Уикипедия

Қара тораңғы: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

Тарихын шолу
← Ескірек өңдемеЖаңарақ өңдеме →
Content deleted Content added
VisualWikitext
Өңдеу түйіні жоқ
1-жол:
'''Тораңғы''' ({{lang-la|Populus diversifolia}})  — [[терек]] туысына жататын ағаш. ▼
{{wikify}}
▲'''Тораңғы''' ({{lang-la|Populus diversifolia}}) — терек туысына жататын ағаш.
 
Дiңi түзу, жуандығы кейде 1 м-ге жетедi, қабығы сарғылтсұрсарғылт-сұр, таспа тәрiздi сыпырылады. өркендерi бастапқыда нәзiк түктi, кейiн түксiз, түсi қоңыр сарғылт. Сәуiрде гүлдейдi, мамырда жемiс бередi.
 
Тораңғы топтанған тоғай (тораңғыл деп аталады) түрiнде де, жеке дарақ ретiнде де шөлдi-шөлейт аймақтарда, құмды қолат баурайларда, тұзды-сортаң тақырларда, өзен аңғарлары мен жағаларында өседi.
 
Сырт келбет-пiшiнi мен жапырақтары [[көгiлдiр тереккетерек]] е ұқсастау келедi. Тораңғы сол саялы ағаштың жабайы түрi iспеттес. Тораңғы [[отын]] орнына пайдаланылып құрып бара жатқандықтан, соңғы кезде Қазақстанның Қызыл кiтабына енгiзiлген.
 
Тораңғы  — тұзды және құмды сусыз шөлдерде табиғи жағдайда өсе беруге қабiлеттi бiрден-бiр биiк дiңгектi, жапырағы мол ағаш. Ол ауаның жылылығына, желдiң күшi мен дымқылдың тапшылығына қарамайды.
 
Қоршаған ортасына тап осылай бейiмделiп үлгерген бұл ағаш шөлдi аймақтың күрт өзгерiстi континенттiк қатал жағдайына жақсы шыдайды. Ағаш жапырақтарының суды аз буландыруы, тамыр жүйесiнiң жақсы дамуы мен оның 10 метрден әрмен тереңдiктегi жер асты су көздерiнен нәр ала беретiнi оны осындай дәрежеге жеткiзген.
Line 26 ⟶ 25:
Оның қандай көлемдiсi болмасын, құмды және тұзды топырақтарда орман алқаптарын көбейтумен қатар, сол табандар көшкiнiн тоқтатуға үлкен септiгiн тигiзетiнiмен бағаланады. Ғалымдардың мәлiмдеуiнше, әр тораңғы орта есеппен жыл сайын 1 тоннадан аса шаңды ұстап қалып, 1,5 мың литр оттегiнi айналасына бөлетiн көрiнедi.
 
Тораңғы  — елдi мекендердi көгалдандыру мәселесiнде де таптырмайтын аса құнды ағаш. Ол бүгiндерi Қызылорда қаласындағы Оқушылар паркi мен барлық аудандар орталықтарының бiрқатар көшелерi бойларында көптен берi өсiп тұр.
 
Ел аузында «шөл даланың падишасы» атанған бұл өскiндi бүгiнде қазақ жерiнiң бiраз пұшпағы өзiнiң өрелi саясы санайды. Қазiр тораңғы (тораңғы деп те айтылады) тұқымдас ағаштың алуан түрi Қазақстанда Арал өңiрi мен Қызылорда облысынан басқа Балқаш пен Алакөл аумақтарында, Бетпақдала атырабында, Зайсан маңайында, Мойынқұм сауырында кездеседi.
 
[[Борис Кузьмич Скупченко]] бiраз жылдар бойы Қазақстан Ғылым академиясында қызмет iстеп, тораңғы ағашының өсiп-өнуiн түбегейлi зерттеген. Осы бағыттағы iзденiсiнiң қорытындысы ретiнде ол 1952 жылы «Тораңғы теректерiнiң тұқым арқылы көбеюi» деген тақырыптағы кандидаттық диссертациясын қорғаған.<br />

