Уикипедия

Герцшпрунг — Рассел диаграммасы: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

Тарихын шолу
Жаңарақ өңдеме →
Content deleted Content added
VisualWikitext
Мақала шеберханасы арқылы бастады
 
Өңдеу түйіні жоқ
1-жол:
'''Герцпрунг –РасселГерцпрунг–Рассел диаграммасы'''- — [[Жұлдыздардың Спектрлік жіктелімі|жұлдыздардың спектрлік кластары]] мен абсолют жұлдыздық шамасы арасындағы байланысты көрсететін диаграмма. Спектрлік кластар [[жұлдыздар|жұлдыздардың]] бетінің температурасына байланысты бөлінетін болғндықтан [[абсолют шама]] мен беткі теппмература байланысы арқылы сипатталатын диаграмма деуге де болады.
[[File:Герцшпрунг-Рассел диаграммасы.png|thumb|Герцшпунг-Рассел диаграммасы]]
=== Ашылу тарихы ===
Г-Р диаграммасыдиаграммасын бір уақытта екі бірдей ғалым, бір-біріне тәуелсіз екі ғалым ойлап тапқан. Генри Норрис Рассел, [[XX ғасыр|XX ғасырдың]] америкалық ғалымы, [[жұлдыздар|жұлдыздардың]] өмірлік циклін сипаттайтын диаграмманың негізгі идеясын [[1909 жыл|1909 жылы]] ойлап тапты. Ал дат ғалымы Эйнар Герцшпрунг диаграмманы Расселден бірнеше жыл бұрын ([[1905 жыл|1905]]-[[1907 жыл|1907 жылдары]]) ойлап тапты. Рассел диаграммасы деп аталып келген диаграмма [[1930 жыл|1930 жылдан]] кейін екі ғалымның атымен атала бастады.
=== Құрылымы ===
Диаграмма негізіненДиаграмманың вертикаль осьтерінде жұлдыздардың жарқырауы мен абсолют шамалары орналасатынорналасқан, ал горизонталь осьінде жұлдыздң беткі температурасы белгіленген графиктен тұрады. Горизонталь осьтің ерекшелігі температура мәндері оңнан солға қарай өседі, яғни жұлдыз қаншалықты солға ығысқан болса, соншалықты ол жарық деген сөз, бұл жәй ғана шартты қанағаттандыру үшін жасалған нәрсе.<br />
 
=== '''Бас тізбек.''' ===
Диаграммадағы жұлдыздардың орналасуына келер болсақ, сол жақ жоғарыдан бастап оң жақ төменге қарай жұлдыздардың «бас тізбегі» орналасқан. Осы тібектетізбекте барлық жұлдыздардың 90%- ы және біздің [[Күн|Күнмен]] қоса орналасқан. Бас тізбектің бас бөлігінде ең жарық, әрі жас жұлдыздар, ал төменгі бөлігіне жарқырауы төмен, кәрі жұлдыздар орналасқан. Осы аралықта өте ыстық көгілдір жұлдыздардан (спертрлік класы В) бастап, ақ (спертрлік класы А), ак сарғыш (спектрлыік класы F), сары (Күн; спектрлік класы G), қызғылт сары (спектрлік класы К) жұлдыздар, одан кейін қызыл ергежейлі жұлдыздар (спектрлік класы М) орналасқан. Олардың жарқырауы [[термоядролық реакция|термоядролық реакцияның]] негізінде жүзеге асады. Яғни [[сутек|сутектердің]] қосылып [[гелий]] түзілуінен жұлдыздар біртіндеп үлкейеді және жарық шығарады.<br />
'''Алыптар.'''▼
 
