Уикипедия

Атырау облысы: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

Тарихын шолу
← Ескірек өңдемеЖаңарақ өңдеме →
Content deleted Content added
VisualWikitext
Өңдеу түйіні жоқ
ш clean up, replaced: Агентство по Статистике РК → Қазақстан Республикасының Статистика агенттігі using AWB
56-жол:
Облыс аймағы Каспий ойпатының солтүстік-шығыс бөлігін, Жем қыраты мен Үстірттің батыс шетін, Каспий теңізінің солтүстік бөлігін алып жатыр. Жері солтүстігінен оңтүстікке қарай аласара түсетін [[Ойыл]], [[Сағыз]], [[Жем]] өзендері салаларымен тілімденген.
 
Бұл аймақты Жем қыраты мен Үстірттің батыс сілімдері [[Доңызтау]] (214 м), оның бөліктері [[Желтау (Атырау облысы)|Желтау]] (221м), Тамды (175) жоталары алып жатыр. [[Қайнар]] мен [[Жем ]] өзендері араларында Иманқара (199м) Қойқара қыраттары, Қарамұрат жоны, Алабие, Аққұдық, Қабылан жоталары орналасқан. Олар ақшыл ізбес тастан тұрады. [[Жайық]] өзенінің сол жақ жағалауында [[Индер тауы]] орналасқан. Таудың биіктігі 52 м., ұзындығы 25-30 км, ені 10 км-ге жуық.
[[File:Ryn Desert.jpg|right|thumb|200 px|Нарын құмы (сары түсті) Атырау облысындағы ең үлкен құм массиві]]
Каспий маңы ойпатының оңтүстік және оңтүстік батыс бөліктерінде құмды шағылдар көп тараған. Еділ өзенінің сол жағалауы мен Каспий теңізінің жағалықтарын [[Нарын құмы]] мен [[Мыңтөбе құмы]], [[Қосдәулет]], [[Ботай]] құмдары, Ойыл мен Сағыз аралығын Тайсойған, [[Бүйрек]] құмдары, облыстың шығысын Каспий маңы Қарақұмы алып жатыр. Бұл құмдардың ең үлкені –Нарын құмы.
 
Атырау аумағында кең тараған жер бедерінің бір түрі [[сор]]лар. Олардың тереңдіктері 5-10 м-ге жетеді
[[Ресей]] шекарасының батыс бөлігінен [[Еділ]] өзені ағып өтеді. [[Каспий теңізі]]не құйып жатқан Еділ мен Жайық өзендерінің ара қашықтығының барлық дерлік бөлігін Атырау облысы алып жатыр. Географиялық тұрғыдан облыстың солтүстік –батыс жағы [[Еуропа]]да, ал бүкіл шығыс жағы [[Азия]]да, негізінен шөлейттік аймақта жатыр.
 
Сонымен қатар Атырау аумағында [[тақыр]]лар кездеседі. Ең үлкен тақыр Намаз тақыры деп аталады. Ол облыстың солтүстік шығысында ораласқан.<ref>Е.Қаженбаев Атырау облысының географиясы ISBN 9965-741-14-х</ref>
 
== Геологиялық құрылымы ==
Гееологиялык тұрғыдан алғанда Атырау облысы көне [[Шығыс Еуропа платформасы]]на ендеп кірген Каспий маңы ойпатының оңтүстік жағалауын алып жатыр.
 
Атырау облысының шегінде ендік бағыты бойынша 500 км-ге созылған, ені 90—140 км Солтүстік Каспий — Биікжал аймағы бар.
76-жол:
көлемі мен аумағы жөнінен әр түрлі, көтерілетін жерлердің жолағын кұрайтын белгілер ерекшеленеді. Ерекшеленген төбешіктердің ұзындығы 6—20 км-ге дейін, ені 100-300 м-ден 2—13 км-ге дейін кұбылып отырады.
 
Юралық-бор шөгінділер жағалаулық-теңіздік және теңіздік-терригенді, терригенді-карбонатты шөгінділер түрінде кездеседі. Бұл шөгінділердің қалыңдығы облыстың солтүстік бөлігінде 0,3—0,5 метрден Прорва аймағында 3 км-ге дейін өзгеріп отырады.
 
Тұтастай алғанда облыстың тектоникалық дамуында жауын суының жиналу жағдайындағы сияқты сабақтастық байқалады. Сабақтастық мезгілі жөнінен геологиялық кезендерге сәйкес келеді. Аймақтың жоғарғы пермьдік-триастық, [[юра кезеңі|юра-палеогендік]], [[неоген кезеңі|неоген-төрттік]] даму кезендері айқын көрінеді.
 
