|
'''Психология тарихы''' — [[психика]] туралы алғашқы [[ғылыми түсініктертүсінік]]тер [[Ежелгі дүниедедүние]]де ''[[(Үндістан, Египет, Қытай)]]'', [[философия]] қойнайуында[[қойнау]]ында [[пайда]] бола бастады. Бұл түсініктердің[[түсінік]]тердің дамуына[[даму]]ына [[қоғамдық практиканыңпрактика]]ның; [[ем]]деу мен [[тәрбие]] салаларының[[сала]]ларының сұраныстары[[сұраныс]]тары себепші[[себеп]]ші болды. [[Ежелгі заман]] дәрігерлері[[дәрігер]]лері психиканың ағзасы[[ағза]]сы [[ми]] екенін анықтап, темпераменттер[[темперамент]]тер туралы ілімді[[ілім]]ді дамытты. [[Антика дәуіріндегідәуірі]]ндегі психологияның[[психология]]ның ұшар шыңы[[шың]]ы [[Аристотель]]дің ілімі[[ілім]]і болған еді: ол [[тіршілік]] ете алатын материалдық[[материал]]дық дененің[[дене]]нің ұйымдастырылу[[ұйым]]дастырылу нысаны[[нысан]]ы деп ұғындырды. Ол [[объективтік және генетикалық әдістер]] негізінде[[негіз]]інде тұжырымдалған[[тұжырым]]далған [[психологиялық ұғымдардыңұғым]]дардың алғашқы жүйесін[[жүйе]]сін баяндады[[баян]]дады. [[Эллиндік кезеңдекезең]]де [[тіршілік]] принципі[[принцип]]і оның белгілі бір көріністеріне[[көрініс]]теріне айналды. [[Феодалдық дәуірдедәуір]]де психика туралы [[ілім-білімдердіңбілім]]дердің ілгерілеуі[[ілгерілеу]]і біраз бәсеңдеді. Тек [[орта ғасырдағасыр]]да [[араб тілдітіл]]ді елдердің[[ел]]дердің озық пікірдегі[[пікір]]дегі ойшылдары[[ойшыл]]дары мен дәрігерлері ''([[Ибн Сина, Ибн әл-Хайсам, Ибн Рашид]] және т.б.)'' өздерінің [[жан туралы идеяларыидея]]лары арқылы [[Батыс]] [[Еуропа]]дағы жаратылыстық[[жаратылыс]]тық — [[ғылым]]и [[психология]]ның өркендеуіне[[өркендеу]]іне [[жағдай]] жасады; осының нәтижесінде[[нәтиже]]сінде олар адамды [[жаратылыстың заңдарыназаңдары]]на бағынатын [[табиғи тіршілік иесі]] ретінде [[тәжірибе]]лік жолмен[[жол]]мен зерттеуге[[зерттеу]]ге [[мұрындық]] болады. [[Буржуазия]]лық революциялар[[революция]]лар мен [[материал]]истік дүниетанымның[[дүниетаным]]ның [[өркендеу дәуіріндедәуірі]]нде [[психологиялық әрекеткеәрекет]]ке принципті тұрғыдан жаңа [[көзқарас]] қалыптасты, енді ол [[детерменизм]] ұстанымымен[[ұстаным]]ымен ұғыңдырылып, түсіндірілетін болды. [[Әлеумет]]тік-[[экономика]]лық өзгерістер[[өзгеріс]]тер барысында [[психологиялық білімдердіңбілім]]дердің дамуына [[жол]] ашылып, [[ХVII ғасыр]]да ғасырда [[жантану ғылымы]] бірқатар ілгері категориялармен[[категория]]лармен толықты. [[Р.Декарт]] [[мінез-құлықтыңқұлық]]тың рефлекстік[[рефлекс]]тік табиғатын[[табиғат]]ын ашты, [[жан туралы ұғымдыұғым]]ды субъектінің[[субъект]]інің өз [[психикалық актілерінакті]]лерін тікелей білуі[[білу]]і ретіндегі ұғымға айналдырды.
