Геология: Нұсқалар арасындағы айырмашылық
Content deleted Content added
ш r2.5.5) (Боттың үстегені: mk:Геологија |
Өңдеу түйіні жоқ |
||
1-жол:
'''Геология''' (грек. gе — жер, logos — ілім) — бүкіл Жердің қыртысын және оның төменгі қабаттарын, құрамын, құрылысын, қозғалысын, даму тарихын және ондағы кен байлықтарының пайда болу, орналасу заңдылықтарын зерттейтін жаратылыстану ғылымдарының жиынтығы. Г. ғылымы жаратылыстану ғылымдарының жеке тармағы ретінде 18 ғ-дың аяғы мен 19 ғ-дың басында бөлінді. 20 ғ-дың бас кезінде біртұтас ғылымдар кешені болып қалыптасты. Г. ғылымының басты салалары мен пәндері олардың зерттеу объектісіне орай алты топқа бөлінеді: 1) жер қыртысының, литосфераның заттық құрамын зерттейтін геол. пәндер — кристаллогр., минерал., петрогр., петрол., литол. және геохим. Кристаллогр. Г-ны, физиканы және геометрияны біріктіре отырып, әр түрлі минералдарға тән кристалдардың құрылысы мен пішін ерекшеліктерін зерттейді. Минерал. табиғи минералдардың құрамын, физикалық қасиеттерін, қалыптасу және өзгеру жағдайларын анықтайды. Петрогр. тау жыныстарының хим. және минералдық құрамын, олардың құрылыс ерекшеліктерін зерттейді. Петрол. магмалық және метаморфтық тау жыныстарын, олардың заттық құрамы, геол. ерекшеліктері және жаралу тегін зерттейтін ғылым. Литол. шөгінді жыныстардың құрамын, құрылымын, нақышын және жаралу тегін саралау негізінде олардың қалыптасу жағдайын анықтаумен айналысады. Геохим. жер қыртысында, мүмкіншілігіне орай бүкіл Жер планетасы қимасында хим. элементтердің таралу заңдылықтарын анықтайды. 2) Геол. процестерді зерттейтін геол. пәндер кешені (динамикалық геол.) геотектониканы (тектониканы), құрылымдық геологияны, вулканологияны, сейсмологияны және геоморфологияны біріктіреді. Геотектоника (тектоника) жер қыртысы қимасындағы қозғалыстарды, сол қозғалыстар нәтижесінде туындаған деформациялар мен құрылымдық өзгерістер сипатын талдау негізінде Жер планетасының құрылыс ерекшеліктерін және оның геол. уақыт барысында бағдарлы түрде дамуының басты заңдылықтарын зерттейді. Құрылымдық геол. жер қыртысындағы тау жынысы кешендерінің орналасуы, пішіндері мен заңдылықтарын анықтайды. Вулканология — жанартаулар жайлы ғылым, ол жанартаулардың морфологиясын, көрініс беру ерекшеліктерін, туындау себептерін, орналасу заңдылықтарын және олардың әрекеті нәтижесінде түзілген өнімдерді зерттейді. Сейсмол. жер сілкіністерді, олардың туындау себептерін және көрініс беруін қамтамасыз ететін геол. процестерді зерттейді. Сейсмол. әдетте геофиз. ғылымдар кешенінің жеке тармағы ретінде қарастырылады. Геоморфол. жер бетінің морфол. ерекшеліктері, жер бедердің қалыптасу және даму заңдылықтарын қадағалайтын геол.-геогр. ғылым саласы. 3) Геол. процестердің тарихи сабақтастығын зерттейтін ғылымдар кешені — стратиграфия, фациялар, геол. формациялар туралы ілімдер, палеогеогр. Стратиграфия шөгінді және жанартаутекті жыныстардың қат-қабатталу сабақтастығын зерттей отырып, палеонтол. мәліметтер көмегімен олардың геол. көнелігін анықтайды. Фациялар туралы ілім жер қыртысына тән шөгінділердің кеңістіктегі және уақыт барысындағы өзгерістерін, сол өзгерістерді тудыратын жағдайларды зерттейді. Геол. формациялар туралы ілім — зерттелмек геол. құрылымның (аймақтың) тектоникалық дамуының басты сатылары мен кезеңдерін анықтай отырып, өткен геол. дәуірлерде қалыптасқан формациялар жиынтығы даралануының палеотектоник. және палеоклиматтық жағдайларын қалпына келтіретін тарихи геол. тарауы. Палеогеогр. — өткен геол. кезеңдер мен дәуірлердің ландшафт ерекшеліктері жайлы ғылым. 