== Климаты ==
105-жол:
}}
 
Жауын-шашынның жылдық мөлшері 220—230 мм, қуаңшылық жылдары жауын-шашын мөлшері 80 мм-ден аспайды, ал ылғалдың жер, су бетінен ауаға булану мөлшері 1000 мм, кейде одан да астам болады. Жылдың жылы маусымдарында негізінен [[батыс]] бағытында (солтүстік-батыс, кейде оңтүстік-батысқа) соғатын желдің үлесі басым; желдің орташа жылдамдығы 5—6 м/сек, теңіз жағалауында 6-7 м/сек, ең күшті желдің қарқындылығы 15 м/сек-қа жетеді.
 
Қыс маусымы ауасының [[қаңтар]]дағы орташа температурасы —8°С, — 12°С, қиыр оңтүстігінде —5°С, —6°С. Қыста жел негізінен шығыс (оңтүстік-шығыс және солтүстік-шығыс) бағытында соғады, қарқындылығы 6—7 м/сек. Жылдык жауын-шашын мөлшерінің жартысынан астамы қыста түседі.
 
== Пайдалы қазбалары ==
Облыстың жер қойнауында қалың шөгінді қабаттармен байланысқан әр түрлі [[пайдалы қазбалар]]ға мол.
 
Олардың ішінде қоры аса бай әрі негізгісі [[мұнай]] болып табылады. [[File:Oil well.jpg|thumb|270px|]]
 
Мұнай-газдан басқа пайдалы қазындылар ішінен облыс экономикасы үшін маңыздылары ретінде [[борат]] және борат тұзды кендерді, [[ас тұзы]]н, калийлі, магнийлі жыныстарды атауға болады. Құрылыс индустриясы шикізаттарынан [[бор]], бор-мергельді жыныстар,[[ гипс]], [[ангидрит]], сазды, кұмды әктастар, сондай-ак битуминозды жыныстар (кирлер) мен тұщы және минералды су көздері бар.
 
Борат кені дүние жүзінің бір-ак жерінен, тек Атырау облысының қойнауынан ғана табылып отыр.
120-жол:
 
== Топырағы==
Жалпы Каспий маңы ойпатының, сондай-ақ Атырау облысының топырақ жамылғысының құрылымы өзінін түзілу факторлары мен құрамының сан алуандығына байланысты өте күрделі болып келеді.
 
Негізінен мұнда топырақ таралуының ендік белдеулілігі басым қалыптасқан, яғни топырақтың бір түрінің қабаты ендік бағытқа қарай созыла шашыла түзіледі де, теңізге жақындаған сайын келесі түрмен жиі және әлденеше рет ауысып отырады.
 
Шалғынды [[Аллювий топырақ|аллювийлі]] қуаң топырақ ([[Жайық]]тың екі жағындағы кең [[жайылма]]ларында ғана тараған, құнарлы қабаты 70 см-ге дейін, негізі — аллювий шөгінділері).
 
Бозғылт- құмды топырақ ([[Нарын]], Тайсойған және [[Ментеке]] өңірлері).
 
Батпақты-тұзды саз топырақ (ойпаттың теңіз жағалауына ұласатын бөлігі, гумус қатапшы, шикі шымтезек аралас келеді, аса кепкен жерлерінде [[бэр төбешіктері ]] қалыптасқан).
 
Автоморфты [[қоңыр топырақ|қоңыр]] не сұр қоңыр топырақ (Жайықтың екі жағында да, әсіресе сол жағында Тайсойғанға дейінгі өңірді, Ойылдың сағалық бөлігін қамтиды, біршама құнарлы келеді, гипс пен тұз кабаттарының үстінде түзілген, облыс жерінің 20%-ынан астамын алады)
139-жол:
'''Өзендері.''' Өзендердің жинайтын суларының тек 10-20 %-ы ғана өз облыс аумағынан, ал қалған суын басқа аймақтан әкеледі. Жайық өзені кеме арқылы әр түрлі жүк және жолаушы тасымалдауға пайдаланылады, балық ауланады. Ал қалған өзендері егістікке, шабындықты суландыруға және мал суару үшін ғана пайдаланылады. Ірі өзендері [[Жайық]], [[Жем]], [[Ойыл]], [[Қайнар]]. [[File:Ural river.jpg|thumb|upright|Жайық өзені облыстағы басты өзен]]
Сол сияқты Бақсай, Бүгілөзек, Бағырлысай, Ақсай өзендерінің жергілікті маңызы бар.
Облыс аумағында [[Еділ]] өзеніндегі салалардың тармақтары –[[Ахтуба]], Бозан, [[Қиғаш ]] т.б. өзендер бар.
 