::Нақ осы дәуірде[[дәуір]]де өте маңызды бірқатар психологиялық [[ілім]]дер жарық көрді. Олар [[жан құбылыстарыныңқұбылыстары]]ның байланысын анықтайтын [[байланыс]] ретіндегі [[ассоциация]]лар туралы ''([[Р.Декарт, Т.Гоббс]])'', [[аффект]]ілер туралы ''([[Б.Спиноза]])'', [[апперцепция]] туралы ''([[Г.Б.Лейбниц]])'', [[білім]]нің [[сезім]]дік [[тәжірибе]]ден туындайтыны туралы ''([[Дж.Локк]])'' ілімдері қалыптасты. Ағылшын дәрігері [[Д]].[[Гартли]]дің [[ассоциация принципі]] [[жүз елу]] жыл бойында психологияның басты түсіндірмелік ұстанымы[[ұстаным]]ы болды. [[ХІХ ғасыр]] ғасырдада [[физиология]]ның қойнауында[[қойнау]]ында [[психикалық функциялардыфункция]]ларды зерттеудің[[зерттеу]]дің [[эксперименттік әдістеріәдіс]]тері пайда болыпғболып, бұл функцияларды[[функция]]ларды талдауға[[талдау]]ға [[сандық бағалаудыбағалау]]ды [[енгізу]] тұрғысында алғашқы әрекеттер[[әрекет]]тер жасалды ''([[Э.Г.Вебер, Г.Т.Фехнер, Г.Гелъмгольц]])''. [[Дарвинизм]] психикалық функцияларды [[биологиялық жүйелердіңжүйе]]лердің [[нақты факторыфактор]]ы ретінде [[зерттеу қажеттігінқажеттігі]]н көрсетті. [[ХІХ ғасыр]] ғасырдыңдың ''70—80-жылдарында'' [[психология]] білімнің[[білім]]нің өз алдына бөлек саласына[[сала]]сына айналды. психологиялық[[Психологиялық зерттеулердіңзерттеу]]лердің басты-басты [[ғылыми орталықтарыорталық]]тары, арнаулы [[эксперименттік лабораторияларлаборатория]]лар пайда болды. Мұндай алғашқы лабораторияны[[лаборатория]]ны [[1879]] жылы [[Лейпциг]]те [[В.Вундт]] ұйымдастырды. Оның үлгісі[[үлгі]]сі бойынша осындай мекемелер[[мекеме]]лер [[Англия]]да, [[АҚШ]]-та, [[Франция]]да, [[Ресей]]де пайда болды. Психологияны [[объективті әдіс]] негізінде зерттеудің дәйекті бағдарламасы[[бағдарлама]]сы ұсынылады.
Дүниежүзілік психологиялық ғылымда объективтік әдістердің кеңінен қолданылуы нәтижесінде [[эксперимент]]тікэксперименттік-[[психологияпсихологиялық жұмыс]]лық жұмыстартар жүргізілді. [[Эксперименттік психологияныңпсихология]]ның басты тақырыптары[[тақырып]]тары бастапқыда [[түйсік]]тер мен [[реакция]] [[уақыт]]ы ''([[Ф.Дондерс]])'', одан әрі — [[ассоциация]]ларассоциациялар ''([[Г.Эббингауз]])'', [[зейін]] ''([[Дж.Кеттел]])'', [[эмоция]]лық [[күй]]лер ''([[У.Джеймс, Т.А.Рибо]])'', [[ой]]лау мен [[ерік]] ''([[Вюрцбург мектебі]], [[А.Бине]])'' болды. [[Психологиялық процестердіңпроцестер]]дің жалпы заңдылықтарын[[заңдылық]]тарын іздестірумен[[іздестіру]]мен қатар, дифференциалдық[[дифференциал]]дық қалыптасып, оның міндеті[[міндет]]і өлшеу әдістері[[әдіс]]тері арқылы арасындағы [[даралық ерекшеліктеререкшелік]]тер анықтала бастады. Психологияның инженерлік[[инженер]]лік, әлеуметтік[[әлеумет]]тік және медициналық[[медицина]]лық [[ХХ]] алғашқы ширегінде[[ширег]]інде [[жан қуаттарыныңқуат]]тарының заңдылықтарын зерттеумен айналысатын [[психология ғылымының дағдарысы]] айқын байқала бастады. Тәжірибе арқылы алынған есептеу көп нақты материалдар сана құбылыстарын [[теориялық тұрғыдантұрғы]]дан дұрыс түсіндіріп бере алмады. Алынған деректердің[[дерек]]тердің [[практика]] үшін елеулі маңызы[[маңыз]]ы бола тұрса да, осы ғылымның әдіснамалық[[әдіснама]]лық (''методологиялық'') астары[[астар]]ы әлсіз болып психологияда [[бір-біріне қарама-қайшы бағыттар]] пайда бола бастады. Соның бірі – америка [[психолог]]і [[Дж]].[[Уотсон]] ''(1878-1958)'' негізін салған [[бихевиоризм]]; бағыты[[бағыт]]ы еді. Бихевиористер психиканы мінез-құлықтың әртүрлі көріністері организмнің[[организм]]нің [[сыртқы әсергеәсер]]ге; ([[стимул]]) қайтаратын жақсы реакцияларының жиынтығы[[жиынтығ]]ы деп түсіндірді.
