Үргеніш: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

'''ҮРГЕНІШ''', [[Көне]] Үргеніш [[[Гурганч]], [[Гургандж]] ([[парсы тілі|парс]].Джурджания) [[Джурджания]]] — ежелгі қала, [[ортағасыр|ортағасырлық]] [[Хорезм]] мемлекетінің астанасы. Орны, қазіргі [[Түрікменстан]]Өзбектсан Республикасы, [[Ташауыз]]Хорезм уәлаятындағыоблысындағы Көне Үргеніш елді мекенінің жанындақала.

Үргеніштің пайда болған уақыты анықталмаған. Қала жөніндегі алғашқы деректер мұсылман жазбаларында келтірілсе де, қаланың арабтар келерден әлдеқайда бұрын салынғаны күмән туғызбайды. Шамасы Гургандж (араб. [[Джурджания]]) атауы б.з.б. 1 ғасырға жататын жазбалардағы Хорезмнің қытайша атауынан ([[Юецзянь]]) шықса керек.

Бирунидің (“[[Әл-Асар әл-Бақйиа]]”) жазуы бойынша арабтар жаулап алғаннан кейін Қиятты бұрынғы билеуші әулет өкілдері — [[шах|шахтар]], Гурганджды-араб уәлилері биледі. Бұл жағдай елдің екіге бөлінуіне әкеп соқты. [[995]] жылы Гургандж әмірі Қиятты басып алып, жергілікті әулет өкілдерін биліктен тайдырды. Сөйтіп, Хорезмді қайтадан біріктіріп, өзіне хорезмшах атағын алды. 10 ғасырдағы араб саяхатшылары Гурганджды үлкендігі жағынан Хорезмнің екінші қаласы ретінде сипаттайды. Ежелгі Қиятқа қарағанда ол тез өсіп, сауда мен қолөнердің гүлденген орт-на айналды. Қос иелік біріктіріліп, біртұтас мемлекетке айналған соң Қият пен Гургандж маңызы бірдей астаналар болып есептелді. Алайда кейінгі билеушілердің тұсында Гургандж мемлекеттің негізгі астанасына айналды. Үргеніштің гүлдену кезеңі 12 — 13 ғасырлардағы хорезмшахтар билік еткен кезеңге тура келеді. Үргеніштен 3 [[фарсах]] қашықтықта “[[Кіші“Кіші Гургандж]]”Гургандж” атанған екінші қала орналасты. [[Жуайни]] [[1221]] жылы сәуір айында моңғолдардың Гурганджды қоршап, оны қалай алғаны жөнінде көп деректер қалдырған. Олар Әмудариядағы бөгендерді бұзып, барлық жерді су басты. Шапқыншылық пен су тасқынынан кейбір құрылыстар мен ғимараттар ғана аман қалды. Үргеніш [[1224]] жылдан [[Жошы ұлысыныңұлысы]]ның құрамына кіріп, көп ұзамай қалпына келтірілді. 13 ғасырдың ортасынан бастап [[Алтын Орда|Алтын Орданың]]ның құрамында болып, [[сауда]], [[қолөнер]], әкімшілік орталық ретінде өз маңызын жойған жоқ. 14 ғасырдың ортасына қарай Хорезм Алтын Ордадан бөлінген кезде Үргеніш қайтадан оның астанасына айналды. [[1388]] жылы Үргенішті [[Әмір Темір|Әмір Темірдің]]дің әскерлері қиратты. [[1391]] жылы ішінара қалпына келтірілгенімен, даму қарқыны төмендеді. 17 ғасырда қала тіршілігі құлдырап, кері кетті. Оның негізгі себептерінің бірі — [[Әмудария]] өзені арнасының ауысып, қаланың судан қашық қалуы еді. Үргеніш тұрғындарын Хиуа ханы Әбілғазы жаңа Үргенішке көшірді. Үргеніште сақталған тарихи-мәдени ескерткіштердің қатарына 12 ғасырдың 2-жартысына жататын Фахрад-дин Разидің кесенесі (12 қырлы негізге орнатылған, шатырлы 12 қырлы күмбезі бар шаршы түрдегі көлемді құрылыс, алды оймышты терракотамен безендірілген), 12 ғасырдың соңы мен 13 ғасырдың бас кезінде салынған [[Текеш]] кесенесі (тікбұрышты, “қатпарлы” негізге орнатылған шатырлы-конусты күмбезі бар), [[1321]] — 33 жылдары аралығында салынған [[Құтлұқ Темір]] мұнарасы (әшекейлі кірпіштерден қаланған белдеулер мен жазулар түсірілген жолақтармен безендірілген, конустық биік бағанды), 14 ғасырда салынған қонақ үйі бар [[Нажмеддин Құбрд|Нажмеддин ҚұбрдыңҚұбр]]дың кесенесі (үш [[күмбез|күмбезді]] [[порталпорталды]]порталды құрылыс), 14 ғасырдағы керуен сарайының порталы (алдыңғы беті түрлі түсті қаптама материалдармен безендірілген), [[Софы әулеті|Софы әулетінен]] [[Төребек ханым]] кесенесі ([[1360]] жылдары салынған, композициясы күрделі, мозаикалы негізге орнатылған үш биік күмбезі, порталы бар), т.б. жатады. Үргеніштегі [[археология|археологиялық]] қазба жұмыстары [[1929]] жылы А.Ю. [[Якубовский|Якубовскийдің]], [[1952]] жылы С.П. Толстовтың басшылығымен жүргізілді.<ref>[[ТолстовҚазақ Энциклопедиясы|Толстовтың"Қазақ Энциклопедиясы"]], басшылығымен9 жүргізілді.том</ref>

[[Санат:ТүрікменстанХорезм көнеоблысы қалалары]]