'''Көлдері.''' Облыста екі мыңнан астам көлдер бар. Олардың жалпы көлемі 800 шаршы шақырым шамасында. Облыс көлдері тұйық, ағынсыз болып келеді.
Облыста Дүние жүзіндегі ірі көл –[[Каспий теңізі]] бар.
[[Индер]] көлінен құрамында бром калийі бар жоғары сапалы тұз өндіріледі. [[Жалтыр ]] көліне Бағырлысай, Бүгілөзек секілді шағын өзендер құяды.
Бұдан басқа екі мыңнан астам шағын көлдер бар. Олар: [[Қамыскөл]], Мешер, Дәулет, Толай-сор. Олардың 65-70%-і жаз кезінде құрғап қалатын уақытша көлдер.
 
198-жол:
2014 жылғы 1 қаңтарда қала тұрғындарының саны 276,8 мың (48,7%) адам, ауылдықтар 291,1 мың (51,3%) адам болды.
 
Атырау облысы халқының құрамы көп ұлтты. Қазір облыста 50 ден астам ұлттың өкілдері тұрады. Облыстың 2014 жыл басындағы деректер бойынша жекеленген этностар құрамы төмендегідей:<ref> Численность населения Республики Казахстан по отдельным этносам на начало 2014 года АгентствоҚазақстан поРеспубликасының СтатистикеСтатистика РКагенттігі. </ref>
{| class="wikitable"
|-
209-жол:
 
== Тарихы ==
Археологиялық деректер бойынша Атырау қаласына жақын жатқан ең ежелгі ескерткіш Жайық өзенінің сол жағасындағы Кандаур ауылының қарсы беткейі неолит (жаңа тас ғасыры) мекені.
 
Өзен аумағындағы халықтың сол кезден күні бүгінге дейінгі негізгі кәсібі - [[мал шаруашылығы]] болған. Сол кездегі малшылардың көне тұрақтары [[Құрманғазы ауданы]] на жақын орналасқан Қоңыр құдық, Көк Мұрын, [[Қадырғали ]] құмына және жаңа Үштағанға жақын [[Сазды]] қыстағынан табылды. Тұрақтардың аумағына қарағанда бұрынғы малшылар шағын жерасты үйшіктерде өмір сүрген.
 
1999 жылы Атырау облысы, [[Жылыой ауданы]], Аралтөбе қорғанына Ә.Марғұлан атындағы археологиялық экспедициясы қазба жұмыстарын жасап – Алтын киімді адам табылды.
Ғалымдардың тұжырымдауы бойынша бұл алтын киімді адамның өмір сүру кезеңі осыдан 2 мың жыл бұрынғы сарматтар дәуіріне жатады.
[[File: Saraishik.JPG|thumb|upright|Сарайшық ауылы (көне қала орны)]]
Қазақ даласындағы ең көне тарихи орындардың бірі-[[Сарайшық]] қаласы.<ref> Сарайшық қалашығы туралы
ақпарат</ref> Сарайшық – Атырау облысындағы [[Махамбет ауданы]]ның территориясында орналасқан ортағасырлық қала. Орда дәуірінде Сарайшық Ұлы Жібек жолының бойында орналасқан маңызды діни, саяси - экономикалық орталық. [[Алтын Орда]]ның, қазақ және ноғай хандарының алғашқы [[пантеон]]ы, [[Қасым хан]] тұсында [[Қазақ хандығы]]ның алғашқы астанасы болды.
 
ХV ғасырдан бастап Атырау өңірі Кіші жүздің тарихи орны болып қалыптасты.
Қазақ халқы XVIII ғасырдың басында Алтайдан Жайыққа дейінгі ұшан теңіз даланы қамтыған бір тұтас іргелі ел болды.
[[Бөкей хан]] 1801 жылы [[Еділ]] мен [[Жайық ]] арасындағы отыз жыл бойы иесіз қалған ен даланы мекендеуге патшадан рұқсат алып, оған мыңдаған елді көшіріп әкеліп қондырды. Сөйтіп, бұл өңір «[[Бөкей ордасы]]» деп аталды. Бөкей ордасында феодалдық қанау мен Ресейдің отаршылдық саясатына қарсы [[Исатай]] мен [[Махамбет]] бастаған ұлт - азаттық көтеріліс 1836-1838 жылдарды қамтыды.
 