::[[Сана құбылысынқұбылысы]]н тікелей зерттеуге болмайды деп, оның сыртқы ортаны танып-білудегі рөлін жоққа шығарды, адам мен [[жануар психикасыныңпсихикасы]]ның елеулі айырмашылықтарын[[айырмашылық]]тарын мойындамады. Бихевиористер тәжірибе жасауға үлкен [[мән]] берді, [[жануардың мінез-құлқынқұлқы]]н математикалық[[математика]]лық жолмен зерттеп, оларды дағдыландыруда[[дағдыландыру]]да елеулі табыстарға[[табыс]]тарға жетті. Бірақ психикалық құбылыстар шын мәнін теориялық тұрғыдан дұрыс түсіне алмай, кейіннен ғылым сахнасынан[[сахна]]сынан шығып қалды. Осы кезеңде жан қуаттарының құрылымын[[құрылым]]ын тұтастай зерттеудің қажеттілігіне ерекше мән берген [[гештальтпсихология]] (''(«гештальт»'' [[неміс]] сөзі, қазақша ''«бейне»'', ''«түр»)''), құрылым деген ұғымдар бағыты[[бағыт]]ы пайда болды. Оның негізін салған [[Макс]] [[Вертгеймер]] ''(1880-1943)'', [[Вольфганг]] [[Келлер]] ''(1887-1967)'', [[Курт]] [[Кофф]]ка ''(1886-1940)'', [[Курт]] [[Леви]] ''(1890-1947)'' т.б. еді. Олар сананың ұсақ элементтерге[[элемент]]терге бөлінуіне[[бөліну]]іне қарсы шығып, жан құбылыстарының тұтастығын, олардың өзіндік сапаларының ''(тұтастық, тұрақтылық, құрылымдық, фигура мен фонның арақатынасы т.б.)'' ерекшеліктерін көрсетті. Мәселен, бір күйді жоғары не төмен дыбыстармен[[дыбыс]]тармен тартқанмен, [[тыңдаушы]] дыбыстардың неше түрлі болуына қарамастан, бұлардың қай-қайсысын да бір мазмұнда[[мазмұн]]да қабылдайды.
::Гештальт психологияГештальтпсихология жан қуаттарының тұтастығын адамға әсер етуші заттармен[[зат]]тармен байланыссыз, кісіге[[кісі]]ге бастапқы кезден танылған жан құбылысы деп, осы бейнелердің[[бейне]]лердің сыртқы ортаның әсерінен туындап отыратынын еске алмады. Аталмыш кезеңде [[батыс психологиясындапсихологиясы]]нда пайда болған негізгі бағыттардың бірі – [[фрейдизм]] еді. Осы ілімнің негізін қалаған [[Австрия]] психиатры[[психиатр]]ы [[Зигмунд]] [[Фрейд]] ''(1856-1939)'' жан дүниесіндегі [[санасыз әрекеттердіңәрекет]]тердің табиғатын[[табиғат]]ын зерттеді. Ол адам санасын қалыптасу жолын [[түс көру]], [[гипноз]], түрлі [[ырықсыз құбылыстардықұбылыс]]тарды зерттеу арқылы түсіндіруге[[түсіндіру]]ге болады деп [[адам психикасыныңпсихикасы]]ның дамуында биологиялық[[биология]]лық негізге – инстинктерге[[инстинкт]]ерге ерекше [[мән]] беріп, [[әлеуметтік фактордыңфактор]]дың рөлін жоққа шығарды. Фрейд [[құштарлық]] пен нәсіпқұмарлықты[[нәсіпқұмарлық]]ты тіршіліктің арқауы[[арқау]]ы деп ұқты. [[Жыныстық ләззат]] (''[[либидо]]'') алу шығармашылық[[шығарма]]шылық іс-әрекет дамуының [[қозғаушы күшікүш]]і деп, сананың рөліне жете мән бермеді.
*Кейінірек шетел психологиясында [[необихевиоризм]], [[неофрейдизм]], [[логотерапия]], [[психогенетика]], [[гуманистік психология]] дейтін бағыттар пайда бола бастады. Бұлар адамның жаны қуаттарының заңдылықтарын түрліше зерттеу әдістері арқылы түсіндіре бастады. [[Кеңес психологиясындапсихологиясы]]нда адамның іс-әрекеті, сондай-ақ ''([[С.Л.Рубинштейн, А.Н.Леонтьев]] т.б.)'' бір-бірімен [[қарым-қатынас]] жасады ''([[Б.Ф.Ломов]], т.б.)'', оның [[бағыт-бағдарыбағдар]]ы ''([[Д.Н.Узнадзе]] т.б.)'' туралы теориялар қалыптасты. Қазіргі кезде әлемде психологияның 40-тан астам саласы[[сала]]сы бар. Олардың бастылары: [[психофизиология]], [[зоопсихология]], [[салыс]]тырмалысалыстырмалы [[психология]], [[әлеумет]]тікәлеуметтік [[психология]], [[балалар]] [[психологияпсихологиясы]]сы, [[педагог]]икалықпедагогикалық [[психология]], [[жас]] [[ерекше]]лігіерекшелігі [[психологияпсихологиясы]]сы, [[еңбек]] [[психологияпсихологияcы]]сы, [[шығарма]]шылықшығармашылық [[психология]], [[медицина]]лықмедициналық [[психология]], [[патопсихология]], [[нейропсихология]], [[инженер]]лікинженерлік [[психология]], [[психолингвистика]], [[этнопсихология]], [[практика]]лықпрактикалық [[психология]], [[дифферециал]]дыдифферециалды [[психология]], [[әскер]]иәскери [[психология]], [[спорт]] [[психология]]сыпсихологиясы, [[эксперимент]]тікэксперименттік [[психология]], [[үкімет]] немесе [[би]]лікбилік [[психологияпсихологиясы]]сы және т.б.
===Дереккөздер===
|
