Бор кезеңі: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

Content deleted Content added
ш clean up, replaced: салалык ғылыми түсіндірме сөздігі → салалық ғылыми түсіндірме сөздігі, "Мектеп" баспасы" → "Мектеп" баспасы using AWB
5-жол:
|temp=18
}}
'''Бор кезеңі''' – [[мезозой]] заманына кіретін үш кезеңнің үшіншісі.
'''Бор кезеңі''' – [[мезозой]] заманына кіретін үш кезеңнің үшіншісі. 145,5 млн. жыл бұрын басталып 65,5 млн. жыл бұрын аяқталған. Бор кезеңі [[Англия]]ның [[Дувр]] қаласы маңындағы {{lang-en|White Cliffs}} (Ақ Жартас) деген жерде бордың жинақталуымен және көптеген [[омыртқалы]] мен [[омыртқасыздар]]дың, оның ішінде [[динозаур]], [[мозазаур]], [[ихтиозаур]] және [[плезиозаур]]лардың жаппай қырылуымен белгіленеді.
 
'''Бор кезеңі''' – [[мезозой]] заманына кіретін үш кезеңнің үшіншісі. 145,5 млн. жыл бұрын басталып 65,5 млн. жыл бұрын аяқталған. Бор кезеңі [[Англия]]ның [[Дувр]] қаласы маңындағы {{lang-en|White Cliffs}} (Ақ Жартас) деген жерде бордың жинақталуымен және көптеген [[омыртқалы]] мен [[омыртқасыздар]]дың, оның ішінде [[динозаурдинозавр]], [[мозазаурмозазавр]], [[ихтиозаурихтиозавр]] және [[плезиозаурплезиозавр]]лардың жаппай қырылуымен белгіленеді.
Соңғы деректер бойынша шамамен 93 млн жыл бұрын [[жанартау]] белсенділігі қазіргі деңгейден 300—500 есе көбейген. [[Жанартау]] қарқындылығы көбінесе қазіргі [[Кариб теңізі]]нде болған. Атмосфераға [[көмір қышқылды газ]] көп мөлшерімен түскен, ал [[оттегі]] азайып [[әк]]ті қабықшасы бар [[фораменифера]] деген [[бір жасушалы жәндік]]тер жаппай қырылған. Бұлардың сүлделері [[бор (тау жынысы)|бор]] болып жетілді.
 
Соңғы деректер бойынша шамамен 93 млн. жыл бұрын [[жанартау]] белсенділігі қазіргі деңгейден 300—500 есе көбейген. [[Жанартау]] қарқындылығы көбінесе қазіргі [[Кариб теңізі]]нде болған. Атмосфераға [[көмір қышқылды газ]] көп мөлшерімен түскен, ал [[оттегі]] азайып [[әк]]тіәкті қабықшасы бар [[фораменифера]] деген [[бір жасушалы жәндік]]тержәндіктер жаппай қырылған. Бұлардың сүлделері [[бор (тау жынысы)|бор]] болып жетілді.
 
[[Сурет:KT Impact2.jpg|thumb|300px|left|Artist's reconstruction of a major impact event. The collision between Earth and an [[asteroid]] a few kilometers in diameter can release as much energy as the detonation of several million nuclear weapons.]]
Кейбір геологтар тұжырымы бойынша қазіргі [[Мексикан теңізі]] жеріне 65,5 ± 0.3 млн жыл бұрын үлкен [[астероид]] құлап [[теңіз]] айшанағын жаратқан да жанаратауларды оятқан. Осының әсерінен [[мезозой]] [[жәндіктер]]іжәндіктері қырылып [[кайнозой]]ға жол ашқан. Бұл уақытты және қатысты геологиялық саты арасын ''[[бор-үштік шегі]]'' ({{lang-en|K-T boundary}}, сонда ''K'' — бор кезеңінің қысқартпасы, ''T'' — [[үштік кезеңі]], ''boundary'' — шек) деп атайды.
 