1916 жылғы жарлыққа байланысты, ұлттық езгіге, феодалдық қанауға шыдамаған қазақ халқы қолдарына қару алып И.Таймановтың немересі Өтепқали Тайманов бастаған көтеріліс белең алды. Кейін бұл көтеріліс 1917 жылғы революцияға ұласты.
 
Ақ гвардияшылардың көтерілісінен кейін Атырау өлкесінде мұнай байлығы және [[балық шаруашылығы]] игеріле бастады. Ұлы Отан соғысына дейін және Ұлы Отан соғысынан кейінгі жылдары [[мұнай мен газ]]ды игеру мақсатында көптеген ірі кәсіпорындардың құрылысы басталды.
 
Егемендік алғаннан кейін облыстың экономикасы мен мәдениеті қарқынды дами бастады. Атырау өлкесі – Қазақстанның ірі индустриалдық орталығына айналды.
236-жол:
Сонымен қатар облыс аумағында дәрілік, техникалық өсімдіктер де кездеседі. Олардың жалпы саны 50 ден асады. Дәрілік шөптерден облыс аумағында кездесетіндері: [[адыраспан]], [[ешкі тал]], [[қырықбуын]], [[құмаршық]] т.б. Жалпы Атырау облысында өсімдіктердің 945 түрі бар. Бұлардан басқа [[жантақ]], [[көкпек]], [[ошаған]], [[сүттіген]], [[шырмауық]] т.б. табиғи өсімдіктер бар. Улы шөптерден, [[есекмия]], [[меңдуана]] кездеседі.
 
Қазақстанның «[[Қызыл кітап|Қызыл кітабына]]» енгізілген, яғни жойылып кету қаупі төнген өсімдік түрлерінен [[ақтұңғиық]], [[берік сүттіген]], [[бор рияны]], [[бор сиякөгі]], [[бор сылдыршөбі]], [[бүршікті альдрованда]], [[бүршікті феллориния]], кестелі шампиньон, [[комаров жоңышқасы]], күманды долана, қатпар гладолиус, [[мейер шытырмағы]], [[су шылымы]], [[тегеурінгүл]], т.б. кездеседі.<ref> Карта: Охраны природы Атырауской области </ref>
 
== Жануарлар дүниесі ==
250-жол:
 
== Өнеркәсібі ==
Жалпы республикалық өндіріс көлеміне шаққанда, облыстың үлес салмағы мұнайдан -58,8%, табиғи газдан -10,6%, балық аулау мен басқа да теңіз өнімдерін өндіруден -65,5%, электр қуатын өндіру бойынша -3,4%. Теңіз кен орны мен Каспий қайраңындағы мұнай қоры Қазақстан бойынша анықталған қорлар мен ресурстардың 80%-н құрайды.
 
2010 жылы өнеркәсiп өнiмiнің көлемi қолданыстағы бағамен 3 059,7 млрд.теңге құрады, өндiрiлген өнiмнiң нақты көлем индексi - 113,8 %.
295-жол:
[[сауда]] саласында: «Идеал», «Атаба», «Атырау Виват», «Гелиос» ЖШС-нің АФ-ы, «КМГ Жайық» ЖШС-нің АФ-ы, «Медицина» АҚ-ы;
 
[[]]байланыс саласында: «[[ҚазТрансКом]]», «[[Қазақтелеком акционерлік қоғамы]]», «Транстелеком», «[[Қазпошта]]», «Қазтелерадио» АҚ-ы;
 
транспорт саласы бойынша: «Авиакомпания ҚазЭйрУест», «Авиакомпания „Атырау Әуе Жолы“» АҚ-ры, «Бертлинг Казах Поджистикс», «Батыс Транспорт Сим» ЖШС-рі, «Атырау өзен порты» АҚ-ы жұмыс жасайды.
334-жол:
 
== Әдебиеті, мәдениеті мен өнері ==
'''Әдебиеті.''' [[Қазтуған Сүйінішұлы]] - [[Нарын құмы]]нда туған, 15 ғ-да өмір сүрген жырау. [[Шалкиіз Тіленшіұлы ]](1465—1560), Есет би, [[Махамбет]], [[Шернияз Жарылғасұлы]], [[Қашқынбай Қожамбетұлы]] (1830—1870), [[Нұрым Шыршығұлұлы]] (1831-1908), [[Мұрат Мөңкеұлы]], (1843—1906) т. б. —[[Еділ]] мен [[Жайық]], Ойыл мен Қиыл, [[Жем]] мен [[Сағыз]] атырабының ақындары.
 