Тораңғы - тал тұқымдасына жататын, тек Қазақстан шөлінде ғана кездесетін ағаш. Дінінің жуандығы- 130 см-дей. Жапырағының пішіні таспадай жіңішке немесе бүйректей домалақ болады. Қабығы сұрғылт түсті. Гүлшоғыры-сырға, жемісі- қорапша пішіндес. Тораңғы суды тамыры мен сабағына сақтайды. Сондықтан шөлге төзімді. Оны жиһаз бұйымдарын жасауға, құрылысқа пайдаланады. Егістікті қорғайтын орман өсіруде де маңызы зор. Тораңғы өз тіршілігін жойған кезде кесек- кесек болып қурап түседі.Тораңғы еліміздің шөлді өңірінде ерте замандардан өсіп келе жатқан қасиетті де, киелі ағаштың бірі саналады. Ол көбіне құрғақ далалы аймақтардың тақырлы, тұзды, борпылдақ сортаңды, құмдауытты, шөлейтті, шөлді алқаптарындағы өзен аңғарларында, бұйратты құм жоталарының арасындағы ойпаңдау жерлерде өсетін бірден-бір биік діңгекті ағаш.
 
Қазақ халқы тораңғы ағашын ежелден-ақ «шөл даланың падишасы» деп ерекше қастерлеп, оны отын ретінде отқа жағуға рұқсат етпейді, тіпті оны кесуге де болмайды деп есептейді. Өйткені тораңғы ағашының сұр-қоңырқай қабығына пышақ тисе, сыртына қызғылт түсті сөл бөлінеді. Сондықтан да тораңғының қанға ұқсас сөлін оның қанды көз жасы деп, оны кескен адамды тораңғының киесі ұрады деген сөздермен тыйым жасап, шөл даланың көркі болып саналатын тораңғыны көзінің қарашығындай қорғауды үнемі ұрпақтарына өсиет етіп қалдыруының танымдық та, тәрбиелік мәні зор.
Line 39 ⟶ 40:
Қазақ халқы тораңғы ағашы топтанып өсетін алқапты «Тораңғыл» деп атайды. Тораңғы ағашы туралы халық арасында аңыз-әңгімелер көптеп айтылады. Сондай аңыздың бірі тораңғы тоғайының түн қараңғысында сиқырлы ән салып тұруы періште қыздарының тораңғы тоғайының ішінде болады дегенді білдіреді.
Маман ғалымдардың пікірі бойынша, тораңғы (Майсупова, 2011) ағашы талдар (Salixacede) тұқымдасының теректер (Populus) туысына жатады. Тораңғы діңі жуан, жапырақ желектері мол жайқалып өсетін сәнді ағаш.
Қазақстан аумағында тораңғы ағашының 3 түрі өседі. Оның бірінші түрі – қара тораңғы (Populus diversiolia), ал екінші түрі – ақ тораңғы (Populus pruinosа) деп аталады. Бұ­ларданБұлардан басқа Литвинов тораңғысы да өседі (Винтерголлер, 1976).
Қара тораңғы өлкемізде біршама кеңінен таралған. Ол Арал маңындағы шөлейтті, шөлді өңірлерден бастап, ендік бойынша Балқаш, Алакөл ойпаттарындағы ескі өзен аңғарлары мен жағалауларында, құмды төбелердің аралықтарындағы сортаңды, тақырлы жерлерде өседі. Қара тораңғының биіктігі –15-20 метр, діңінің диаметрі –1-1,5 метрге жетеді. Бұдан 61 жыл бұрын (1952 ж.) белгілі ботаник ғалым Б.К.Скупченко Балқаш көлі маңынан биіктігі – 30 метр, діңінің жуандығы – 1,5 метр тораңғы ағашын суретке түсіріп алған. Оның діңінің қабығы сарғыш сұр түсті болып келеді және оның қабықтары таспа тәрізді болып оңай сыдырылады. Жас бұтақтары мен өркендерінде орналасқан жапырақтарының пішіні әр түрлі болып келетіндіктен, қара тораңғыны кейде «түрлі жапырақты тораңғы» деп те атайды.<ref>"Сен білесің бе?" энциклопедиясы</ref>
 
 
== Сыртқы сілтемелер ==
 
* [http://www.dmk.kz/?act=readarticle&id=735 Тораңғы]
 
== Дереккөздер ==
{{stub}}
{{дереккөздер}}
 
{{Суретсіз мақала}}
 
[[Санат:Биология]]
[[Санат:ҚазақстанТерек табиғатытұқымдасы]]
[[Санат:Ағаштар]]
«https://kk.wikipedia.org/wiki/Қара_тораңғы» бетінен алынған