'''Бор кезеңі''' бұдан 135 млн. жыл бұрын басталып, 60 — 70 млн жылға созылған; екі бөлімнен (төмен және жоғары), 13 ғасырдан тұрады. Бор кезеңінде Анд, Верхоян-Чукот, Кордильера таулары көтерілген. Верхоян-Чукот пен Шығыс Азияның түйіскен жеріндегі терең жарылыстар арқылы әрекет еткен жанартау процесінің нәтижесінде Охота-Чукот жанартаулық белдеуі пайда боды. Орталық және Оңтүстік-шығыс Азияда геосинклинальдік жағдай аяқталып, қазіргі заманға дейін сақталған мезозойлық қатпарлы таулы жер бедері қалыптасты. Бор кезеңінде [[Гондвана]] мен [[Лавразия]] континенттерінің жекелеген материктерге бөлінуі басталды.<ref>Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі: Қ 17 Геология/Жалпы редакциясын басқарған — түсіндірме сөздіктер топтамасын шығару жөніндегі ғылыми-баспа бағдарламасының ғылыми жетекшісі, педагогика ғылымдарының докторы, профессор, Қазақстан Республикасы Мемлекеттік сыйлығының лауреаты. А.Қ.ҚұсайышовҚұсайынов — Алматы: "Мектеп" баспасы ЖАҚ , 2003. — 248 бет. ӀSВN 5-7667-8188-1 ӀSВN 9965-16-512-2</ref>
 