Бұл ақындардын дәстүрлерін жалғастырған [[Бала Ораз Өтебайұлы]] (1837—1937), Хиса Көбжанұлы, Сәттіғұл Жанғабылұлы (1876— 1966), Сұраубай Үттібайұлы (1887-1970), [[Құмар Жүсіпов ]] (1905-1980) болды.
 
[[Әбу Сәрсенбаев]], [[Хамит Ерғалиев]], [[Ғабдол Сланов]], [[Зейнолла Қабдолов ]]-Атыраудың талантты түлектері
Олардың ізін ала халық ілтипатына ие болған [[Фариза Оңғарсынова]], [[Жұмекен Нәжімеденов]], Берқайыр Аманшин, Мағзом Сүндетов, [[Нәбиден Әбуталиев]], Марат Отаралиев, Мендекеш Сатыбалдиевтар болды.
Республика тарихына енген талантты қаламгерлермен қатар драматург-жазушы [[Берік Қорқытов]], ақындар Жәрдем Тоғашев, [[Аманқос Ершуов]], Қадыр Жүсіпов, Сансызбай Охасов, [[Өтепберген Әлімгереев]]ті атауға болады.<ref>Атырау: Энциклопедия. -Алматы: Атамұра, 2000 ISBN 5-7667-9129-1</ref>
 
'''Мәдениеті мен өнері.''' 1957 жылы республика өмірінде тұңғыш рет облыс театрларының байқауы өткізілді. Байқау қорытындысында Гурьев театры бірінші жүлделі орынға ие болды.
367-жол:
== Спорт ==
Атырау топырағынан алғашқылардың бірі болып халықаралық деңгейге көтерілген
жеңіл атлетші [[Тұяқов Әмен Елемесұлы|Әмин Тұяқов]] болды. 1963-1967 жылдар аралығында 200 метрге жүгіруден тең келер ешкім болмады. Ә.Тұяқов 100 метр, 200 метр қашықтыққа жүгіруден және 100х4, 200х4 эстафетаға жүгіруден 8 рет КСРО чемпионы атанып, 10 мәрте күміс, қола жүлдеге ие болды.
 
Ел біріншілігінде Атырау балуандары да ойдағыдай нәтижелерге жетті.
374-жол:
Атырау ескекшілері Д.Савин, А.Сафарян, С.Сергеев Қазақстанның бірнеше дүркін чемпиондары.
[[Арман Константинұлы Шылманов|Арман Чилманов]] 84 кг салмақты таэквондодан 2008 жылғы Олимпиялық ойындардың қола медалі иегері.
Атырау аруы [[Сәния Махамбетова]] самбо және дэюдо күрестері бойынша халықаралық және республикалық сайыстарда бірнеше рет жеңістерге жетті.
 
Облыста спорттың [[бокс]], [[Байдаркада және каноэде есу|қайық есу]] , [[футбол]], [[тоғызқұмалақ]], [[баскетбол]], [[шахмат]], [[волейбол]] сияқты түрлері кең тараған.
Атырау облысы бойынша футбол, волейбол, хоккей, баскетболдан еліміздің біріншілігінде Атырау спорт командалары жақсы нәтижелер көрсетіп келеді.
 
'''[[Атырау ФК| «Атырау» футбол командасы]]''' республика чемпионатының 2 дүркін қола жүлдегері (2001 және 2002 жылдар), 2009 жылы Қазақстан кубогының иегері.
 
''' [[Бейбарыс (хоккей клубы)|«Бейбарыс» хоккей клубы ]] ''' 2011 және 2012 жылдардағы Қазақстан чемпионы.
 
'''«Атырау» волейбол командасы ''' 2003 жылғы еліміздің чемпионы.
 
'''«Атырау Барыстары» '''баскетбол командасы Қазақстан біріншілігінің алтын (2011 ж.), күміс (2009 ж.) қола жүлдегері (2007,2010 ж.)<ref>http://www.bcbarsyatyrau.kz/ </ref>
 
Спорт нысандарынан Атырау қаласының орталық «Мұнайшы» стадионын атауға болады.
395-жол:
* [[Аркадий Юрьевич Волож]] -Яндекс компаниясының бас директоры
* [[Әбу Сәрсенбаев]] – қазақ ақыны, жазушысы.
* [[Болат Жамитұлы Өтемұратов |Болат Өтемұратов]] -Қазақстан Республикасы Президентінің Іс басқарушысы
* [[Ғабдол Сланов]] –жазушы
* [[Ғани Есенкелдіұлы Қасымов|Ғани Қасымов]]-Қазақстан патриоттары партиясының төрағасы
«https://kk.wikipedia.org/wiki/Атырау_облысы» бетінен алынған