алуы барысында болады деген көзқарас кең етек жайған. Кейбір талдаушылардың пікірінше, төңкерістердің шығуына негізгі қажеттіліктердің өтелуін ұзақ күту, ақыр соңында үміті үзіліп, түңілу себеп болады. Өсіп келе жатқан қажеттіліктерді орындауға, үміттерді ақтауға қолайлы жағдайлар тугызатын қоғамда төңкерістердің болуы екіталай. Басқа [[автор]]лардың пікірінше, [[модернизация]] жолына түскен, бірақ ол жолды өтіп болмаған қоғамдарда төңкеріс болу қаупі жоғары.
Бүл тұжырымдардың кемшілігі бола тұра, олар 1789 жылғы Француз төңкерісінен 1917 жылғы [[Ресей]]дегі Қазан төңкерісіне дейін, қала берді қазіргі кездегі төңкерістердің әлеуметтік-саяси тетіктерін, төңкерістік [[процес]]терін түсіндіруге көп септігін тигізді. Төңкерістерді бірлі-жарымдардың саяси қаскүнемдігінің немесе бұқара халықтан оңаша қалған азшылықтың өз бетінше әрекет етуі деп түсіну қателік болар еді. [[Америка]]ндық [[публицист]] У.Филлипс (1811-1884): "Төңкерістерді жасамайды, төңкеріс өзі шабуылдайды", - дейді. Бүл ойды одан әрі әсерлі өрбіткен [[орыс]] [[философ]]ы Н.А.[[Бердяев Николай Александрович|Бердяев]]: "Төңкеріс құқын ешкімнен де сұрамайды, ол кенеттен болатын күтпеген сұрапыл құбылыс, [[геология]]лық апатқа ұқсайды", - деп тұжырымдайды. Сонымен, төңкеріс негізінде [[объект]]ивті және [[субъек]]тивті [[фактор]]лар жататын қоғам дамуының ерекше жағдайының нәтижесі.
<ref>Саяси түсіндірме сөздік. – Алматы, 2007. ISBN 9965-32-491-3</ref>
== Тағы қараңыз ==
* [[Компьютерлік төңкеріс]]
|