Бас тізбектен жоғары оң жаққа қарай қызыл алып жұлдыздар орналасқан. Олар өте үлкен және жарқырауы да үлкен мәнге ие, бірақ беткі температурасы төмен болып келеді. Одан да жоғары қарай асқын алып жұлдыздар орналасқан. Олар өте ұзақ жылдар бойы термоядролық реакциялар жүзінде жарқыраған жұлдыздар. Ал қазір олардың құрамындағы сутектердің көп бөлігі гелий түзген, солай кәрі жұлдыздар өте үлкен көлемге ие болған. Күн де 6,5 млрд. Жылдан кейін осындай күйге енеді және ол Шолпанның орбитасының аумағына дейін созылып жатады. Ондай алып жұлдыздардың ғарышқа шығаратын энергиясы бас тізбектегі жұлдыздар шығаратын энергиямен шамалас. Тек энергия бөлінетін беттің ауданы өте үлкен болғандықтан беттік температура төменірек болады.<br />▼
▲=== <br />'''Алыптар.''' ===
'''Ергежейлілер.'''▼
▲Бас тізбектен жоғары оң жаққа қарай ''қызыл алып'' жұлдыздар орналасқан. Олар өте үлкен және жарқырауы да үлкен мәнге ие, бірақ беткі температурасы төмен болып келеді. Одан да жоғары қарай ''асқын алып'' жұлдыздар орналасқан. Олар өте ұзақ жылдар бойы термоядролық реакциялар жүзінде жарқыраған жұлдыздар. Ал қазір олардың құрамындағы сутектердің көп бөлігі гелий түзген, солай кәрі жұлдыздар өте үлкен көлемге ие болған. Күн де 6,5 млрд. Жылдан кейін осындай күйге енеді және ол [[Шолпан (ғаламшар)|Шолпанның]] орбитасының аумағына дейін созылып жатады. Ондай алып жұлдыздардың [[ғарыш|ғарышқа]] шығаратын энергиясы бас тізбектегі жұлдыздар шығаратын энергиямен шамалас. Тек энергия бөлінетін беттің ауданы өте үлкен болғандықтан беттік температура төменірек болады.<br />
Бас тізбекте субергежейлі жұлдыздар орналасқан. Олардың көлемі кішкентай және құрамында металл аз. Ергежейлі жұлдыздардың бір бөлігі ақ ергежейлілер деген атаумен бас тізбектен төмен, диаграмманың сол жақ төменгі бөлігінде орналасқан. Олар өте ыстық және көлемі жағынан кішкентай әдетте Жерден үлкен емес. Өз көлеміне сай кеңістікке аз энегия таратады және жоғарғы дейгейде жарық бөледі.<br />▼
 
'''Жұлдыздар өмірін сипаттау.'''▼
▲=== <br />'''Ергежейлілер.''' ===
Г-Р диаграммасына қарай отырып біз жұлдыздардың өмірін сипаттай аламыз. Жұлдыз алдымен газды-шаңды бұлттардан пайда болып, термоядролық реакцияға қажетті қысым мен температураға жеткенге дейін тығыздалады және сәйкесінше орыны бас тізбектің бір бөлігінде болады. Сутектің барлығы дерлік гелий түзбей ол Күн секілді бас тізбекте болады, ал сутек қоры таусылған кезде ол қызыл алып немесе субалып жұлдыздардың көлеміне дейін үлкейіп диаграмманың оң жақ жоғары бөлігіне орналастырылады. Кейін суып кішірейіп ақ ергежейлінің көлеміне жеткенде диаграмманың оң жақ астыңы бөлігінен орын табады.▼
▲Бас тізбекте субергежейлі жұлдыздар орналасқан. Олардың көлемі кішкентай және құрамында металл аз. Ергежейлі жұлдыздардың бір бөлігі ''"ақ ергежейлілер"'' деген атаумен бас тізбектен төмен, диаграмманың сол жақ төменгі бөлігінде орналасқан. Олар өте ыстық және көлемі жағынан кішкентай әдетте [[Жер|Жерден]] үлкен емес. Өз көлеміне сай кеңістікке аз энегия таратады және жоғарғы дейгейде жарық бөледі.<br />
=== Дереккөздер ===▼
 
▲== <br />'''Жұлдыздар өмірін сипаттау.''' ==
▲Г-Р диаграммасына қарай отырып біз жұлдыздардың өмірін сипаттай аламыз. Жұлдыз алдымен газды-шаңды бұлттардан пайда болып, термоядролық реакцияға қажетті [[қысым]] мен [[температура|температураға]] жеткенге дейін тығыздалады және сәйкесінше орыны бас тізбектің бір бөлігінде болады. Сутектің барлығы дерлік гелий түзбей ол Күн секілді бас тізбекте болады, ал сутек қоры таусылған кезде ол ''қызыл алып'' немесе ''субалып'' жұлдыздардың көлеміне дейін үлкейіп диаграмманың оң жақ жоғары бөлігіне орналастырылады. Кейін суып кішірейіп ''ақ ергежейлінің'' көлеміне жеткенде диаграмманың оң жақ астыңы бөлігінен орын табады.
▲=== Дереккөздер ===
http://elementy.ru/trefil/21098<br />
http://znaniya-sila.narod.ru/stars/star_08.htm<br />
«https://kk.wikipedia.org/wiki/Герцшпрунг_—_Рассел_диаграммасы» бетінен алынған