Қара тораңғы: Нұсқалар арасындағы айырмашылық
Content deleted Content added
Өңдеу түйіні жоқ |
Өңдеу түйіні жоқ |
||
30-жол:
Ел аузында «шөл даланың падишасы» атанған бұл өскiндi бүгiнде қазақ жерiнiң бiраз пұшпағы өзiнiң өрелi саясы санайды. Қазiр тораңғы (тораңғы деп те айтылады) тұқымдас ағаштың алуан түрi Қазақстанда Арал өңiрi мен Қызылорда облысынан басқа Балқаш пен Алакөл аумақтарында, Бетпақдала атырабында, Зайсан маңайында, Мойынқұм сауырында кездеседi.
Борис Кузьмич Скупченко бiраз жылдар бойы Қазақстан Ғылым академиясында қызмет iстеп, тораңғы ағашының өсiп-өнуiн түбегейлi зерттеген. Осы бағыттағы iзденiсiнiң қорытындысы ретiнде ол 1952 жылы «Тораңғы теректерiнiң тұқым арқылы көбеюi» деген тақырыптағы кандидаттық диссертациясын қорғаған.<br />Тораңғы- тал тұқымдасына жататын, тек Қазақстан шөлінде ғана кездесетін ағаш. Дінінің жуандығы- 130 см-дей. Жапырағының пішіні таспадай жіңішке немесе бүйректей домалақ болады. Қабығы сұрғылт түсті. Гүлшоғыры-сырға, жемісі- қорапша пішіндес. Тораңғы суды тамыры мен сабағына сақтайды. Сондықтан шөлге төзімді. Оны жиһаз бұйымдарын жасауға, құрылысқа пайдаланады. Егістікті қорғайтын орман өсіруде де маңызы зор. Тораңғы өз тіршілігін жойған кезде кесек- кесек болып қурап түседі.
Қазақ халқы тораңғы ағашын ежелден-ақ «шөл даланың падишасы» деп ерекше қастерлеп, оны отын ретінде отқа жағуға рұқсат етпейді, тіпті оны кесуге де болмайды деп есептейді. Өйткені тораңғы ағашының сұр-қоңырқай қабығына пышақ тисе, сыртына қызғылт түсті сөл бөлінеді. Сондықтан да тораңғының қанға ұқсас сөлін оның қанды көз жасы деп, оны кескен адамды тораңғының киесі ұрады деген сөздермен тыйым жасап, шөл даланың көркі болып саналатын тораңғыны көзінің қарашығындай қорғауды үнемі ұрпақтарына өсиет етіп қалдыруының танымдық та, тәрбиелік мәні зор.
Тораңғы ағашының қасиетін қолөнер шеберлері жақсы біледі. Тораңғының тек қурап қалған ағашынан қолөнер шеберлері әр түрлі бұйымдар жасайды. Мысалы, түркістандық шебер Гауһарбек Күнқожаев «Қасиетті көк түйе» атты композициялық керемет домбыра жасаған туындысының қондырғысын Сыр бойында өсетін қасиетті тораңғы ағашынан жасауында да үлкен мән бар. Кей жерлерде жеке-дара тораңғы ағашы өсетін алқаптар «әулиелі жерлер» деп аталады. Мысалы, «Бес тораңғыл әулие», «Үштораңғы», «Желтораңғы» және т.б. жер атаулары соның айғағы деп айтуға болады.
Халқымызда тораңғы ағашына қатысты көптеген сөз тіркестері кездеседі. Мысалы, «бүрі төгілген тораңғыдай», «тораңғыдай толықсып», «шөлге біткен қу тораңғыдай», «кәрі тораңғыдай» және т.б. Сонымен қатар көрнекті халық жазушысы Қабдеш Жұмаділовтың «Бір түп тораңғы» атты повесіндегі басты кейіпкерді тораңғы ағашына теңеуінде де үлкен мән бар. Халқымыз тораңғы ағашының көлеңкесінде ұйықтап демалуға болмайды деп есептейді.
Өлкемізде өсетін тораңғы ағаштары бұдан 2 миллион жылдан бері өсіп келе жатқан тарихи әрі табиғи ескерткіш деп атауға да болады. Оның тамыры тарамданып әрі торланып өсетіндіктен «тораңғы» деп аталған деген де пікірлер бар. Жетісу өңіріндегі «Ақтау» деп аталатын алқапта да тораңғы өсетіні баспа беттерінде жазылды.
Қазақ халқы тораңғы ағашы топтанып өсетін алқапты «Тораңғыл» деп атайды. Тораңғы ағашы туралы халық арасында аңыз-әңгімелер көптеп айтылады. Сондай аңыздың бірі тораңғы тоғайының түн қараңғысында сиқырлы ән салып тұруы періште қыздарының тораңғы тоғайының ішінде болады дегенді білдіреді.
Маман ғалымдардың пікірі бойынша, тораңғы (Майсупова, 2011) ағашы талдар (Salixacede) тұқымдасының теректер (Populus) туысына жатады. Тораңғы діңі жуан, жапырақ желектері мол жайқалып өсетін сәнді ағаш.
Қазақстан аумағында тораңғы ағашының 3 түрі өседі. Оның бірінші түрі – қара тораңғы (Populus diversiolia), ал екінші түрі – ақ тораңғы (Populus pruinosа) деп аталады. Бұлардан басқа Литвинов тораңғысы да өседі (Винтерголлер, 1976).
Қара тораңғы өлкемізде біршама кеңінен таралған. Ол Арал маңындағы шөлейтті, шөлді өңірлерден бастап, ендік бойынша Балқаш, Алакөл ойпаттарындағы ескі өзен аңғарлары мен жағалауларында, құмды төбелердің аралықтарындағы сортаңды, тақырлы жерлерде өседі. Қара тораңғының биіктігі –15-20 метр, діңінің диаметрі –1-1,5 метрге жетеді. Бұдан 61 жыл бұрын (1952 ж.) белгілі ботаник ғалым Б.К.Скупченко Балқаш көлі маңынан биіктігі – 30 метр, діңінің жуандығы – 1,5 метр тораңғы ағашын суретке түсіріп алған. Оның діңінің қабығы сарғыш сұр түсті болып келеді және оның қабықтары таспа тәрізді болып оңай сыдырылады. Жас бұтақтары мен өркендерінде орналасқан жапырақтарының пішіні әр түрлі болып келетіндіктен, қара тораңғыны кейде «түрлі жапырақты тораңғы» деп те атайды.<ref>"Сен білесің бе?" энциклопедиясы</ref>
| |||