Әбу Райхан әл-Бируни: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

'''Әбу Райхан Мұхаммед ибн Ахмед әл-Бируни''', Әбу Райхан Мұхаммед ибн Ахмед әл-Бируни –[4. ортаазиялық10. энциклопедист-ғалым973, Іият қ. Әбумаңы Райхан(Іарақалпақ АКСР әл-Бируни 973қ. ж— 11.12.1048, қазанкейбір айыныңдеректер төртінде Қиятбойынша, қаласының1050 маңындажылдан өміргекейін, келгенҒазни қ. Ауғанстан] —ортаазиялық энциклопедист-ғалым. Негізгі еңбектері тарих, математика, астрономия, география, топография, физика, медицина, геология, минералогия, т.б. ғылым салаларын қамтиды. Ол өз заманына лайық білім алып, Әбу Абдаллаһ Мұхаммед әл-Хорезми, Әбу Наср әл-Фараби, Ғаббас әл-Жауһари т.б. дәстүрлерін жалғастырды. Орта Азия мен Иран қалаларында болып, атақты астроном, математик Әбу Наср Мансур ибн Ирактан дәріс алды. ӘбуӘ. РайханР. әл-БируниБ. –— парсы, араб, грек, үнді (санскрит) тілдерін меңгерген оқымысты. 995 –— 1010 жылдарыж-дары Иранда тұрды. Ол 1000 жылы орта ғасыр ғылымының энциклопедиясы аталған, өзінің әйгілі «әл“Әл-Асарасар әл ул-БақйияБақия әнан әл-Құрұнқұрун әл-Халийа»һалия” («Бұрынғы“Бұрынғы ұрпақтар ескерткіші»ескерткіші”) деген еңбегін жазды. 1010 ж. Хорезм әкімі Мамун ибн Мұхаммед ұйымдастырған Үргеніштегі (қазіргі “көне Үргеніш”) ғылыми орталықта ӘбуӘ. РайханР. әл-БирунидіңБ-дің басшылығымен Әбу Әли ибн Сина (Авиценна), Әбу Саһл Массих, Әбу-л-Хасан ибн Хаммар, ибн Мискуайх, т.б. көрнекті ғалымдар ғылымиғыл.-зерттеузерт. жұмыстарын жүргізді. ӘбуӘ. РайханР. әл-БирунидіңБ-дің “Асыл тастар” (1048) еңбегі екі бөлімнен құралған. 1-бөлімде (36 тарау) лағыл, меруерт, ақық, маржан, қараба, алмас, шыны, “Жылан тасы” т.б. баяндаған. 2-бөлімі (12 тарау) алтын, күміс, сынап, мыс, темір, қорғасын, қалайы т.б. металдармен солардың қоспаларын сипаттауға арналған. Ал, “ағуд каноны (қағидасы)”, “Минералдардың меншікті салмағын анықтау ережесі” сияқты еңбектерінде бұрын ұшыраспаған, бірегей математикалық, астрономиялық әдіс-тәсілдер мен дәлелдемелер қазіргі деректерге өте жақын келеді. Ә. Р. әл-Б-дің ғылыми мұрасының бірсыпырасы бізге жетпеген, сақталып қалған шығармаларының көпшілігі толық жиналып жарияланбаған. Жалпы алғанда ол жүз елу150 еңбек жазған, олардың қырық бесі45-сі астрономия мен математикаға арналған. АстрономиялықАстрон. шығармаларында ӘбуӘ. РайханР. әл-БируниБ. дүниенің гелиоцентрлік жүйесін (Коперниктен 500 жыл бұрын), денелердің Жерге қарай тартылуын (Галилей мен Ньютоннан 600 жыл бұрын) болжаған. Арал теңізінің жағасында, Үндістанда, Ауғанстанда астрономиялықастрон. бақылау жұмыстарын жүргізіпжүргізген, жерЖер мөлшерін дәлт.б. анықтаған. Әбу Райхан Ә. Р. әл-БирунидіңБ-дің географиясында сол кездегі белгілі жерлердің бәрі айтылған, соныменірі қатарқалалардың координаттары көрсетілген, құрлықтардың өзара орналасуы, бір-бірінің жалғасу реті картаға түсіріліп көрсетілген. мұхитМұхит, теңіз, тау, өзен, шөл, мемлекеттер мен халықтардың аттары толық келтірілген. ӘбуӘ. РайханР. әл-БирунидіңБ-дің картасы Тынық мұхиттан, Атлант мұхитына, Үнді мұхитынан СолтүстікСолт. мұзды мұхитқа дейінгі жерлерді қамтыған. ӘбуОның Райхангеографиясы геология, минералогия, экономика ғылымдарымен және халықтар мәдениетімен тығыз байланысты баяндалған. Ә. Р. әл-БируниБ. биол. ғылымымен де шұғылданған. Әр түрлі өсімдіктерді, дәрілік шөптерді, сан алуан жануарлар тіршілігін зерттеген. ӘбуОл Райханөз еңбектерінде ғыл. терминдерді бес-алты тілде келтіріп, мағынасын түсіндіріп отырған. Ә. Р. әл-БируниБ. топографияға байланысты «Геодезия»“Геодезия” атты үлкен еңбек жазды. Онда Әмударияның бұрынғы кездегі ескі арналары жөніндегі зерттеулері аса қызғылықты баяндалған. ӘбуӘ. РайханР. әл-БирунидіңБ-дің тарихи-географиялықгеогр. еңбектерінде Орта Азия мен Шығыс Сібірдің тарихи этнографиясы, сондай-ақ Орта Азия көшпелі тайпаларының батысқа, Шығыс Еуропаға дейін қоныс аударулары, Қазақстан географиясы, оны мекендеген түркі тайпалары, олардың әдет-ғұрпы, салт-жоралғылары жөнінде құнды деректер беріледі. «Үндістан»“Үндістан”(1031), «Бұрынғы“Бұрынғы ұрпақтар ескерткіші»ескерткіші” (1048), «Масғуд“Масғуд каноны»,каноны” т.б. еңбектері ағылшын, неміс, орыс, парсы, т.б. тілдеріне аударылған. Ол 1048/50 ж. желтоқсан айының он біріне қараған күні Ғазни қаласында қайтыс болған.