</ref> Мұхит айдындары пайда болды. Юраның соңы мен бордың басында басталған регрессия Лавразия көлемінде континенттік жағдай туғызды. Ал одан соңғы трансгрессиялар өте көлемді болып, аса зор аумақтарды қамтыды. Мысалы, Қазақстанда трансгрессия солтүстік аймақтарды түгел қамтып, орталығына дейін жетті. Бор кезеңінде “Орталық Қазақстан қалқаны” деп аталатын аймақта континенттік жағдай туды. Бордың басында оның палеозойлық іргетасы үстінде жекеленген ірі жайпақ көтермелер — антеклизалар ([[Орал]], [[Орталық Қазақстан]], Алтай, Оңтүстік [[Тянь-Шань]]) және оларды бөліп тұрған жайпақ ойпаттар — синеклизалар қалыптасты. [[Қызылқұм]], Торғай, Сарысу және Ертіс маңы ойыстарының төм. бөлігі континенттік, жоғары қарай теңіздік шөгінділермен толды. Каспий ойпатында бор жыныстарының толық қимасы сақталған. Мұнда [[теңіздік шөгінділершөгінді]]лер — [[карбонаттық қабаттарқабат]]тар, [[құмтас]], [[саз]], [[әктас]], [[мергель]], [[фосфорит]], олардың арасында [[мұнай]], [[газ]], [[бор]], [[боксит]] қабаттары кездеседі. Континенттердің аридтік (құрғақ) аймақтарында қызыл түсті шөгінділер (көбінесе, [[гипс]]ті және тұзды қабаттар), ал гумидтік (ылғалды) аймақтарында тұщы сулы шөгінділер қалыптасқан. Көтерілген аймақтарда үгілу қабаттары пайда болып, темір, никель кен орындары түзіле бастаған. Бор кезеңінің органик. әлеміне аммониттер, белемниттер, теңіз кірпілері, алтын сәулелі коралдар, фораминиферлер жатады. Бұл кезеңде сүтқоректілер, әсіресе, ірі денелі жануарлар тез дами бастады. Теңіздерде алып кесірткелер — мезозаврлар, плезиозаврлар, ихтиозаврлар, құрлықта — [[динозавр]]лар, ұзындығы 14 м-ге жететін жылан тәрізділер, әуе кеңістігінде қанаттарының өрісі 8 м-лік өткір тісті жыртқыш құстар өмір сүрді. Бор кезеңінің екінші жартысында жер бетінің физ.-геогр. жағдайының күрт өзгеруіне байланысты ірі жануарлардың жаппай қырылуы басталды. Оның себебі әлі толық ашылған жоқ. Өсімдік әлемінде жабық тұқымдылар (қайың, [[үйеңкі]], [[терек]] т.б.) үстемдік ете бастады, гүлді өсімдіктер пайда болды. Бор кезеңінде жауын-шашынның органикалық әлем топтарының геогр. таралуына әсер еткен климаттық белдеулілік жақсы байқалды. Жерортатеңіздік, Бореальдық, Оңтүстік және Тынық мұхиттық палеогеографиялық аймақтар анық бөлінді. Бор кезеңінің шөгінділерімен әктастың, бордың, мұнай-газдың, тас көмірдің, фосфорит, бокситтің ірі кен орындары тығыз байланысты.
'''Бор кезеңі''' бұдан 135 млн жыл бұрын басталып, 60 — 70 млн жылға созылған; екі бөлімнен (төмен және жоғары), 13 ғасырдан тұрады. Бор кезеңінде Анд, Верхоян-Чукот, Кордильера таулары көтерілген. Верхоян-Чукот пен Шығыс Азияның түйіскен жеріндегі терең жарылыстар арқылы әрекет еткен жанартау процесінің нәтижесінде Охота-Чукот жанартаулық белдеуі пайда боды. Орталық және Оңтүстік-шығыс Азияда геосинклинальдік жағдай аяқталып, қазіргі заманға дейін сақталған мезозойлық қатпарлы таулы жер бедері қалыптасты. Бор кезеңінде [[Гондвана]] мен [[Лавразия]] континенттерінің жекелеген материктерге бөлінуі басталды.<ref>Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі: Қ 17 Геология/Жалпы редакциясын басқарған — түсіндірме сөздіктер топтамасын шығару жөніндегі ғылыми-баспа бағдарламасының ғылыми жетекшісі, педагогика ғылымдарының докторы, профессор, Қазақстан Республикасы Мемлекеттік сыйлығының лауреаты А.Қ.Құсайышов — Алматы: "Мектеп" баспасы ЖАҚ , 2003. — 248 бет.
<ref name="source1">Қазақ Энциклопедиясы</ref>
ӀSВN 5-7667-8188-1 ӀSВN 9965-16-512-2
</ref> Мұхит айдындары пайда болды. Юраның соңы мен бордың басында басталған регрессия Лавразия көлемінде континенттік жағдай туғызды. Ал одан соңғы трансгрессиялар өте көлемді болып, аса зор аумақтарды қамтыды. Мысалы, Қазақстанда трансгрессия солтүстік аймақтарды түгел қамтып, орталығына дейін жетті. Бор кезеңінде “Орталық Қазақстан қалқаны” деп аталатын аймақта континенттік жағдай туды. Бордың басында оның палеозойлық іргетасы үстінде жекеленген ірі жайпақ көтермелер — антеклизалар ([[Орал]], [[Орталық Қазақстан]], Алтай, Оңтүстік [[Тянь-Шань]]) және оларды бөліп тұрған жайпақ ойпаттар — синеклизалар қалыптасты. [[Қызылқұм]], Торғай, Сарысу және Ертіс маңы ойыстарының төм. бөлігі континенттік, жоғары қарай теңіздік шөгінділермен толды. Каспий ойпатында бор жыныстарының толық қимасы сақталған. Мұнда [[теңіздік шөгінділер]] — [[карбонаттық қабаттар]], [[құмтас]], [[саз]], [[әктас]], [[мергель]], [[фосфорит]], олардың арасында [[мұнай]], [[газ]], [[бор]], [[боксит]] қабаттары кездеседі. Континенттердің аридтік (құрғақ) аймақтарында қызыл түсті шөгінділер (көбінесе, [[гипс]]ті және тұзды қабаттар), ал гумидтік (ылғалды) аймақтарында тұщы сулы шөгінділер қалыптасқан. Көтерілген аймақтарда үгілу қабаттары пайда болып, темір, никель кен орындары түзіле бастаған. Бор кезеңінің органик. әлеміне аммониттер, белемниттер, теңіз кірпілері, алтын сәулелі коралдар, фораминиферлер жатады. Бұл кезеңде сүтқоректілер, әсіресе, ірі денелі жануарлар тез дами бастады. Теңіздерде алып кесірткелер — мезозаврлар, плезиозаврлар, ихтиозаврлар, құрлықта — [[динозавр]]лар, ұзындығы 14 м-ге жететін жылан тәрізділер, әуе кеңістігінде қанаттарының өрісі 8 м-лік өткір тісті жыртқыш құстар өмір сүрді. Бор кезеңінің екінші жартысында жер бетінің физ.-геогр. жағдайының күрт өзгеруіне байланысты ірі жануарлардың жаппай қырылуы басталды. Оның себебі әлі толық ашылған жоқ. Өсімдік әлемінде жабық тұқымдылар (қайың, [[үйеңкі]], [[терек]] т.б.) үстемдік ете бастады, гүлді өсімдіктер пайда болды. Бор кезеңінде жауын-шашынның органикалық әлем топтарының геогр. таралуына әсер еткен климаттық белдеулілік жақсы байқалды. Жерортатеңіздік, Бореальдық, Оңтүстік және Тынық мұхиттық палеогеографиялық аймақтар анық бөлінді. Бор кезеңінің шөгінділерімен әктастың, бордың, мұнай-газдың, тас көмірдің, фосфорит, бокситтің ірі кен орындары тығыз байланысты.
<ref name="source1">Қазақ Энциклопедиясы</ref>
 
==Дереккөздер==
«https://kk.wikipedia.org/wiki/Бор_кезеңі» бетінен алынған