4) Тау жыныстарына кіріккен тіршілік қалдықтары мен іздерін зерттеу нәтижесінде сол тіршілік түрлерінің пайда болуын және даму барысын зерттейтін ғылым саласы — палеонтол. Ол көне фауна мен флора қалдықтарын зерттеу және оларды салыстыра саралау негізінде сол қалдықтарды кіріктірген тау жыныстарының геол. көнелігін анықтайды. 5) Іс-тәжірибе шараларын қамтамасыз ету мәселелерімен айналысатын Г. саласы — кен байлықтар жайлы ілім, гидрогеол., инженерлік геол., аймақтық геол. Кен байлықтар жайлы ілім кез келген қоғамның шаруашылық шараларын дамытуға қажетті табиғи минералдық түзілімдерді зерттейді. Бұл ғылым саласы бірнеше ғылыми пәндерге жіктеледі, олар — кентастар туралы ілім, бейметалл кен байлықтары жайлы ілім, көмір геологиясы, мұнай-газ геологиясы, металлогения, радиоактивті элементтер геологиясы т.б. Гидрогеология жерасты суларын — олардың тегін, астасу жағдайларын, қозғалыс заңдылықтарын, режимін, қасиеттерін, шаруашылықтағы маңызын және қоршаған ортамен өзара байланысын зерттейді. Инженерлік геол. адамдардың инженерлік әрекетін қамтамасыз ету мақсатында жер қыртысының беткі қабаттарының геол. жағдайын және динамикасын зерттейтін сала. Аймақтық геол. нақтылы геол. құрылымның немесе аймақтың геол. құрылыс ерекшеліктерін сол құрылымды (аймақты) геол. картаға түсіру негізінде ашып көрсететін сала. 6) Кен байлықтарын зерттеудің және игерудің әдістемелік шараларын және геол.-экон. әрекеттерді зерттейтін салалар: іздеу-барлау істері — кен белгілері мен кендердің геол. жағдайын, сол кендерді іздеу, барлау, бағалау және игеру шараларының ең тиімді тәсілдерін анықтау мәселелерімен айналысады. Кеніштік геол. — кеніштердегі, шахталық геол. — шахталардағы игеру жұмыстарын геол. тұрғыдан қамтамасыз ету және сол кеннің болашақ мүмкіндіктерін анықтау шараларымен шұғылданады. Г. ғылымдарының кешені көптеген өзге ғылымдармен тығыз байланысты. Ол әсіресе физика және химия ғылымдарының заңдылықтарымен және осы ғылымдардың әдіс-тәсілдерін жиі пайдаланады. Мұндай байланыстардың жарқын дәлелі геофизика және геохимия ғылымдарының бөлініп шығуы. Г., сол сияқты, астрономиямен (ғарыш денелерінің ара-қатынасын зерттеу бағытында), физ. географиямен (жербедер, климат, топырақ мәселелерін зерттеуге байланысты), геодезиямен (Жердің мөлш. мен пішін ерекшеліктерін саралау барысында), биологиямен (тіршіліктің пайда болуы және дамуы мәселелерін зерттеуде), тау-кен ісімен (кендерді игеру барысында), металлургиямен (минералды шикізаттарды үнемді және кешенді игеруде) тығыз байланысты. Г. ғылымының іргесін қалап, дамуына ерекше еңбек сіңіргендер А.П. Карпинский, В.А. Обручев, И.В. Мушкетов, В.И. Вернадский, И.М. Губкин, Н.С. Шатский, А.Е. Ферсман, С.С. Смирнов, А.Л. Яншин, т.б. Қазақстан Г-ның әр түрлі саласын дамытуда Қ.И. Сәтбаев, Н.Г. Кассин, Д.Н. Казанли, И.И. Бок, Р.А. Борукаев, М.П. Русаков, Е.Д. Шлыгин, Ж. Айталиев, А.М. Машанов, Н.Л. Бубличенко, В.Д. Беспалов т.б. көп еңбек сіңірді. Респ-да геол. жұмыстар мен зерттеулерді ҚР экология және табиғи ресурстар министрлігі, оның территориялық-өндірістік мекемелері, ғыл.-зерт. ин-ттары мен лабораториялары, ҚР ҒА Қ.И. Сәтбаев атынд. Геология ғылымдар институты жүргізеді.
==
“Қазақ Энциклопедиясы”, 2-том
{{stub}}
{{wikify}}
[[Санат:Геология]]
| |||